Najważniejsze części środowiska: klimat, zasoby wodne, ukształtowanie terenu i gleby. Czynniki sprzyjająco-pobudzające: dogodne warunki klimatyczne (temperatura powietrza, opady) - podzwrotnikowy i umiarkowany; mała odległość od wybrzeży morskich; zasobność w wodę (jej jakość i ilość); zasoby środowiska (bogactwa mineralne, gleby); dogodne ukształtowanie powierzchni - tereny równinne nizin.

Czynniki ograniczająco-blokujące: niekorzystne warunki klimatyczne (ekstremalne temperatury, niedobór światła słonecznego, opadów, skrajnie silnych wiatrów) - zwrotnikowe suche, subpolarne i polarne; nieuregulowane stosunki wodne (niedobór lub nadmiar); niedogodne ukształtowanie powierzchni (góry); duża wysokość bezwzględna (hipsometryczny spadek temperatury i ciśnienia oraz deficyt tlenowy w wysokich górach); niekorzystne otoczenie biocenotyczne uniemożliwiające rozwój (duże ilości insektów); duża wysokość geograficzna związana z występowaniem dni i nocy polarnych oraz niskich temperatur.

Antropopresja - wszystkie oddziaływania człowieka na środowisko geograficzne

Eutrofizacja - proces nadmiernej produkcji materii organicznej w zbiornikach wodnych

Zmiany i zagrożenia środowiska mogące wpłynąć na rozwój społeczno-gospodarczy: deforestacja (zmniejszenie długów krajów Trzeciego Świata); degradacja gleb (nadmierny wypas zwierząt); pustynnienie; degradacja jezior; zatrucie wód gruntowych; zapotrzebowanie na wodę pitną przekracza zdolności ponownego wypełniania; zmniejszanie się różnorodności gatunków flory i fauny; zmniejszenie się warstwy ozonowej; wzrost poziomu wód; zmiany klimatu.

Substancje szczególnie szkodliwe dla środowiska: cząsteczki lotne (pyły); tlenki węgla; tlenki siarki; tlenki azotu; związki metali ciężkich; smog fotochemiczny.

Najbardziej zaludnione kraje świata: Chiny, Indie, USA.

Gęstość zaludnienia wg kontynentów: Azja (85 osób/km²); Europa (71 osób/km²);

Ameryka Południowa (29 osób/km²).

Ekumena - obszary stale zamieszkiwane przez ludzi.

Subekumena - obszary czasowo zamieszkiwane przez ludzi.

Anekumena - obszary nigdy nie zamieszkiwane przez ludzi.

Przyrost naturalny - różnica pomiędzy rodnością a umieralnością.

Grupy cech charakteryzujących ludność: demograficzne (płeć, wiek); społeczne (wyznania, języki, poziom życia); biologiczne (rasa, grupa krwi).

Najdłużej żyją ludzie w krajach wysokorozwiniętych (Kanada, Japonia) a najkrócej w słabo rozwiniętych (Sierra Leone, Gabon).

Najbardziej ubogie kraje świata: Etiopia, Kongo, Burundi.

Najbardziej bogate kraje świata: Luksemburg, Szwajcaria, Norwegia.

Analfabetyzm - brak umiejętności pisania, czytania i liczenia: pierwotny (brak dostępu do oświaty podstawowej) i wtórny (zatracenie po wielu latach podstawowych umiejętności: pisania, odczytywania informacji, właściwego kojarzenia faktów, liczenia).

Najważniejsze religie świata: Księgi (Chrześcijaństwo, Islam, Judaizm); indyjskie (Hinduizm, Buddyzm, Sikhizm); chińsko-japońskie (Konfucjanizm, Taoizm, Buddyzm Zen).

Rasy ludzkie: europeidalna (biała); negroastraloidalna (czarna); mongoloidalna (żółta).

