Z. Łyko - Wstęp do Pisma Świętego

CZĘŚĆ TRZECIA

NOWY TESTAMENT

Rozdział dziewiąty

KSIĘGI HISTORYCZNE

„Żyjemy w okresie niezwykłego zaintereso­wania się Biblią w świecie. Jej teksty roz­chodzą się rocznie w milionach egzemplarzy. Ma to swoje odbicie i w Polsce (...) To kon­kretna rzeczywistość, która mówi o bardzo dużym zainteresowaniu tekstem biblijnym. Nie przechodzi obok niego obojętnie ani czło­wiek prosty, ani inteligent bez wzglądu na przynależność światopoglądową, o czym świadczą już choćby liczne tytuły, cytaty z Pisma św. i wręcz całe stylizacje biblijne cechujące wytwory artystyczne naszych pi­sarzy współczesnych wcale nie wywodzących się ze środowiska katolickiego czy w ogóle religijnego” (M. Kossowska, „Biblia w języku polskim”, Poznań 1968, s. 5).

Księgi historyczne Nowego Testamentu, to cztery Ewangelie i Dzieje Apostolskie. Obejmują one życie i działalność Jezusa oraz działalność apostołów, a więc genezę i pierwsze dziesiątki lat chrystianizmu i jego eklezjalnej wspólnoty.

I. AUTORSTWO

Autorami ksiąg historycznych są dwaj apostołowie, Mateusz i Jan, oraz dwaj uczniowie apostolscy, Marek i Łukasz (autor Ewangelii wg. św. Łukasza i Dziejów Apostolskich). Bliższe informacje na ten temat zawarte są we wstępach szczegółowych do tych ksiąg.

II. TEOLOGIA

Bogactwo teologiczne nowotestamentalnych ksiąg historycznych jest szczególnie duże i zarazem niezwy­kle istotne dla chrześcijańskiej myśli teologicznej, bo­wiem tutaj właśnie następuje zasadnicza orientacja chrześcijańska nauki starotestamentalnej i wypracowy­wanie podstawowych zrębów doktrynalnych i pojęć teologicznych nauki chrześcijańskiej. Dokonuje tego przede wszystkim Chrystus, a w ślad za nim apostoło­wie.

III. PODZIAŁ

Nowotestamentalne księgi historyczne dzielą się na dwie części: Ewangelie i Dzieje Apostolskie. W tej za­tem kolejności pragniemy omówić tę część Nowego Te­stamentu.

A. EWANGELIE

Cztery Ewangelie - według Mateusza, Marka, Łu­kasza i Jana - stanowią pierwszą część nowotestamen­talnych pism historycznych. Opisują one - jak już wspomniano - życie i działalność Chrystusa. „Wśród wszystkich pism biblijnych, także wśród pism Nowego Testamentu, Ewangelie zajmują słusznie miejsce naj­wybitniejsze. Są bowiem głównym świadectwem życia i nauki Słowa Wcielonego, naszego Zbawiciela” ¹. „Wy­jątkowe stanowisko Ewangelii w literaturze zapewnia im ich treść, zawierająca opis życia i działalności, nau­ki i czynów Chrystusa Pana” ².

I. JEDNA EWANGELIA

Słowo „Ewangelia (gr. euangelion) znaczy dobrą nowinę. Słowo to składa się z dwóch słów greckich, eu, które znaczy „dobrze” i angello, które znaczy „oz­najmami”, „zwiastuję” ³. W ujęciu biblijnym oznacza dobrą nowinę o zbawczej misji Chrystusa i odkupieniu świata ⁴. Właśnie tak pojęta Ewangelia jest tylko jed­ną, jedna przecież była zbawcza misja Chrystusa i wieść o odkupieniu, lecz opis jej występuje w relacji czte­rech ewangelistów.

1. SYNOPSA

Połączenie podanych przez ewangelistów opisów czyli ich zharmonizowanie, albo stworzenie tzw. synopsy, daje pełny obraz życia i działalności Chrystusa. Próby takiej podjął się już ok. roku 180 po Chr. zna­ny pisarz chrześcijański Tacjan, tworząc pierwszą synopsę, zwaną diatessaron, stanowiącą kompilację czte­rech Ewangelii, zestawionych w jedno opowiadanie życia i działalności Chrystusa. Od tego czasu podejmo­wane były z różnym skutkiem dalsze próby harmoni­zacji.

Analizując Ewengelie, stwierdzamy, że zawierają nie tylko zasadnicze podobieństwa i zbieżności⁵, a na­wet wzajemne zależności⁶, ale także posiadają szereg różnic i rozbieżności⁷. Różnice te przedstawiają, zwła­szcza dla ludzi krytycznie ustosunkowanych do Biblii, przysłowiowy „kamień obrażenia”, chociaż wiele z nich posiada charakter różnic pozornych. Wszystko to sta­nowi tzw. problem synoptyczny, będący przedmiotem żmudnych badań biblistycznych ⁸. Różne były i są pro­pozycje rozwiązania tego problemu ⁹.

2. PRÓBA WYJAŚNIENIA

Wydaje się jednak, że nowoczesne ujęcie istoty natchnienia - uwzględniające autonomię autorów, ich odrębności charakterologiczne i naturalne różnice punktu widzeń oraz cele i okoliczności powstania dzie­ła - doskonale tłumaczy z jednej strony jedność treści, podobieństwa i zbieżności, a z drugiej strony występu­jące różnice. Podobieństwa i zależności między trzema Ewangeliami synoptycznymi tłumaczy się nie tylko wspólnym podłożem zdarzeń, ale także wspólnym cza­sem ich powstania. Przyjmuje się, że u ich podłoża znajduje się Ewangelia Marka, a czas ich powstania jest mniej więcej ten sam. Różnice występujące mie­dzy nimi tłumaczy się istnieniem innego jeszcze źród­ła, z którego Mateusz i Łukasz korzystali niezależnie od siebie, nazwanego źródłem Q ¹⁰, oraz przyjęciem róż­nych punktów widzeń.

Chronologiczne zestawienie treści wszystkich czte­rech Ewangelii daje ogólny i bardzo interesujący obraz ziemskiej misji Chrystusa, a więc tej jednej i jedynej w swej treści Ewangelii Chrystusowej.

II. CZTERY RELACJE EWANGELIJNE ¹¹

Zanim przystąpimy do introdukcyjnej analizy czte­rech Ewangelii, dokonajmy wstępnej charakterystyki samych ewangelistów i problemów chronologicznych.

