Temat: Działania edukacyjne przygotowujące dzieci do nauki czytania- ćwiczenia słuchu fonematycznego.

20. 02. 2010

W przypadku słuchu fonematycznego jednostką różnicującą jest fonem. Nieróżnicowanie fonemów powoduje najistotniejsze zakłócenia w procesie komunikacji językowej słownej, zarówno w odbiorze, jak i przekazywaniu informacji.

Słuch fonematyczny kształtuje się w trakcie rozwoju mowy dziecka w sposób spontaniczny, niezamierzony. W przypadku dzieci mających trudności ze słuchowym różnicowaniem głosek, z wyodrębnieniem i ich łączeniem, a także dzieci 6- letnich przed rozpoczęciem nauki czytania i pisania wskazane jest prowadzenie ćwiczeń w sposób zamierzony i celowy, gdyż wykonywanie operacji na poziomie analizy i syntezy słuchowej wymaga dużej sprawności percepcyjnej i poprawnych operacji umysłowych.

Do zajęć i zabaw związanych z ćwiczeniami słuchu fonematycznego nauczyciel posługuje się całym zestawem różnych obrazów i ilustracji oraz materiałem graficznym.

Do ćwiczeń słuchu fonematycznego i analizy słuchowej nie nadają się wyrazy zawierające :

- upodobnienia (łódka - wym. „łutka”),

- ściągnięcia (jabłko - wym. „japko”),

- dyftongi (autobus wym. „autobus”),

- zanik dźwięczności na końcu wyrazu (sad wym. „sat”),

- wyrazy, w których „i” pełni jedynie funkcję zmiękczająca (ziemia),

- wyrazy, w których występują samogłoski nosowe i spółgłoska „j”.

Ze względu na stopień trudności materiał językowy wykorzystywany zarówno w okresie przygotowawczym, jak i w czasie przyswajania przez dzieci elementów czytania - dzielimy na osiem klas.

1. Jednosylabowe wyrazy 2 - głoskowe typu ul,

2. Jednosylabowe wyrazy 3 - głoskowe typu las,

3. Dwusylabowe wyrazy 4 - głoskowe typu wo-da,

4. Dwusylabowe wyrazy 3 - głoskowe typu o-sa,

5. Jednosylabowe wyrazy 4 - lub 5 - głoskowe typu wilk, kret, sklep,

6. Dwusylabowe wyrazy 5 - głoskowe typu bra-ma, pa-lec,

7. Dwusylabowe wyrazy 5 - głoskowe typu lal-ka,

8. Trzysylabowe wyrazy 6 - głoskowe typu to-po-la.

Szczególne niebezpieczeństwo w analizie stanowi moment wybrzmiewania pojedynczych głoska w celu wskazania składników wyrazu. Głoska wyrwana z wyrazu brzmi inaczej niż brzmiała w wyrazie w sąsiedztwie innych głosek. Przy wybrzmiewaniu głoski pojedynczej głośno pojawia się tzw. przydźwięk, jakiś element samogłoskowy: k - brzmi jak głoska k^y, głoska m jak m^y. Osoba wybrzmiewająca pojedynczą głoskę tego przydźwięku nie słyszy, ale dzieci go słyszą i gdy zaczną pisać w klasie I, będą traktować literę m jako znak dwóch dźwięków my. Napiszą „mć” zamiast myć albo odwrotnie „kyto”, „sirodek” zamiast kto, środek. Tego rodzaju błędy ortograficzne są bardzo trudne do wyplenienia bo korzenie ich tkwią głęboko.

Etapy w rozwijaniu słychu fonematycznego:

1. Wyodrębnianie zdań w tekście

- Ułóż tyle pasków ile masz zdań w tekście.

2. Wyodrębnianie wyrazów z zdaniach

Pies ma budę.

- ile jest wyrazów w zdaniu?

- wskaż pierwszy, ostatni wyraz w zdaniu?

- podskocz tyle razy ile jest wyrazów w zdaniu.

- dzieci otrzymują pasek białego papieru (symbolizuje zdanie), ich zadaniem jest

podzielenie go na tyle części ile jest wyrazów w zdaniu.

- dzieci układają tyle guzików, ile słów usłyszą w zdaniu.

- dokańczanie zdań: Misiu ma…

3. Wyodrębnianie sylab w wyrazach

- nauczyciel mówi dzieląc na sylaby, a dziecko wybrzmiewa cały wyraz.

- dziecko dzieli wyraz na sylaby i wyklaskuje go.

- nauczyciel mówi pierwszą sylabę wyrazu, a dziecko kończy wyraz.

- poszukiwanie przedmiotów zgromadzonych przez nauczycielkę na daną sylabę.