Etnogeneza - proces przemian prowadzących do integracji między grupami ludzkimi, poprzez zacieśnienie związków biologiczno-kulturowych aż do powstania wspólnot etnicznych a następnie do ich rozpadu na mniejsze podgrupy.

Rodziny języków współczesnego świata: indoeuropejska, baskijsko-kaukazka; semito-hamicka; uralsko-ałtajska; indochińska; austryjsko-drawidyjska; negro-afrykańska;australonezyjska; języków indiańskich.

Języki sztuczne: Esperanto; Wolapuk; Ido; Iterlingua; Basic english.

Migracje - ruchy ludności związane z rozwojem społeczno-gospodarczym: stałe (powyżej 1 roku); czasowe (do 1 roku) oraz dzielimy je na: emigracje (zostaje opuszczone miejsce zamieszkania); imigracje (uwzględnione zostaje miejsce przybycia); reemigracje (ma miejsce powrót do opuszczonego niegdyś miejsca zamieszkania); repatriacje (pod przymusem następuje powrót do opuszczonego niegdyś dobrowolnie lub przymusowo miejsca zamieszkania).

Najliczniejsze miasta świata: Tokio (27 mln); Nowy Jork (18 mln); Sao Paulo (17 mln); Paryż (10 mln); Kair (10 mln); Sydney (4 mln).

Czynniki naturalne procesów gospodarczych: klimat (długość okresu wegetacyjnego); ukształtowanie terenu (warunki upraw, transport); gleby (urodzajność); zasoby wodne (warunki hydrologiczne).

Najlepsze warunki do wykorzystania rolniczego mają obszary trawiaste lub leśne.

Czynniki społeczno-gospodarcze procesów gospodarczych: stosunki własnościowe; sposób użytkowania ziemi; stopień zaawansowania agrotechnologicznego (mechanizacja); uwarunkowania polityczne; nakłady kapitałowe; nakłady ludzkie.

Podział rolnictwa według nakładów: intensywne (duże nakłady kapitałowe, duże nakłady ludzkie lub oba czynniki naraz); ekstensywne (niskie nakłady kapitałowe i ludzkie, duże nakłady kapitałowe a małe ludzkie lub na odwrót).

Podział rolnictwa według dystrybucji wytworzonych towarów: naturalne (większość przeznaczana jest na własne potrzeby); towarowe (większość przeznaczana jest na sprzedaż).

Podział roślin uprawnych: żywieniowe (zboża, owoce, warzywa); używki (herbata, tytoń, kawa); pastewne (zielone, motylkowe); przemysłowe (oleiste).

Produkcja roślin: pszenica (Chiny, Indie, USA); ryż (Chiny, Indie, Indonezja); kukurydza (USA, Chiny, Brazylia); ziemniaki (Chiny, Rosja, Indie); rośliny oleiste (Soja, Rzepak, Orzeszki ziemne); ogółem (Chiny, USA, Indie); cukier (Brazylia, Indie, Chiny); cytrusy (Brazylia, USA, Meksyk); banany (Indie, Brazylia, Ekwador); kawa (Brazylia, Kolumbia, Indonezja); herbata (Indie, Chiny, Sri Lanka); kakao (Wybrzeże Kości Słoniowej, Ghana, Indonezja); tytoń (Chiny, Indie, Brazylia); bawełna (Chiny, USA, Indie); drewno (USA, Chiny, Indie); kauczuk (Tajlandia, Indonezja, Malezja).

Przestrzenny sposób opasu zwierząt: wędrowny sezonowy; wędrowny stały (koczowniczy, tymczasowe siedziby); pastwiskowy (farmerski); oborowy; oborowo-pastwiskowy.

Chów zwierząt: bydło (Indie, Brazylia, Chiny); mleko (USA, Indie, Rosja); owce (Chiny, Australia, Indie); wełna owcza (Australia, Chiny, Nowa Zelandia); trzoda chlewna (Chiny, USA, Brazylia); wołowina (USA, Chiny, Brazylia); Baranina (Chiny, Australia, Indie); Wieprzowina (Chiny, USA, Niemcy); drób (USA, Chiny, Brazylia); mięso ogółem (Chiny, USA, Brazylia).