1. EWANGELIŚCI

a) Mateusz - autor pierwszej Ewangelii - był, jak wynika z treści Ewangelii, naocznym świadkiem wydarzeń mających miejsce w drugiej połowie działal­ności Jezusa. Co do zakresu opisu oraz zawartych w je­go Ewangelii szczegółów, to dorównuje opisom Łuka­sza. Spośród 179 wydarzeń, opisanych przez Ewangeli­stów, Mateusz podaje 95 (czyli 55%), z czego 14 wyda­rzeń występuje tylko w Ewangelii Mateusza. Mateusz grupuje wydarzenia nie tyle w porządku chronologicz­nym, ile raczej w porządku rzeczowym. Jest znakomi­tym sprawozdawcą kazań i mów Jezusa takich jak: ka­zanie na Górze Błogosławienia (5-7), instrukcja ewan­gelizacyjna dla apostołów (10), kazanie nad morzem (13), ostatnie pouczenia w świątyni (21-22) i mowa eschatologiczna Jezusa (24-25). Mateusz podał 21 z 40 wszysktich podobieństw, opisanych przez ewangelistów, i przedstawił 20 z 35 cudów Chrystusa. Mateusz pisał swą Ewangelię dla czytelnika żydowskiego.

b) Marek - autor drugiej Ewangelii - nie był najprawdopodobniej naocznym świadkiem wydarzeń, które opisał. Powszechnie przyjmuje się, że opisał ży­cie Jezusa w takiej relacji, w jakiej słyszał ją od ap. Piotra. Spośród 179 wydarzeń, opisanych przez ewan­gelistów, Marek relacjonuje 79 (czyli 45%). Sprawoz­daje 18 z 35 wszystkich cudów Jezusa oraz zaledwie 6 z 40 podobieństw. Marek sprawozdaje o tym, co Je­zus czynił, a nie tylko o tym, co mówił. Ewangelię według Marka można by nazwać krótką biografią Je­zusa. Z tej racji występuje u Marka więcej danych chronologicznych niż u Mateusza. Podobieństwo mię­dzy Markiem i Mateuszem jest dosyć duże. Marek pi­sał dla czytelnika rzymskiego. Można go nazwać bio­grafem Jezusa.

c) Łukasz - autor trzeciej Ewangelii - nie był, jak sam stwierdza (1,1-4), naocznym świadkiem opi­sywanych wydarzeń. Jego Ewangelia jest treściowo najbardziej wyczerpująca. Spośród 179 wydarzeń, Łu­kasz podaje 118 (czyli 66%), a z tego aż 43 występuje tylko u Łukasza. Dotyczą one przeważnie wczesnego, niemowlęcego i dziecinnego okresu życia Chrystusa (1 i 2) oraz obecności Jezusa w Pereii (9,31 - 18,34), której Łukasz poświęca aż 31% treści. Porządek opi­sywanych wydarzeń jest bardziej chronologiczny niż u Mateusza, lecz nie dorównuje pod tym względem Markowi lub Janowi. Łukasz podaje 26 z 40 podo­bieństw oraz 20 z 35 cudów Jezusa. Z historycznego punktu widzenia Łukasz opisuje wydarzenia dokładniej i bardziej wyczerpująco niż trzej pozostali ewangeliści. Łukasz pisał dla czytelnika greckiego. Można go na­zwać historykiem działalności Jezusa.

d) Jan - autor czwartej Ewangelii - to najbar­dziej umiłowany apostoł Chrystusa. Jego Ewangelia różni się znacznie zarówno swym zakresem, jak i tre­ścią od pozostałych Ewangelii, tzw. „Ewangelii synoptycznych”. Jakkolwiek był naocznym świadkiem życia i nauki Jezusa, i to od początku Jego publicznej dzia­łalności aż do końca, to jednak Ewangelia jego opisuje najmniej wydarzeń. Spośród 179 wszystkich wydarzeń, Ewangelia Jana opisuje tylko 48 (czyli 27% wyda­rzeń), z czego aż 31 podaje tylko Jan. Niemniej jed­nak bez sprawozdania ewangelijnego Jana wiadomości nasze, dotyczące pierwszego półtora roku działalności Jezusa, prowadzonej przeważnie w Judei, byłyby bar­dzo skąpe.

Ap. Jan, jako jedyny z ewangelistów, opisuje wy­darzenia z życia Jezusa w dokładnym porządku chronologicznym od początku do końca, co stanowi ważną podstawę do ustalenia czasu trwania ziemskiej misji Chrystusa. Podkreśla zwłaszcza Jan te wydarzenia, które stanowiły momenty zwrotne w życiu naszego Pana. Jan, podobnie jak Mateusz, koncentruje swą uwagę na temacie Królestwa Niebieskiego, jego istocie i znaczeniu. Interesuje go zwłaszcza natura Jezusa ja­ko ucieleśnionego Syna Bożego oraz cel Jego ziemskie­go posłannictwa. Jan nie jest sprawozdawcą kazań, jak Mateusz, lub biografem Jezusa, jak Marek, czy też historykiem Jezusa, jak Łukasz, jest natomiast teo­logiem, którego wnikliwy i natchniony umysł zdąża do poznania Chrystusa w tajemnicy Jego człowieczeństwa i Bóstwa. Jan pisze dla środowisk chrześcijańskich.

Czterej ewangeliści, to czterej sprawozdawcy jed­nego i tego samego misterium zbawczego, a więc jed­nej Ewangelii.

2. KWESTIE CHRONOLOGICZNE

Wśród synoptyków, Marek podaje wydarzenia w układzie najbardziej chronologicznym. Dla wydarzeń niesprawozdanych przez Jana, porządek Markowy jest wystarczający. Tam jednakże, gdzie Mateusz różni się od Marka, należy oprzeć się na Ewangelii Łukasza ¹². Olbrzymim wkładem w zharmonizowanie czterech Ewangelii są dane chronologiczne zawarte w Ewange­lii Jana. Jan bowiem wspomina wyraźnie o trzech świętach wielkanocnych. (2.13: 6.4: 13.1) i bliżej nieokreślonym „święcie żydowskim” (5,1), które uważać, zgodnie z przeważającą opinią współczesnej biblistyki chrześcijańskiej, również za święto paschy. Biorąc to wszystko pod uwagę wypada stwierdzić, że - w świetle Ewangelii ap. Jana - czas trwania nauczy­cielskiej misji Chrystusa wynosił w przybliżeniu trzy i pół lat. Zgodnie z tym ujęciem, cztery święta wiel­kanocne z czasów misji Jezusa przypadałyby na lata 28, 29, 30 i 31 n.e.

Wielkanoc w roku 28 n.e. dała Jezusowi okazję do odwiedzenia Jerozolimy (Jan 2,1 - 13) i oznajmienia Judejczykom o swojej mesjańskiej misji. Wydarzenia, opisane w 5 rozdz. Ew. Jana, przemawiają za tym, że miały one miejsce podczas drugiego pobytu Jezusa w Jerozolimie, tj. w roku 29 n.e. Wydarzenia zaś opi­sane w 6 rozdz. Ew. Jana, a rozgrywające się w okre­sie wielkanocnym (w. 4), miały miejsce w roku 30 n.e. Od Wielkanocy roku 29 n.e. aż do święta namiotów, przypadającego w jesieni roku 30, Jezus nie przeby­wał w Jerozolimie (6,4; 7,1.2). Znaczy to, że w roku 30 n.e. Jezus nie był obecny w Jerozolimie na święcie wielkanocnym.

Od chrztu Chrystusa w jesieni roku 27 n.e. do świę­ta namiotów, przypadającego w jesieni roku 30 n.e., upłynęły równe trzy lata. Od paschy roku 28 n.e. do paschy roku 29 n.e. Jezus działał przeważnie w Judei. Od paschy roku 29 n.e. do paschy roku 30 n.e. Jezus działał prawie wyłącznie w Galilei. Między paschą ro­ku 30 n.e. i roku 31 n.e. działał On w Samarii i Perei. Podczas paschy roku 31 n.e. Jezus został ukrzyżowany.

