Czynnościowy podział układu nerwowego
W obrębie systemu nerwowego istnieje pewna specjalizacja funkcjonalna (czynnościowa) I tak wyróżniamy:
1. Somatyczny układ nerwowy (SUN, animalny; ojkotropowy)- jego neurony specjalizują się wobróbce i eakcjach bodźców docierajacych ze świata zewnetrznego. Jego efektorami są mięśie poprzecznie prązkowane, reakcje zaś maja charakter ruchowy.
2. Autonomiczny układ nerwowy (AUN, wegetatywny)- kieruje czynnościami narządów wewnętrznych a zwłaszcza funkcją układu sercowo-naczyniowego, oddechowego, pokarmowego i przemiany materii. Jest czynnościowo ściśle połączony z układem hormonalnym. Ośrodki sterujące tego układu znajdują się w ośrodkowym układzie nerwowym. Nerwy trzewne autonomicznego układu nerwowego są zbudowane z dwuogniwowego łańcucha neuronów. Kadłuby neuronów pierwszego ogniwa leżą w mózgu i w rdzeniu kręgowym. Są to neurony przedzwojowe, których włókna nie docierają wprost do narządów efektorowych (efektor), lecz kończą się w zwojach autonomicznego układu nerwowego. Ze zwojów tych wychodzą włókna drugiego ogniwa nerwów trzewnych: włókna zazwojowe, dochodzące do narządów unerwionych przez autonomiczny układ nerwowy. Układ ten dzieli się na dwie części:
- układ współczulny (sympatyczny)- Ośrodki układu sympatycznego (współczulnego) zlokalizowane są w bocznych rogach rdzenia kręgowego w odcinku piersiowym i lędźwiowym. Funkcją układu współczulnego jest podnoszenie ogólnej aktywności organizmu. Odgrywa on pierwszoplanową rolę w sytuacjach stresowych, w okolicznościach wywołujących napięcie emocjonalne, wymagających pełnej mobilizacji organizmu. Uzyskuje wówczas przewagę nad antagonistycznym układem przywspółczulnym, który zazwyczaj oddziałuje hamująco na unerwiane narządy, pobudza jednak pracę przewodu pokarmowego i jego gruczołów i, przyspieszając procesy trawienia, wywołuje równocześnie obniżanie się temperatury ciała, zwalnianie akcji serca itp.Zwoje współczulne leżą blisko kręgosłupa, dlatego włókna przedzwojowe układu współczulnego są krótkie, a włókna zazwojowe, dochodzące do unerwianych narządów - długie. Zakończenia synaptyczne (synapsa) neuronów układu współczulnego uwalniają adrenalinę i noradrenalinę. Impulsy docierające do narządów z układu współczulnego zazwyczaj wywierają efekt pobudzający, np. przyspieszają czynność serca i ruchy oddechowe oraz zwężają naczynia krwionośne, podnosząc ciśnienie krwi, ale równocześnie obniżają aktywność przewodu pokarmowego i jego gruczołów.
- układ przywspółczulny (parasympatyczny)- Ośrodki parasympatyczne znajdują się w międzymózgowiu i odcinku krzyżowym rdzenia kręgowego.
Układy działają względem siebie antagonistycznie, zatem tzw. normalna regulacja pracy narządów wewnętrznych jest wypadkową działania obu układów - współczulnego i przywspółczulnego. Aktywność układu przywspółczulnego przeważa podczas snu, odpoczynku i psychicznego odprężenia, a zatem w okolicznościach sprzyjających nasileniu procesów wegetatywnych. Zwoje przywspółczulne leżą w znacznym oddaleniu od ośrodkowego układu nerwowego, dlatego włókna przedzwojowe są długie, a zazwojowe krótkie. Mediatorem synaptycznym układu jest acetylocholina. Liczne narządy wewnętrzne mają podwójne unerwienie autonomiczne, współczulne i przywspółczulne (natężenie ich pracy jest wypadkową oddziaływań obu tych części autonomicznego układu nerwowego).