Czynniki lokalizacji przemysłu - okoliczności wpływające na umiejscowienie działalności przemysłowej o charakterze:

• Przyrodniczym (baza surowcowa, zasoby wodne)

• Pozaprzyrodniczym (siła robocza, rynek zbytu,dogodne zaopatrzenie i transport produkcji, efekty aglomeracji czyli korzyści skali przejawiające się w możliwościach wykorzystania istniejącej już infrastruktury)

Wpływ na lokalizację działalności przemysłowej mają również czynniki o charakterze: makroekonomicznym (stabilność gospodarki, inflacja); społecznym (zamożność); politycznym (ustrój polityczny).

Produkcja surowców energetycznych: ropa naftowa (Arabia Saudyjska, USA, Rosja); węgiel kamienny (Chiny, USA, Indie); gaz ziemny (Rosja, USA, Kanada); uran (Kanada, Australia, Namibia).

Produkcja surowców metalicznych: boksyty - rudy aluminium (Australia, Gwinea, Brazylia); ruda żelaza (Brazylia, Australia, Chiny); ołów (Chiny, Australia, USA); cynk (Australia, Kanada, Chiny); miedź (Chile, USA, Indonezja); cyna (Chiny, Indonezja, Peru); złoto (RPA, USA, Australia); srebro (Meksyk, Peru, USA); diamenty naturalne (Australia, Rosja, Kongo).

Udział źródeł energii: ropa naftowa, węgiel kamienny i brunatny, gaz ziemny, energia jądrowa, energia wodna.

Zużycie energii według kontynentów: Azja, Ameryka Północna, Europa, Ameryka Południowa, Afryka, Australia i Oceania.

Zużycie energii na osobę: USA, Kanada, Australia.

Zmiany zużycia energii zależą od: programów oszczędnościowych, spowolnienia rozwoju gospodarczego, załamaniu gospodarczym w krajach byłego ZSRR, trudności gospodarczych krajów rozwijających się związane z ogromnymi zadłużeniami, stanu rozwoju technologicznego, poziomu i rodzaju struktury gospodarczej, stopnia zmotoryzowania, warunków klimatycznych (długość okresu grzewczego), polityki cenowej i fiskalnej.

Producenci energii elektrycznej: USA, Chiny, Japonia.

Bloki energetyczne w elektrowniach atomowych: USA, Francja, Japonia.

Problemy w przemyśle stalowym: zapotrzebowanie może się zmniejszyć na rzecz substytutów; rosnące nadwyżki mogą spowodować liczną redukcję zatrudnienia; rozwijające kraje azjatyckie swoją konkurencyjnością mogą spowodować spadki cen i kryzys w całej branży.

Producenci wyrobów stalowych: Chiny, USA, Japonia.

Produkcja cementu: Chiny, USA, Indie.

Wzrost produkcji w branżach: motoryzacji, farmacji, budownictwa mieszkaniowego, włókiennictwa.

Produkcja włókien sztucznych i syntetycznych: USA, Chiny, Tajwan.

Produkcja kauczuku syntetycznego: USA, Japonia, Rosja.

Produkcja telewizorów: Chiny, Korea, Hongkong.

Koncerny samochodowe: GM (łącznie z Oplem i Saabem); Ford (łacznie z Volvo, Astonem Martinem, Land Roverem i Jaguarem); Volksvagen (łącznie z Audi, Seatem, Skodą, Bentleyem i Bugatti); Toyota; Renault-Nissan; Daimler-Chrysler (łącznie ze Smartem i Freightlinerem).

Produkcja samochodów: Japonia, USA, Niemcy.

Trzeci sektor gospodarki obejmuje komunikację, handel oraz turystykę.