- wieszamy na tablicy 3 obrazki, dzielimy je na sylaby, dzieci wyodrębniają 1-szą sylabę i do tablicy podchodzą dzieci, których imię zaczyna się na tę sylabę.

4. Wyodrębnianie głosek w wyrazie

Dzieci muszą się dowiedzieć co to jest głoska.

Nauczycielka inicjuje zabawę: pokazuje palcem raz nos, raz ucho i mówi nos, ucho, a dzieci powtarzają ten sam ruch. Gdy powtórzenia wejdę w monotonny rytm, następuje nieoczekiwana zmiana- nauczycielka dwukrotnie pokaże i wymówi wyraz nos. Większość dzieci prawdopodobnie pokaże automatycznie zgodnie z rytmem powtórzeń- ucho przy wyrazie nos.

nauczycielka dzieci

pokazuje i mówi tylko pokazują

nos nos

ucho ucho

nos nos

ucho ucho

nos nos

nos ?

Nauczycielka mówi: Zainteresujmy się wyrazem „nos”. Jak brzmi ten wyraz? Wymawia się go kilkakrotnie- coraz wolniej: nnnooosss. Co słuchać? Czy ciągle słychać ten sam dźwięk? Jakie dźwięki można wyróżnić?

nnnos

nooos

nosss

Taki dźwięk, który wyraźnie słychać w wyrazie, nazywa się głoską. Wyraz składa się z głosek.

1. Wyodrębnianie głosek w nagłosie

• Materiał językowy czerpiemy z otoczenia (sufit, stolik, okna, obrazy, lampa, wagonik, ulica, agrafka, potem: klamka, dywan, parapet, balonik).

• Materiał opracowujemy w następującej kolejności:

- wyrazy zaczynające się samogłoską;

- wyrazy zaczynające się spółgłoską, którą można swobodnie przedłużać (f, l, m, n, r, s, w, z);

- wyrazy zaczynające się spółgłoską, której nie można swobodnie przedłużać (b, c, d, g, k, p, t).

Zabawy:

- co słyszysz na początku wyrazu okno?

- jakie inne przedmioty zaczynają się na głoskę o?

- szukanie w sali przedmiotów zaczynających się na tę samą głoskę co ich imie.

- Wyznacza się dwoje sędziów, a resztę grupy dzieli się na dwie grupy: jedna zbiera wyrazy zaczynające się na d, druga na t, albo jedna na b, druga na p.

- Masz obrazki przedstawiające mak, kurę, rybę, motyla, kozę, most, lisa- wybierz obrazki przedstawiające to, czego nazwa zaczyna się głoską m.

- Weź 5 obrazków: sowę, wronę, komara, srokę, motyla. Wybierz takie dwa, które przedstawiają to, czego nazwa zaczyna się tą samą głoską.

- Szukamy słów, w których na początku jest…- nauczyciel wymienia głoskę, np. l. Dzieci siedzą w kole, rzucają piłkę lub woreczek do wybranego kolegi, który wymienia wyraz zaczynający się na tę głoskę.

- Postacie z bajek bawią się razem z nami- każde dziecko otrzymuje lizak, na którego jednaj stronie naklejony jest postać z bajki, na drugiej- kolorowy papier. Dzieci słuchają wymienionych przez nauczyciela słów, zaś unoszą lizak wówczas, gdy wyraz zaczyna się np. na głoskę p: pan, dom, palto, pole, rzeka, drzewa, pomidor itp.

2. Wyodrębnianie głosek w wygłosie

W wyodrębnianiu ostatniej głoski trzeba wykluczyć wyrazy zakończone na u (jest ich bardzo mało), na b, d, g, w, z (ubezdźwięczniają się), na dwie spółgłoski (ostatnią słychać słabiej, np. starł, kask). Najpierw oddzielamy końcowe samogłoski, potem spółgłoski.

Zadania:

- po kilku szablonowych pytaniach: „Jaką głoskę słyszysz na końcu wyrazu?” urozmaicamy poszukiwania pytaniami: „Powiedz wyraz, który zaczyna się na tę głoskę, jaką kończy się wyraz nagle?”

- „Czy wyrazy błoto, bagno, jutro kończą się tą samą głoską?”,

- „Masz tu 5 obrazków (parasol, tort, kret, motyl, oset) , odłóż te, które to przedstawiają, czego nazwa kończy się na l ?” (utrudnienie: „ … czego nazwa kończy się tą głoską, którą kończy się wyraz kowal?),

- Mówię wyraz mrówka. Jaką głoską kończy się ten wyraz? Powiedz inny wyraz, który kończy się tą samą głoską”.