Widać stąd, że Ewangelia Jana przedstawia cenne uzupełnienie chronologiczne i biograficzne poprzed­nich Ewangelii.

III. ZARYS BIOGRAFII JEZUSA¹³

Chronologiczne zestawienie treści czterech Ewan­gelii daje ogólny zarys życia i działalności Chrystusa-Zbawcy. Choć nie jest to obraz pełny, nie obejmuje bowiem wszystkich wydarzeń i osób oraz nauk Jezu­sowych, bo gdyby wszystko miało być spisane, to - jak mówi Jan - „cały świat nie pomieściłby ksiąg, które by należało napisać” (Jan 21,25), niemniej jed­nak obraz ten pozwala w dostatecznej mierze zorien­tować się w życiu i działalności naszego Pana oraz wy­konanej przez Niego misji zbawczej. Zarys ten przed­stawia się następująco:

1. TRZYDZIESTOLETNI OKRES W DOMU RODZINNYM
(5 p.n.e. - 27 n.e.)

W jesieni roku 5 p.n.e. Chrystus urodził się w Betlejemie¹⁴. Swe dziecinne lata i młodość spędzał Jezus w Nazarecie.

2. PÓŁTORAROCZNA DZIAŁALNOŚĆ W JUDEI

(od jesieni roku 27 do paschy roku 29)

W jesieni roku 27 n.e. Chrystus przyjął chrzest w Jordanie z rąk Jana Chrzciciela i rozpoczął publiczną misję. Miał wówczas ok. 30 lat. Od tego momentu kon­centrował swą służbę przez półtora roku, to jest do paschy, przypadającej na wiosnę roku 29 n.e., w Judei (Jan 5,1). Tutaj obchodził także pierwszą paschę w swej publicznej działalności, przypadającą w roku 28 n.e. (Jan 2,13). W tym czasie, przynajmniej dwa razy był w Galilei, w Kanie Galilejskiej, i przechodził przez Samarię.

3. ROCZNA DZIAŁALNOŚĆ W GALILEI

Od paschy roku 29 n.e. do paschy roku 30 n.e. (Jan 6,4), a więc przez cały rok, Jezus koncentrował swą działalność w Galilei, przy czym tej (z 30 r. n.e,) paschy nie obchodził Jezus w Jerozolimie. W tym czasie odbył trzy podróże misyjne, wysyłał uczniów do samodziel­nej pracy, nakarmił cudownie lud oraz został odrzucony przez Galilejczyków.

4. PÓŁROCZNA DZIAŁALNOŚĆ NA PÓŁNOCY

W okresie od paschy raku 30 n.e. do święta na­miotów, przypadającego w jesieni roku 30 n.e. (Jan 7, 2.14), Jezus przebywał w Fenicji, Dekapolis i w Ga­lilei, gdzie dokonał ponownego rozmnożenia chleba oraz udał się do Cezarei Filipowej, a także doznał przemie­nienia na Górze Tabor oraz udał się potajemnie do Je­rozolimy na święto namiotów.

5. PÓŁROCZNA DZIAŁALNOŚĆ W SAMARII I PEREI

Ostatnie półrocze swej publicznej działalności, tj. od jesieni roku 30 n.e. do paschy roku 31 n.e., Jezus wykonywał swą misję w Samarii i Perei, gdzie wygło­sił wiele nauk i uzdrawiał trędowatych. W tym czasie był także w Galilei i Jerozolimie na święcie poświę­cenia świątyni (Jan 10,22) oraz w Betanii, gdzie wskrze­sił Łazarza, jak również w Jerycho, gdzie spotkał się z Zacheuszem, i wrócił do Jerozolimy. Ostatni tydzień przed Paschą roku 31 n.e. - zwany także tygodniem pasyjnym - spędził Jezus w Jerozolimie, gdzie odbył triumfalny wjazd do miasta, dokonał ponownego oczyszczenia świątyni i wygłosił swą mowę na Górze Oliwnej, a także uczestniczył w Ostatniej Wieczerzy.

6. CZTERDZIESTODNIOWY POBYT W PALESTYNIE PO ZMARTWYCHWSTANIU

Po swej śmierci i zmartwychwstaniu, Jezus spotkał się z uczniami w Jerozolimie, Emaus i Galilei. Tutaj też, w Jerozolimie, na Górze Oliwnej, nastąpiło rozsta­nie się z uczniami i wniebowstąpienie.

Przytoczone informacje o Ewangeliach i ich proble­mach, jak również o biografii Jezusa, stanowią wpro­wadzenie do czterech Ewangelii.

§ 1. EWANGELIA WEDŁUG ŚW. MATEUSZA

I. NAZWA

Najstarszy z istniejących manuskryptów Nowego Testa­mentu określa tę księgę mianem „Według Mateusza”. W póź­niejszych rękopisach występuje również słowo „Ewangelia”. W środowiskach chrześcijańskich termin „Ewangelia” oznaczał pierwotnie dobrą nowinę o zbawieniu w Chrystusie, a potem został on także zastosowany do samej księgi. Określenie „Ewan­gelia według św. Mateusza” jest pochodzenia późniejszego.

II. TREŚĆ¹⁵

Treścią Ewangelii według św. Mateusza jest pięć wiel­kich mów Jezusa na temat królestwa Bożego, które można uważać jako pięć traktatów, kończących się prawie identyczna formułą (7,28; 11,1; 13,53; 19,1; 26,1), poprzedzonych opi­sem genealogii Jezusowej, zwiastowaniem i Jego narodzeniem oraz pobytem w Nazarecie, a zakończonych opisem jego mąki i zmartwychwstania.

Pierwszy traktat (3-7) poświęcony jest programowi i promulgacji królestwa niebieskiego. Zawiera część narracyjną o wystąpieniu Jana Chrzciciela i chrzcie Jezusa (3-4) oraz wielką kartę królestwa Bożego w postaci kazania na Górze (5-7).

Drugi traktat (8-10) poświęcony jest zwiastowaniu królestwa Bożego. Zwany jest także „brewia­rzem misyjnym”, zawierającym rady misyjne dla uczniów, a przedstawia Jezusa jako cudotwórcę (8-9) oraz mowę mi­syjną Mistrza (10).

Trzeci traktat (11-13) poświęcony jest ta­jemnicy królestwa Bożego. Zawiera ubolewanie nad niezro­zumieniem tajemnicy i nauk Jezusa (11-12) oraz mowę Je­zusa w przypowieściach (13).

Czwarty traktat (14-18) poświę­cony jest realizacji królestwa niebieskiego. Zawiera pracą Jezusa na rzecz uczniów (13,54-17,27) oraz mowę eklezjologicz­ną (18).

Piąty traktat poświęcony jest problematyce odrzuce­nia niewiernych Żydów i przyjęcia pogan do królestwa nie­bieskiego (19-25). Obejmuje opis Jezusa i Jego przeciwników (19-22) oraz mowę polemiczną i eschatologiczną (23-25).