Komunikacja to transport (lądowy - samochodowy i kolejowy, wodny - śródlądowy i morski, lotniczy - powietrzny i kosmiczny, przesyłowy - rurociągowy i energetyczny)i łączność (przewodowa i bezprzewodowa).

Odległości: fizyczna (wyrażana np. w metrach); czasowa (wyrażana np. w godzinach); ekonomiczna (wyrażana np. w cenie biletu).

Na małych odległościach najbardziej opłacalny jest transport samochodowy, na średnich kolejowy a na dużych wodny. Niezależnie od odległości najdroższy jest zawsze transport lotniczy.

Liczba samochodów osobowych na 1000 mieszkańców: USA, Włochy, Niemcy.

Największe porty lotnicze (wg obsługi): pasażerskie (Atlanta, Chicago, Los Angeles) i frachtowe (Hongkong, Los Angeles, Tokio).

Od 2001 roku upowszechniona jest nowa generacja systemu cyfrowego UMTS, która będąc w dużej mierze kompatybilna z dotychczasowym GSM umożliwia jednoczesne przesyłanie razem z głosem również obrazów i szybszy dostęp do Internetu.

Udział mieszkańców mających dostęp do Internetu: Ameryka Północna (43%); Europa (28%); Azja (24%); Ameryka Południowa (5 %); Afryka (1%).

Najważniejsi importerzy: USA, Niemcy, Wielka Brytania.

Najważniejsi eksporterzy: USA, Niemcy, Japonia.

Turystyka: poznawcza (wyjazdy krajoznawcze); wypoczynkowa (urlopy); biznesowa (udział w targach); rozrywkowa (wyjazdy na koncerty); leczniczo-rehabilitacyjna (pobyty w sanatorium); pielgrzymkowa.

Ruch turystyczny (wg liczby turystów): Francja, Hiszpania, USA.

Najważniejsze problemy dla gospodarki światowej: nierówności gospodarcze pomiędzy poszczególnymi grupami krajów; procesy globalizacji; bezrobocie; niskie ceny surowców mineralnych i produktów rolniczych; ataki terrorystyczne; zmiany środowiskowe.

Formy państwowe:

• unitarne - wszystkie jednostki administracyjne są ściśle podporządkowane głównemu ośrodkowi władzy; jednorodny system prawodawczy, wykonawczy i sądowniczy; w państwach unitarnych scentralizowanych instytucje i organy regionalne pełnią powołani przez władze urzędnicy (Niderlandy)a w państwach zdecentralizowanych urzędnicy są powoływani nie zależnie od władz (Wielka Brytania).

• złożone - ograniczona lub pełna suwerenność części składowych, z których każda ma własne systemy prawodawcze, wykonawcze i sądownicze (Niemcy). Najczęściej spotyka się: federacje (państwo związkowe, w którym jego części mają znaczną samodzielność gospodarczą i prawną a ograniczoną polityczną), konfederacje (związek kilku państw bez ograniczenia ich suwerenności, powoływana najczęściej do wspólnej realizacji określonych celów), unia personalna (związek kilku państw ze wspólną głową państwa, odrębne systemy organizacyjno-instytucjonalne kilu państw), unia realna (związek kilku państw tworzących jeden podmiot prawa międzynarodowego, w ramach którego następuje wspólna realizacja spraw finansowych, zagranicznych i obronnych).

• autonomia - wewnętrzna samodzielność w zarządzaniu jakiegoś terytorium danego państwa; tworzona w celu realizacji spraw lokalnych.

Systemy sprawowania władzy ze względu na uwarunkowania polityczne:

• demokratyczny - oparty na zasadach pluralizmu politycznego (uczestnictwo wielu grup społecznych), suwerenności narodu (nieograniczona władza decyzyjna i rozstrzygająca), państwa prawa (stosunki między organami państwowymi a obywatelami określone są normami prawnymi) i podziału władzy (ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza).