3. Wyodrębnianie głosek w śródgłosie

Zadanie komplikuje się, bo wyraz ma tylko jedną głoskę pierwszą i jedną ostatnią, natomiast środkowych może mieć kilka. Trzeba więc albo dokładnie określić, o jaką głoskę chodzi, albo (co jest trudniejsze) polecić wskazać głoskę znajdującą się na określonym miejscu. Wyodrębnienie zaczyna się od samogłosek, zaś spośród spółgłosek wybiera się tylko te, które nie ulegają ubezdźwięcznieniu.

Pytania formułujemy według dwóch schematów:

„Czy w wyrazie ... słyszysz głoskę …?”

„Jaką głoskę słyszysz w wyrazie … jako drugą (… jako przedostatnią)”.

4. Zabawa głoskami

5. Przeliczanie głosek

W krótkich wyrazach policzenie głosek nie stanowi trudności. Zaczynamy od wyrazów należących do I klasy materiału językowego typu ul. Potrzebne nam będą do tego celu jakiekolwiek liczmany (klocki, patyczki, kasztany itp.) - lub kartonowe jednokolorowe kartoniki W okresie przedliterowym, wstępnym , materiał językowy występuje w postaci dźwiękowej. Nauczyciel nie ma do dyspozycji liter, aby ten materiał językowy skonkretyzować. Używa, więc zamiast liter symboli ogólnych, reprezentujących głoski.

Zadanie:

Potrzebne są w tym zadaniu kartonowe jednokolorowe kartoniki. Przy ich pomocy zbudujemy schemat wyrazu ul. Najpierw musimy wyraz podzielić: uuul, ulll. Potem następuje policzenie głosek a następnie układanie schematu. Nauczyciel tłumaczy dzieciom, że zanim poznają litery, będą układały z cegiełek takie jakby „obrazy wyrazów”. Ile głosek, tyle cegiełek ustawia się ładnie, równiutko w rządku.

W dalszych zadaniach dzielimy wyrazy złożone z głosek dających się swobodnie przedłużać (nos, lis, las, sos, syn, mur), a potem z innych głosek (rak, mak, potem: dom, pas, kot, but). Są to wszystko wyrazy należące do II klasy trudności. Schemat składa się z 3 cegiełek.

Tutaj wprowadzamy zabawy polegające na odrywaniu głoski od wyrazu, dodawaniu głoski, zmienianiu głoski itp. Wszystko robi się w tym celu, żeby dziecko słysząc wyraz uświadomiło sobie jego strukturę, jego skład.

Kilka propozycji rozmów w wykonaniu dzieci:

ALINKA: Powiedz kot bez ostatniej głoski!

BASIA: … ko … A ty powiedz las bez pierwszej głoski!

ALINKA: … as … A czy potrafisz powiedzieć nos bez środkowej głoski?

BASIA: … ns - powiedz teraz sowa bez pierwszej głoski!

ALINKA: …owa. A ty powiedz ryba bez drugiej głoski …

PAWEŁ: Mówię ak, dodaj coś, zrób z tego wyraz.

ROMEK: Rak. Mówię owa, dodaj coś, zrób wyraz.

PAWEŁ: Jak dodam jedną głoskę, będzie sowa; jak dodam dwie głoski, będzie głowa.

MAREK: Dam ci trzy wyrazy: lalka, aparat, ser, ułóż nowy wyraz z ich pierwszych głosek.

ZOSIA: To będzie wyraz las. Ja ci dam dłuższy wyraz. Utwórz nowy wyraz z pierwszych głosek wyrazów: kot, ryba, ul, kot.

MAREK: Kruk.

(Tę zabawę można rozegrać przy pomocy obrazków.)

Zabawy przedstawione w formie dialogów będą pożyteczne, jeśli będą przebiegały sprawnie, zaś warunkiem sprawności będzie dostarczenie uczestnikom zabawy odpowiedniego materiału językowego i graficznego. Trzeba więc zgromadzić obrazki, przedmioty, zabawki o nazwach krótkich, nadających się do przedstawionych wyżej manipulacji, a nie wykraczających poza wyżej wymienione ograniczenia ( bez upodobnień, zmiękczeń itd.).

6. Wyodrębnianie samogłosek i spółgłosek

Różnice między samogłoskami a spółgłoskami powinny dzieci dostrzec same. Trzeba im tylko podać kilka kontrastowych zestawień, np. a - b, e - g i poprosić o sformułowanie zaobserwowanych różnic. Potem trzeba dać zestawienia mniej kontrastowe, np. a - l, o - z, e- n. Dzieci poprawią lub uzupełnią poprzednie uwagi.