III. AUTORSTWO

Środowiska chrześcijańskie od początku przypisywały jed­nomyślnie pierwszą Ewangelię Mateuszowi, uczniowi Jezusa. Imię Mateusz, po grecku Maththaios oznacza „dar Boży”. Po swej pracy apostolskiej wśród judeo-chrześcijan, dla których napisał swą Ewangelię, Mateusz udał się do pracy wśród po­gan, przypuszczalnie do Etiopii¹⁶.

1. DOWODY WEWNĘTRZNE I ZEWNĘTRZNE

Dowody wewnętrzne, tj. dowody wynikające z samego tekstu, wskazują, że księga została napisana przez Żyda na­wróconego na chrześcijaństwo. Był nim bez wątpienia Lewi-Mateusz (Mat. 9,9; Mar. 2,14), piastujący przed swym po­wołaniem stanowisko celnika. Wykonując tę pracę, był prawdopodobnie przyzwyczajony do sporządzania zapisów i pisem­nych sprawozdań, co przydało mu się przy pisaniu Ewangelii.

O sobie podaje skromną wzmiankę z okazji opisu uczty (9,10). Czyni to zresztą w sposób podobny do Jana (por. 21,24) i Mar­ka (14,51.52). Fakt ten stanowi pośrednie świadectwo jego au­torstwa.

Dowodami zewnętrznymi Mateuszowego autorstwa Ewan­gelii są świadectwa Ojców Kościoła. Należy do nich przede wszystkim świadectwo Papiasza, biskupa z Hierapolis, z ro­ku ok. 140 po Chr. Wspomina o nim Euzebiusz w swojej „Hi­storii Kościoła”, stwierdzając, że „Mateusz spisał słowa Pań­skie w języku hebrajskim, a każdy je tłumaczył jak umiał”¹⁷. Według świadectwa Ireneusza, ok. 50 lat później, „Mateusz dla Hebrajczyków napisał i wydał Ewangelię w ich ojczy­stym języku, podczas gdy Piotr i Paweł w Rzymie Ewangelię opowiadali i zakładali Kościół”¹⁸. Na podstawie tych i innych jeszcze źródeł, pochodzących od późniejszych pisarzy, można by dojść do wniosku, że Ewangelia Mateusza była pisana oryginalnie w języku aramejskim lub hebrajskim i później dopiero została przetłumaczona na język grecki. Ta teoria nie znajduje jednak ogólnego przyjęcia wśród biblistów¹⁹.

2. JĘZYK I STYL EWANGELII

W czasach Papiasza i Ireneusza była znana duża liczba różnych „dzieł”, krążących między chrześcijanami jako pocho­dzących od apostołów. Nie jest pewne czy informacje Papiasza i Ireneusza dotyczą znanej nam dzisiaj Ewengelii Mateusza. Powody dla których przyjmujemy, że Ewangelia Mateusza, jaką znamy obecnie, została napisana pierwotnie w języku greckim, a nie aramejskim, są następujące:

a) Grecki tekst Mateusza nie zdradza cech pracy tłuma­czonej, natomiast arameizmy, jakie występują w Ewangelii Mateusza, nie stanowią przekonywującego dowodu, że autor pisał ją pierwotnie w języku aramejskim, gdyż inne Ewange­lie, faktycznie pisane po grecku, również posiadają arameizmy, Ewangelia np. św. Jana jest również pełna aramejskich zwro­tów, chociaż napisana została po grecku.

b) Jednolitość języka i stylu sprawia wrażenie pisma grec­kiego.

c) Wielkie podobieństwo językowe do greki Ewangelii Mar­ka, a jeszcze większe do Ewangelii Łukasza, zdaje się prze­czyć teorii, jakoby Ewangelia ta była greckim tłumaczeniem Ewangelii aramejskiej.

W Ewangelii Mateusza występuje duże bogactwo słownic­twa i poprawność językowa, większe niż w Ewangelii Łukasza. Styl jest spokojny, równy i jasny, często uroczysty i dostojny. Występuje większy kunszt w zakresie kompozycji i porząd­kowania faktów. Charakteryzuje się elementem systematyzacji. Podział dzieła na pięć części (traktatów) wskazuje na za­mierzone naśladownictwo Pięcioksięgu Mojżeszowego oraz chęć pokazania Ewangelii jako nowej Tory chrześcijańskiej i me­sjańskiej ²⁰. Ewangelia Mateusza to Ewangelia Kościoła.

IV. TŁO HISTORYCZNE

Treść Ewangelii obejmuje działalność Chrystusa, przypa­dającą na pierwsze dziesiątki lat naszej ery. Naród izraelski znajdował się wówczas pod zwierzchnictwem Rzymu. Cieszył się jednak względną autonomią w sprawach cywilnych i re­ligijnych.

1. ZWIERZCHNICTWO RZYMU ²¹

Zwierzchnictwo Rzymu nad Palestyną datuje się od cza­sów zdobycia w roku 67 Syrii i Palestyny przez Pompejusza, a zwłaszcza od roku 63 przed Chr., kiedy to Palestyna włą­czona została do imperium rzymskiego i stanowiła integralną część imperium, nad którym władzę sprawowali cesarze rzym­scy: August (30 przed Chr. - 14 po Chr.), Tyberiusz (14-37) i inni cesarze. W roku 37 przed Chr. władzę nad Palestyną po­wierzyli Rzymianie Herodowi Wielkiemu. Po jego śmierci w 4 r. przed n.e. Palestyna została podzielona między trzech jego synów: Archelausa, Heroda Antypasa i Filipa. Herod Archelaus odziedziczył jako etnarcha (władca nad ludem) Ju­deę, Samarię i Idumeę. Herod Antypas odziedziczył jako te­trarchą (władca czwartej części prowincji) Galileę i Pereą. Herod Filip, również jako tetrarcha, odziedziczył z kolei krainy leżące na wschód i północny-wschód od Jordanu, a więc Trachonitis, Gaulanitis, Bataneę i Itareę.

a) Archelaus rządził krótko, bo od roku 4 przed Chr. do roku 6 po Chr. Za przeniewierstwo skazany został przez Augu­sta na banicję, a jego dziedzictwo przyłączano do imperium jako prowincję prokuratorską, podporządkowaną imperatorskiej prowincji Syrii. Prowincją rządził legat cesarski, zaś na terenie byłej etnarchii, władzę sprawował zależny od le­gata nowy urzędnik rzymski z tytułem prokuratora. Proku­ratorzy, jakkolwiek podlegali legatowi, to jednak zależni byli także bezpośrednio od cesarza. Stolicą polityczną prokurato­rów była Cezarea Nadmorska. Do Jerozolimy prokuratorzy zjeżdżali na większe święta lub z innych okazji. Zatrzymywali się wówczas w pałacu Heroda lub w zamku Antonia. Część wojska rzymskiego stale stacjonowała w Jerozolimie w zamku Antonia. Prokuratorami byli za panowania Augusta (27 przed Chr. - 14 po Chr.): Koponiusz (6-9 po Chr.), Marek Ambiwiusz (9-12 po Chr.) i Anniusz Rufus (13-15 po Chr.), oraz za panowania Tyberiusza (14-37): Waleriusz Gratas (15-26) i Poncjusz Piłat (26-36 po Chr.), który został usunięty przez legata Syrii Witeliusza, a na jego miejsce przysłany Marcellus (36-37 po Chr.), po którym prokuratorem był, już za pa­nowania Kaliguli (37-41), Marullus (38-41).

b) Herod Antypas sprawował rządy w swej tetrarchii do roku 39 po Chr. Objął panowanie mając lat 17. Był podobny w charakterze do swego ojca. W Galilei zbudował na cześć Tyberiusza miasto Tyberiadę. Został skazany przez Rzymian na wygnanie.

c) Filip, wychowywany był w młodości w Rzymie. Rządził swą tetrarchią do roku 33 po Chr. Odbudował miasto Panias i nazwał je Cezareą (określoną, w odróżnieniu od Cezarei Nad­morskiej zbudowanej przez Heroda Wielkiego, Cezareą Filipową). Obok miasta wzniósł na skale, spod której wypływają źródła Jordanu, wspaniałą marmurową świątynię poświęconą Augustowi, a na północnym brzegu jeziora Genezaret zbudo­wano miasto Betsaidę.