• totalitarny - dąży do jak najszerszej kontroli wszystkich dziedzin życia społecznego i osobistego obywateli oraz uzyskania jak największego wpływu na nie. Władze sprawuje jedna osoba lub grupa osób, występuje rozbudowany system kontroli z elementami terroru.

• autorytarny - ograniczony do minimum pluralizm polityczny, brak ideologii, silne sterowanie nastrojami społeczeństwa (brak dostępu do niezależnych mediów).

Systemy sprawowania władzy ze względu na zasady organizacji aparatu państwowego:

• monarchia konstytucyjna - władcą jest głowa panującego narodu; monarcha nie sprawuje władzy rzeczywistej, ma ona charakter symboliczny, władza należy do demokratycznie wybieranego parlamentu (Wielka Brytania, Japonia).

• monarchia absolutna - głowa narodu posiada władze absolutną, sprawuje kontrolę nad wszystkimi sprawami państwa; monarcha tworzy rząd, który jest od niego całkowicie zależny (Arabia Saudyjska).

• republika prezydencka - ma charakter demokratyczny, obywatele wybierają swoich reprezentantów w parlamencie oraz prezydenta; który jest najczęściej szefem rządu (USA) lub mianuje premiera (Rosja), który jest zależny od prezydenta.

• republika związkowa - wiele kompetencji jest przekazywanych do niższego szczebla organizacji administracyjnej, tzw kraju związkowego; każdy z krajów powołuje swój własny rząd i parlament, na szczeblu państwowym do koordynacji działań powoływany jest rząd federalny (Niemcy).

• republika parlamentarna - najpowszechniejsza demokratyczna forma sprawowania władzy; przyjmuje postać systemu parlamentarno-gabinetowego; parlament jest ustawodawcą, kontroluje prace rządu; często pomiędzy te dwa organy wpleciona jest funkcja kontrolna wybieranego w wyborach prezydenta (Polska).

• rządy wojskowe (junta) - sposób sprawowania władzy na skutek zamachu stanu; skupiających wysokich rangą oficerów (Myanmar).

• dyktatura - rządy sprawuje jedna osoba, mająca władzę absolutną; do władzy dochodzi z reguły po przez zamach stanu; wprowadza cenzurę na kontakty międzynarodowe; zakaz działalności partii politycznych i parlamentu (Irak).

• teokracja - forma sprawowania władzy przez przywódców religijnych na podstawie przykazań wiary, która jest religią państwową; w rządzie zasiadają dostojnicy religijni a decyzje opierają na nakazach religijnych we wszystkich dziedzinach życia (Iran).

• władza monopartyjna -rządzi tylko jedna partia a działalność innych jest zakazana; wywodzi się z ustrojów komunistycznych (Chiny).

• terytoria zależne - pozostałości kolonialne pozostające zależne od swoich macierzystych krajów (Hiszpania - Wyspy Kanaryjskie; Wielka Brytania - Gibraltar; Rosja - Wyspy Kurylskie).

Organizacje i ugrupowania międzynarodowe:

UN - United Nations

Siedziba UN znajduje się w Nowym Jorku, UN skupia krajów:

UNGA - United Nations General Assembly (Zgromadzenie Ogólne ONZ)

UNSC - UN Security Council (Rada Bezpieczeństwa ONZ)

UNPO - UN Peacekeeping Operations (Siły Pokojowe ONZ)

UNMVIC - UN Monitoring Verification and Inspection Comisiion (Komisja ONZ do spraw monitorowania, weryfikacji i Inspekcji)

ICTR - International Criminal Tribunal for Rwanda (Międzynarodowy Trybunał do spraw zbrodni w Rwandzie)

ICTY - ICT for the Former Yugoslavia (Międzynarodowy Trybunał do spraw zbrodni w byłej Jugosławii)

ECOSOC - Economic and Social Council (Rada Gospodarczo-Społeczna)

ICJ - International Court of Justice (Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości)

SUN - Secretariat of UN (Sekretariat ONZ)