Z pomocą nauczycieli dzieci powinny dostrzec różnice:

- samogłoski można wymawiać tak długo, jak długo starcza powietrza,

- samogłoski wymawia się swobodnie przy mniej lub bardziej otwartych ustach, powietrze z ust wychodzi lekko, czuje się, że język leży w dole za zębami,

- samogłoski można śpiewać, ze spółgłosek tylko m nadaje się do mruczenia,

- jeżeli wymawiamy wyraźnie i wolno samogłoski i spółgłoski trzymając blisko pod brodą wierzchem do góry wyprostowaną dłoń, to przy wymawianiu samogłoski broda stuknie o dłoń.

Rozróżnianie samogłosek i spółgłosek oparte jest na kryteriach wyróżniających samogłoski, czyli uczymy szukać samogłosek, a wszystkie głoski, które nie są samogłoskami, zaliczamy do spółgłosek. Tak też przebiegają prowadzone ćwiczenia. Dzieci odszukują najpierw samogłoski w wyrazach podawanych im przez nauczyciela, a następnie same zgłaszają różne wyrazy posługując się równocześnie odpowiednio dobranym zestawem obrazków.

Zadanie:

Zaczynamy od poszukiwania wskazanej samogłoski, np. pokazując obrazek przedstawiający wronę pytamy: „Czy w tym wyrazie słyszycie samogłoskę o?” A w wyrazie most, krokodyl?”. Następnie prosimy, aby dzieci same zgłaszały samogłoski, które im się udało odnaleźć, np. w wyrazach kura, motyka.

Przy podawaniu tego typu zadań korzystamy z krótkich wyrazów.

Dotychczas budowę wyrazu symbolizowaliśmy rządkiem jednorodnych liczmanów - białych cegiełek, podzielonym przerwami zgodnie z podziałem wyrazu na sylaby. Otrzymany obraz ilustrował tylko liczbę sylab i liczbę głosek. Kiedy dzieci poznały samogłoski i spółgłoski, mogą budować „obrazy wyrazów” trochę dokładniejsze. Do tego celu posłużą prostokąty czerwone - dla oznaczenia samogłosek, niebieskie - dla oznaczenia spółgłosek.

Zadania:

• wybieramy cztery wyrazy reprezentujące różne odmiany sylab, np. ul, osa, sowa, malina. Dzieci analizują te wyrazy , układają wyrazy z białych prostokącików, dzielą schematy na sylaby. Następnie wracamy do wyrazu ul. Pytamy dzieci, gdzie tu jest samogłoska? Zastąpcie białą cegiełkę czerwoną, bo czerwone cegiełki będą oznaczały samogłoski. A jaka jest druga głoska? Zastąpcie drugą białą cegiełkę cegiełką niebieską, bo niebieskie cegiełki będą oznaczały spółgłoski. Teraz i zawsze. W podany sposób przekształcamy podane schematy.

Kolorowe obrazy wyrazów odzwierciedlające ilość głosek, podział na sylaby, rodzaj głosek i miejsca samogłosek i spółgłosek nazywamy modelami wyrazów.

Po zbudowaniu modeli przyglądają się budowie sylab.

- W tej sylabie jest samogłoska i spółgłoska.

- W tej sylabie jest tylko samogłoska.

- w tej sylabie jest spółgłoska i samogłoska.

Z tej obserwacji wynika, że w każdej sylabie musi być jedna samogłoska. Czy tak jest zawsze?

• Rozdajemy dzieciom kilka zabawek o prostych nazwach (lalka, klocki, wagon, piłka).

N-EL”: Co ty masz Krysiu?

KRYSIA: Lalkę.

N-EL: Podziel wyraz lalka na sylaby.

KRYSIA: Lal - ka.

N-EL: Jaka jest pierwsza sylaba?

KRYSIA: Lal.

N-EL: Czy jest samogłoska w pierwszej sylabie?

KRYSIA: jest.

N-EL: Jaka jest druga sylaba?

KRYSIA: Ka.

N-EL: Czy jest samogłoska w drugiej sylabie?

KRYSIA: Jest.

Łatwo jest udowodnić, że w każdej sylabie musi być samogłoska.

• Zakończeniem zabawy z modelami i jednocześnie zakończeniem okresu przedliterowego jest odczytywanie wyrazów z modeli. Układamy prosty model i razem z dziećmi próbujemy go odczytać. Dla ułatwienia można położyć dziecku dwa obrazki: jeden przedstawia obiekt, którego nazwa odpowiada pokazanemu modelowi, drugo przedstawia obiekt, którego nazwa nie zgadza się z pokazanym modelem.

Oczywiście jeden model odpowiada wielu wyrazom identycznie zbudowanym: oko, osa, Ala, ile, ule mają ten sam model; lody, sowa, kino, buda mają znowu ten sam model.

1

---