2. INSTYTUCJE I STRONNICTWA

Główną rolę w kierowaniu narodem w sprawach narodo­wych i religijnych sprawował arcykapłan²². Do niego należał obowiązek czuwania nad świątynią, kultem, kapłaństwem i le­witami. Arcykapłan był także duchowym przywódcą narodu. Za czasów Chrystusa było dwóch arcykapłanów: Annasz, któ­ry sprawował urząd w latach 6-15 po Chr., oraz jego zięć Kajfasz, pełniący aktualnie urząd arcykapłana. Najwyższą ra­dą religijno-narodową był Sanhedryn. Powołana ona została przez Seleucydów jako organ samorządowy. W jej skład wcho­dziły trzy grupy przedstawicieli: arcykapłani, starsi ludu i uczeni w Piśmie. Sanhedryn sprawował zarazem najwyższą władzę sądowniczą. Trzecią instytucją narodową były syna­gogi. Powstały one przypuszczalnie w okresie wygnaniowym. Były to domy modlitwy jako lokalne centra kultowe, wywie­rające duży wpływ na społeczność.

Spośród stronnictw wymienić należy:

a) herodian, czyli stronników politycznych Heroda, z któ­rych rekrutowali się urzędnicy administracyjni,

b) zelotów, będących najbardziej skrajnym stronnictwem religijno-politycznym, opowiadającym się za czystością wiary i uwolnieniem kraju od obcych rządów,

c) faryzeuszy, będących najsurowszym stronnictwem reli­gii żydowskiej (Dz.Ap. 26,5), wywodzącym się z pobożnych, tzw. hassidim, oraz z biedniejszych rodów kapłańskich i ludzi przywiązanych do tradycji,

d) uczonych w Piśmie, zwanych także pisarzami, będących znawcami i nauczycielami prawa,

e) saduceuszów, gromadzących kapłanów z bogobojnych i arystokratycznych rodów, odrzucających tradycje starszych,

f) esseńczyków, stojących na uboczu życia politycznego, zbliżonych swymi poglądami do faryzeuszy, tworzących sek­tę religijną izolującą się od spraw publicznych i politycznych.

3. OKOLICZNOŚCI POWSTANIA EWANGELII

Gdzie i kiedy Mateusz napisał swą Ewangelię? Wśród bi­blistów przeważa przekonanie, że dzieło to powstało w Pale­stynie, prawdopodobnie kilka lat przed upadkiem Jerozolimy, który nastąpił w roku 70 n.e. Przemawia za tym mowa escha­tologiczna Chrystusa, w której nie występuje najmniejsza wzmianka o zburzeniu Jerozolimy jako wydarzeniu dokona­nym. Były to czasy bardzo burzliwe. W narodzie żydowskim dochodziły do głosu tendencje wyzwoleńcze. Przygotowane by­ło powstanie przeciw Rzymianom, które - jak świadczy hi­storia - miało jednak zakończyć się tragicznie, zburzeniem miasta i rozproszeniem narodu. Ewangelia napisana została zatem w latach sześćdziesiątych przypuszczalnie na podstawie Ewangelii Marka, która już wówczas istniała, i jakiegoś in­nego hipotetycznego źródła, zwanego przez biblistów źród­łem Q, oraz własnych wspomnień. Celem pracy było - jak można sądzić - ukazanie Jezusa jako Mesjasza oraz uchronie­nie Żydów przed narodową klęską.

V. IDEE PRZEWODNIE

W Ewangelii według św. Mateusza występują cechy wspólne dla wszystkich Ewangelii. Występują także cechy charakterystyczne, a więc specyficzne dla tej Ewangelii.

1. CECHY WSPÓLNE

Myślą przewodnią każdej Ewangelii jest ucieleśnienie, ży­cie i służba oraz śmierć, zmartwychwstanie i wniebowstąpie­nie Chrystusa. Każda Ewangelia ma swój, sobie tylko właści­wy, udział w tym ewangelicznym opowiadaniu zbawczym. Ce­lem ich było przekazanie przyszłym pokoleniom możliwie najpełniejszego obrazu życia i służby Jezusa. Inspiracja Boża powołała do tego zadania czterech mężów, z których każdy przedstawił opis według swego specyficznego sposobu widzenia i własnego przeżycia. Niektórzy powtarzają, inni omijają pew­ne wydarzenia, wszyscy jednak dodają własne spostrzeżenia. Wydaje się, jakby czterej malarze wykonywali portret Jezusa, lecz każdy z nich dokonywał tego z innego punktu widzenia.

Jednakże cztery obrazy, nałożone na siebie, dają pełniejszy obraz rzeczywistości niż każdy z nich z osobna.

Każdy ewangelista przedstawia Chrystusa w charaktery­styczny dla siebie sposób. Mateusz i Łukasz podkreślają rolą Jezusa jako syna człowieczego, Marek i Jan zwracają z ko­lei uwagą na prawdziwe bóstwo Jezusa. Mateusz wskazuje na Jezusa jako syna Abrahama, a więc Żyda, który przyszedł na świat celem wypełnienia obietnicy danej ojcom. Łukasz wska­zuje na Jezusa jako na syna Adama (Łuk. 3, 18) i Zbawiciela ludzkości. Jan stwierdza, że prawdziwe człowieczeństwo Jezu­sa (Jan 1,14) nie traci na znaczeniu wobec absolutnej bosko­ści Jezusa (Jan 1,1-3).