UNCTAD - UN Conference on Trade and Development (Konfederacja do Spraw Handlu i Rozwoju ONZ)

UNDP - UN Development Programme (Program Rozwoju ONZ)

UNEP - UN Environment Programme (Program “Środowisko”)

UNFPA - UN Population Fund (Fundusz Zaludnienia)

UNHCHR - UN High Commissioner for Human Rights (Urząd Wysokiego Komisarza do spraw Praw Człowieka)

UNHCR - UN High Commissioner for Refugees (Urząd Wysokiego Komisarza do spraw Uchodźców)

UNICEF - UN Children's Fund (Fundusz do spraw Dzieci)

WFP - World Food Programme (Światowy Program Żywnościowy)

FAO - Food and Agriculture Organization of the UN (Organizacja do spraw Rolnictwa i Wyżywienia)

ICAO - International Civil Aviation Organization (Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego)

IFAD - International Fund for Agriculture Development (Międzynarodowy Fundusz Rozwoju Rolnictwa)

ILO - International Labour Organization (Międzynarodowa Organizacja Pracy)

IMO - International Maritime Organization (Międzynarodowa Organizacja Morska)

ITU - International Communication Union (Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny)

IMF - International Monetary Fund (Międzynarodowy Fundusz Walutowy)

UNESCO - UN Educational Scientific and Cultural Organization (Organizacja do spraw Oświaty, Nauki I Kultury)

UNIDO - UN Industrial Development Organization (Organizacja Rozwoju Przemysłu)

UPU - Universal Postal Union (Światowy Związek Pocztowy)

WHO - World Health Organization (Światowa Organizacja Zdrowia)

WIPO - World Intelectual Property Organization (Światowa Organizacja Ochrony Własności Intelektualnej)

WMO - World Meteorological Organization (Światowa Organizacja Meteorologiczna)

IAEO - International Atomic Energy Organization (Międzynarodowa Organizacja Energii Atomowej)

APEC - Asia-Pacific Economic Cooperation (Układ o Współpracy Gospodarczej w rejonie Azji i Pacyfiku)

AsDB - Asian Development Bank (Azjatycki Bank Rozwoju)

ASEAN - Association of Southeast Asia Nations (Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej)

ai - amnesty international

CoE - Council of Europe (Rada Europy)

CIS - The Commonwealth of Independent States (Wspólnota Niepodległych Państw)

EFTA - European Free Trade Association (Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu)

G8 - Group of 8 (Grupa G8)

GCC - Gulf Cooperation Council (Rada Współpracy Państw Zatoki Perskiej)

IHF - International Helsinki Federation of Human Rights (Międzynarodowa Helsińska Federacja Praw Człowieka)

ICRC - International Committee of Red Cross (Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża)

IOC - International Olympic Committee (Międzynarodowy Komitet Olimpijski)

LAS - League of Arab States (Liga Arabskich)

Mercosur - Wspólny Rynek Państw Ameryki Południowej

MSF - Lekarze Bez Granic

NAFTA - North American Free Trade Agreement (Północnoamerykański Układ Wolnego Handlu)

NAM - Non-Aligned Movement (Ruch Krajów Niezaangażowanych)

NATO - North Atlantic Treaty Organization (Organizacja Paktu Północno-atlantyckiego)

OAS - Organization of American States (Organizacja Państw Amerykańskich)

OAU - Organization of African Unity (Organizacja Jedności Afrykańskiej)

OECD - Organization for Economic Cooperation and Development (Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju)

OIC - Organization of the Islamic Conference (Organizacja Konferencji Islamskiej)

OPEC - Orgaisation of the Petroleum Exporting Countries (Organizacja Państw Eksporterów Ropy Naftowej)

OSCE - Organization for Security and Cooperation in Europe (Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie)

PEN International - Międzynarodowa Organizacja PEN-Klubów

WTO - World Trade Organization (Światowa Organizacja Handlowa)

1

---