2. CECHY INDYWIDUALNE

a) Sprawozdawczość. Pierwszą cechą charakterystyczną Ewangelii Mateusza jest sprawozdawczość mów, kazań i dy­skusji Zbawiciela. Autor czyni to z dużą dokładnością. Przed­stawia Jezusa jako Wielkiego Nauczyciela. Ewangelia Mateusza zawiera w sumie pięć, a nawet sześć wielkich mów Jezusa: pierwsza - to mowa na Górze (5-7), druga - to dyskusja na temat uczniostwa (10), trzecia - to mowa nad brzegiem jeziora Genezaret (13), czwarta - to wykład na temat uniżenia (18), piąta - to informacja na temat hipokryzji (23), a szósta - to mowa eschatologiczna (24-25).

b) Adresaci. Drugą cechą charakterystyczną są adresaci, których Mateusz ma na uwadze. Będą nimi judeo-chrześcijanie i ortodoksyjni Żydzi. Pisze Ewangelią w celu łatwiejszego przekonywania Żydów o mesjańskim posłannictwie Jezusa. Przedstawia Chrystusa jako tego, na którego wskazywali pisa­rze i prorocy Starego Testamentu, oraz tego, na którym speł­niły się ich przepowiednie. U Mateusza Jezus nie przyszedł po to, aby „znieść” Zakon, lecz by go „wypełnić” (5,17). Przed­stawia Jezusa jako syna Abrahama i Dawida, jako Mesjasza i króla sprawiedliwości, który poprowadzi do zwycięstwa, jed­nakże zwycięstwa nie politycznego, w postaci niezależności i doczesnej potęgi, ale do zwycięstwa duchowego nad błędem i grzechem i osiągnięcia prawdziwej, duchowej, wolności w do­czesności i udziału w królestwie Bożym w wieczności.

c) Układ rzeczowy. Trzecią cechą charakterystyczną Ewan­gelii jest przedstawienie życia Jezusa raczej w rzeczowym, tzn. tematycznym, niż chronologicznym porządku.

d) Druga część działalności Chrystusa. Czwartą cechą Ewan­gelii jest to, że - podobnie jak pozostałe Ewangelie synop­tyczne - pomija całkowicie półtoraroczny okres działalności Jezusa w Judei, koncentrując się od razu na działalności w Galilei oraz na północy i Perei.

3. TEOLOGIA

Myśl teologiczna Ewangelii Mateusza jest bardzo bogata. Głównymi tematami teologicznymi są: Biblia, królestwo nie­bieskie (w jego fazie obecnej i przyszłej), Kościół (którego opoką jest Chrystus a głównymi sługami apostołowie), Lud Boży (nowy Izrael), Mesjasz (syn Dawida, syn Boży oraz Syn Człowieczy), prawo nowego Izraela, pobożność chrześcijańska (sprawiedliwość, pełnienie woli Bożej, doskonałość i miłość) oraz sprawy eschatologiczne.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Przed narodzeniem Jezusa: 1,1-25.

2. Narodzenie i dzieciństwo Jezusa: 2,1-23.

I. Przygotowanie do pracy mesjańskiej (jesień rok 27 n.e.): 3,1-4,11.

1. Działalność Jana Chrzciciela i chrzest Jezusa: 3,1-17.

2. Kuszenie Jezusa: 4,1-11.

II. Misja Jezusa w Galilei (od paschy roku 29 n.e. do paschy roku 30 n.e.): 4,12-15,20.

1. Wczesna praca w Galilei: 4,12-24.

2. Kazanie na Górze Błogosławieństw: 5,1-7,29.

3. Moc Jezusa nad chorobami, przyrodą i demonami: 8,1-9,38.

4. Powołanie apostołów i ich misja: 10,1-42.

5. Delegacja Jana Chrzciciela: 11,1-29.

6. Konflikt z faryzeuszami: 12,1-50.

7. Kazanie nad Morzem Galilejskim: 13,1-58.

8. Zakończenie pracy w Galilei: 14,1-15,20.

III. W stronach północnych Palestyny (wiosna roku 30 n.e. do jesieni roku 30 n.e.): 15,21-18,35.

1. Praca w rejonach Tyru i Sydonu: 15,21-39.

2. Dalszy konflikt z faryzeuszami: 15,1-12.

3. Wyznanie ap. Piotra: 16,13-20.

4. Jezus kieruje swój wzrok na krzyż: 16,21-17,27.

5. Pokora i wzajemne stosunki międzyludzkie: 18,1-35.

IV. Praca w Perei (od jesieni roku 30 n.e. do wiosny roku 31 n.e.): 19,1-20,34.

1. Nauczanie i uzdrawianie chorych w Perei: 19,1-20,16,

2. Podróż do Jerozolimy: 20,17-34.

V. Zakończenie pracy w Jerozolimie (pascha roku 31 n.e.): 21,1-27,66.

1. Konflikt z nauczonymi w Piśmie i faryzeuszami: 21, 1-23,39.

2. Nauka o powtórnym przyjściu: 24,1-25,46.

3. Ostatnia wieczerza, aresztowanie i osądzenie Jezusa: 26,1-27,31.

4. Ukrzyżowanie i pogrzeb: 27,32-66.

Zakończenie

1. Zmartwychwstanie Jezusa: 28,1-15.

2. Zlecenie posłannictwa: 28,16-20.

& 2. EWANGELIA WEDŁUG ŚW. MARKA

I. NAZWA

Najstarszy manuskrypt Ewangelii nosi nazwą „Według Marka”. Później, gdy termin „Ewangelia” został w chrześcijaństawie powszechnie przyjęty na oznaczenie życia Jezusa, nazwa księgi uległa zmianie na „Ewangelię według Marka”. Sam ewangelista Marek nazwał księgę „Ewangelią Jezusa Chrystusa, syna Bożego” (1,1).

II. TREŚĆ ²³

Treścią Ewangelii według św. Marka jest zarys życia i działalności Jezusa. Zarys rozpoczyna się opisem działalności Jana Chrzciciela, chrztu Jezusa i kuszenia na pustyni, po czym przechodzi Marek w główny nurt opowieści o działalności Jezusa w Galilei, na północy i Perei. Opowieść zgrupowana jest tematycznie w dwie główne części: 1° objawienie tajem­nicy Jezusa (1,14-8,30) z takimi elementami, jak: Jezus a na­ród żydowski (1,14-3,6), Jezus a uczniowie i krewni (3,7-6,6) i Jezus objawia się uczniom (6,6-8,30) oraz 2° tajemnica Sy­na Człowieczego (8,31-16,8) z takimi elementami jak: droga Syna Człowieczego (8,31-10,52), objawienie się Jezusa w Jero­zolimie (11,1-13,37) oraz męka i zmartwychwstanie Jezusa (14,1-16,8). Zakończenie zarysu obejmuje ukazanie się Jezusa, rozesłanie apostołów i wniebowstąpienie (16,9-20).

III. AUTORSTWO

Jednogłośne świadectwo chrześcijańskiej tradycji wskazu­je na Jana Marka jako autora Ewangelii noszącej jego imię. Jest to opinia akceptowana również przez współczesną bibli­stykę.

1. AUTOR

Imię Marek pochodzi z łacińskiego Marcus i jest przydom­kiem ewangelisty (Dz. Ap. 12,12-25). Imię to znane jest w Nowym Testamencie (Dz. Ap. 15,39; Kol. 4,10; Fil. 24; 2 Tym. 4,11; l Piotra 5,13). Jego pierwsze imię było Jan (Dz. Ap. 13,5). Matka Marka miała na imię Maria (Dz. Ap. 12,12). Ma­rek był siostrzeńcem Barnaby (Koi. 4,10), lewity pochodzącego z Cypru (Dz. Ap. 4,36), późniejszego przyjaciela Szawła (Dz. Ap. 9,27; 11,25). Być może, iż w domu Marka znajdował się ów wieczernik, w którym Chrystaus spożywał Ostatnią Wie­czerzę (Mat. 26, 18). Tam również, przypuszczalnie, mieszkali apostołowie po zmartwychwstaniu i wniebowstąpieniu Pań­skim (Jan 20, 19; Dz. Ap. 1,13). Tam zgromadzał się początko­wo Zbór Jerozolimski (Dz. Ap. 12,12). Jan Marek towarzyszył Pawłowi i Barnabie w ich pierwszej podróży misyjnej (Dz. Ap. 13,5.13). Potem pracował Marek pod przewodnictwem Barnaby (Dz.Ap. 15,39-40). Ok. roku 62 widzimy go znów u bo­ku ap. Pawła (Kol. 4,10; Fil. 24; l Tym. 4,11), w końcu, ok. roku 64, jest współpracownikiem ap. Piotra (1 Piotra 5,13).

2. DOWODY AUTORSTWA

Fakt, że Ewangelia nosi imię tak niepozornego człowieka jak Marek jest bezpośrednim dowodem Markowego autorstwa Ewangelii. Pisma np. apokryficzne powoływały się - celem upozorowania autentyzmu - na powagę najwyższych autory­tetów religijnych.

Papiasz, pierwszy ze znanych pisarzy chrześcijańskich, mó­wił o Marku jako o autorze Ewangelii. Wypowiedź jego przy­tacza Euzebiusz w swej „Historii Kościelnej”: „To zaś powie­dział prezbiter (prawdopodobnie Jan): „Marek, który był tłu­maczem Piotra, spisał dokładnie wszystko o czym pamiętał, ale nie w takim porządku, w jakim następowały po sobie sło­wa i czyny Pańskie. Ani bowiem Pana nie słyszał, ani nie na­leżał do Jego grona i tylko później, jak powiedziano, był to­warzyszem Piotra. Otóż Piotr stosował nauki do potrzeb słu­chaczy, a nie dbał o związek słów Pańskich. Nie popełnił więc Marek żadnego błędu, jeśli w szczegółach tak pisał, jak to się w jego pamięci przechowało. O jedno się bowiem tylko starał, aby nic nie opuścić z tego, co słyszał oraz nie napisać jakiej nieprawdy”²⁴. Ze słów Papiasza wynika, że Marek był tłuma­czem ap. Piotra, gdy ten przemawiał do słuchaczy nie znają­cych języka aramejskiego.

Ireneusz stwierdził, że „Marek, uczeń i tłumacz Piotra, przekazał nam na piśmie to, co Piotr głosił”²⁵. Podobne świa­dectwo przekazali Tertulian, Klemens Aleksandryjski, Oryge­nes i Hieronim²⁶.

IV. TŁO HISTORYCZNE

Ewangelia opisuje życie Jezusa. Tłem historycznym Ewan­gelii są zatem czasy Jezusowe, a więc te wszystkie kwestie, które związane były z sytuacją polityczną, religijną i społecz­ną Palestyny pierwszych dziesiątków lat naszej ery. Na osob­ną uwagę zasługuje tło historyczne działalności Marka. Są to już czasy po Chrystusie.

1. DATA POWSTANIA EWANGELII

Ważna jest kwestia: kiedy napisana została Ewangelia? Ojcowie Kościoła nie byli zgodni co do czasu jej napisania, czy Marek napisał ją przed czy też po śmierci Piotra (64-66). Ireneusz był zdania, że Marek pisał swoją Ewangelię po śmierci Piotra²⁷, zaś Klemens Aleksandryjski (190 r.) twier­dził, że Marek pisał ją za życia ap. Piotra. W każdym bądź razie jest pewne, że Ewangelia została napisana, gdy apostoło­wie głosili słowo Chrystusowe już wszędzie (16,20), a jednak, przed zburzeniem Jerozolimy (r. 13), zatem między 55 a 70 r. po Chr.²⁸. Powszechnie uważa się, że Ewangelia Marka jest najstarszą ze wszystkich Ewangelii.

2. ADRESACI

Kim byli adresaci Ewangelii Marka? Wiele cytatów tej Ewangelii wskazuje, że Marek napisał ją dla czytelników nie będących Żydami. Takie słowa jak np. kenturion (z łac. cen­turio = setnik - 15,39), spekoulator (z łac. speculator - szpieg - 6,27), sugeruje, że Marek, pisząc swoja Ewangelię w języku greckim, przeznaczył ją szczególnie dla Rzymian. Czynił to w tym celu, aby pozyskać rzymskiego czytelnika. W swej Ewangelii zamieszcza szereg wyjaśnień (Mar. 12,42; 14,12; 5,41; 7,3.4; 15,34). Nie tłumaczy natomiast urządzeń rzym­skich, gdyż czytelnicy je znali (15,1.44.45).

V. IDEE PRZEWODNIE

Ewangelia Marka jest najkrótszą Ewangelią. Słownictwo jest ubogie, popularne. Styl jej jest rytmiczny, żywy i malow­niczy. W treści występuje dużo arameizmów.

1. MYŚL GŁÓWNA

Główną myślą Ewangelii jest Jezus jako mąż czynu. Marek sprawozdał o prawie wszystkich cudach Chrystusa. Charakterystycznym dla Marka było słowo euthys - zaraz, wskazujące na akcje, działalność, a nie na postawy pasywne, lecz na postawy dynamiczne. Marek relacjonuje życie Jezusa raczej w porządku chronologicznym. Zwraca uwagę, czytelnika na cuda Jezusa, które jego zdaniem są dowodem i świadectwem Boskości Jezusa, podobnie jak Mateusz zwracał uwagę na wypełnienie się proroctw jako dowodów Boskości Jezusa.

2. TEOLOGIA

W Ewangelii Marka występuje również olbrzymie boga­ctwo myśli teologicznej. Szczególnie interesujące są takie te­maty jak: idea Ewangelii, synostwo Boże Chrystusa, idea Sy­na Człowieczego, mesjanizm Jezusowy, sprawy uniwersalizmu ewangelizacyjnego, kwestie eschatologiczne itp.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Wystąpienie Jana Chrzciciela (wiosna roku 27 n.e.). 1,9-11.

2. Chrzest Jezusa (jesień roku 27 n.e.): 1,9-11.

3. Kuszenie: 1,12-13.

I. Misja w Galilei (od paschy roku 29 n.e. do paschy roku 30 n.e.): 1,14-7,23.

1. Wczesna misja w Galilei: 1,14-34.

2. Pierwsza podróż misyjna: 1,35-45.

3. Praca w Kapernaum i w okolicy: 2,1-3,19.

4. Druga podróż misyjna: 3,20-5,43.

5. Trzecia podróż misyjna: 6,1-7,23.

II. Czasowe wstrzymanie się od pracy publicznej (wiosna ro­ku 30 n.e. do jesieni roku 30 n.e.): 7,24-8,10.

1. Praca w okolicach Tyru i Dekapolis: 7,24-8,10.

2. Spojrzenie na krzyż: 8,11-9,50.

III. Praca w Perei (od jesieni roku 30 do wiosny roku 31 n.e.): 10,1-52.

1. Sprawy małżeństwa i rodziny: 10,1-16.

2. Bogaty młodzieniec i sprawy bogactwa: 10,17-34.

3. Prawdziwa wielkość: 10,35-52.

IV. Zakończenie pracy w Jerozolimie (pascha roku 31 n.e.): 11,1-15,47.

1. Konflikt z nauczonymi w Piśmie i faryzeuszami: 11, 1-12,44.

2. Proroctwo Jezusa o upadku Jerozolimy i końcu świata: 13,1-3.

3. Aresztowanie i osądzenie Jezusa: 14,1-15,20.

4. Ukrzyżowanie i pogrzeb: 15,21-47.

Zakończenie

1. Zmartwychwstanie: 16,1-8.

2. Ukazywanie się Jezusa uczniom: 16.9-14.

3. Zlecenie służby i wniebowstąpienie: 16,15-20.

§ 3. EWANGELIA WEDŁUG ŚW. ŁUKASZA

I. NAZWA

Najwcześniejsze manuskrypty Ewangelii noszą nazwę „We­dług Łukasza”, późniejsze - „Ewangelia według Łukasza”, albo „Ewangelia Święta według Łukasza”. Do tych ostatnich na­wiązują przekłady nowożytne, w tym Biblia Polska.

II. TREŚĆ

Treścią Ewangelii według św. Łukasza jest życie Jezusa ujęte w następujące jednostki: wstęp, ukazujący okoliczności powstania dzieła, przygotowanie i inauguracja działalności Jezusa, działalność w Galilei (4,14-9,50), w tym początki nau­czania oraz pierwsze trudności, wybór apostołów i czyny mi­łosierdzia, przypowieści, cuda i misja apostołów, dalej - w dro­dze do Jerozolimy (9,51-29,27), a w tym powzięcie decyzji udania się do Jerozolimy, nauczanie w przypowieściach pod­czas drogi, ostatnie wydarzenia w czasie podróży, a wresz­cie - pobyt w Jerozolimie (19,28-24-53), w tym przygoto­wanie do męki oraz zmartwychwstanie i wniebowstąpienie.

III. AUTORSTWO

Na Łukaszowe autorstwo Ewangelii, noszącej jego imię, wskazują zarówno dowody zewnętrzne, jak i wewnętrzne. Ma­teriał ten jest bogaty i w zupełności wystarczający do ugrun­towania opinii o Łukaszowym autorstwie Ewangelii.

1. STAROŻYTNA OPINIA

Starożytna opinia chrześcijańska jednomyślnie i zgodnie uważa Łukasza za autora Ewangelii, noszącej jego imię. Euzebiusz (340) w swojej „Historii Kościelnej”²⁹ wskazuje na Łu­kasza jako autora trzeciej Ewangelii. Sto lat wcześniej Tertulian (230) nazywa apostoła Pawła „informatorem” Łuka­sza³⁰. Około r. 185 po Chr. Ireneusz pisał: „Łukasz, towarzysz Pawła, spisał w księdze Ewangelię zwiastowaną przez niego (Pawła)”³¹. Słynny fragment Muratoriego z końca II w. po Chrystusie potwierdza stanowisko Ireneusza, głosząc, że auto­rem trzeciej Ewangelii był lekarz Łukasz, towarzysz ap. Pa­wła³². Na Łukaszowe autorstwo trzeciej Ewangelii wskazują także starożytne prologi łacińskie do Ewangelii³³.

2. DOWODY WEWNĘTRZNE

Analiza trzeciej Ewangelii wskazuje, że jej autor był po­chodzenia greckiego, dobrze obeznany ze sztuką lekarską, że był uczniem i towarzyszem ap. Pawła³⁴. Język jego zbliża się do klasycznego. Zna się na terminologii lekarskiej i podaje do­kładny opis chorób. Związki, jakie istnieją między trzecią Ewan­gelią a historią ap. Pawła, dowodzą wpływu Apostoła Narodów na Łukasza. Ponadto nie ma nigdzie w tradycji wzmianki wskazującej na innego niż Łukasz autora Ewangelii. Łukasz był także autorem Dziejów Apostolskich (Dz.Ap. 1,1). Ewangelię Łukasza i Dzieje Apostolskie można by połączyć w jedną księgę o nazwie „Powstanie i wczesny rozwój chrześcijaństwa”. W obu księgach występuje ten sam styl literacki i słownictwo. Obie księgi skierowane były do tego samego adresata, imieniem Teofil, a faktycznie - nawróconych z pogaństwa.

3. TOWARZYSZ AP. PAWŁA

Ustępy w Dziejach Apostolskich, w których autor używa zaimka osobowego „my”, wskazują, że Łukasz był bliskim towarzyszem Pawła, szczególnie użytecznym w końcowym okresie jego służby. Łukasz spotkał ap. Pawła ok. 50 r. w Troadzie i towarzyszył mu w podróży do Grecji (Dz. Ap. 16, 10-18). Był z nim podczas ostatniej wizyty w Palestynie (Dz. Ap. 20,21) i wraz z Arystarchen towarzyszył Pawłowi-więźniowi w podróży do Rzymu (Dz. Ap. 27,1-28). Z listów do Kolosan (4,14) i do Filomona (24) dowiadujemy się, że Łu­kasz był lekarzem i współpracownikiem Pawła w Rzymie, skąd wspólnie z Apostołem przekazywał pozdrowienia do ad­resatów wspomnianych listów. Towarzyszył ap. Pawłowi do końca. Podczas ostatniego uwięzienia ap. Paweł pisał z Rzy­mu do Tymoteusza: „...tylko Łukasz jest ze mną” (2 Tym. 4,11). List do Kolosan (4,11-14) wskazuje, że Łukasz nie był Żydem, lecz nawróconym poganinem. Euzebiusz pisze, że Łu­kasz był „z pochodzenia Antiocheńczykiem, a z zawodu leka­rzem”³⁵. To, że Łukasz był istotnie lekarzem wywnioskować można z często przytaczanych w jego Ewangelii chorobach (Łuk. 4,38; 5,12; 8,43 itd.). Według Epifaniusza ³⁶, Łukasz po śmierci Pawła pracował w Dalmacji, Galii, Italii i Macedonii. Zmarł prawdopodobnie śmiercią męczeńską przez ukrzyżowa­nie na oliwnym drzewie w Grecji.

Ewangelia Łukasza zgodnie jest uznana za najlepsze pod względem językowym i stylu dzieło literackie Nowego Testa­mentu. Wyróżnia go bogactwo i różnorodność słownictwa, a także składnia właściwa literackiemu językowi greckiemu. Styl odznacza się plastycznością. Jest to dzieło o charakterze historycznym z nachyleniem teologicznym. Gdy chodzi o źró­dła, to należy zaliczyć do nich: Ewangelię Marka jako źródło podstawowe, Ewangelię Mateusza (aż 173 wiersze są wspólne z Mateuszem) lub wspólne z Mateuszem źródło, które uczeni nazywają źródłem Q, tradycję Janową (chodzi o wpływ śro­dowiska Janowego) i źródło własne, którym były rozmowy, przeprowadzone z różnymi osobistościami³⁷.

IV. TŁO HISTORYCZNE

Tło historyczne treści Ewangelii według św. Łukasza jest identyczne z tłem życia Jezusa oraz tłem okoliczności zwiasto­wania Ewangelii. W tych dwóch kategoriach pragniemy omó­wić zagadnienie.

1. TŁO ŻYCIA JEZUSA

Tło historyczne, jak również społeczne i topograficzne Ewan­gelii Łukasza, jest wspólne z pozostałymi Ewangeliami syno­ptycznymi. Są to czasy Jezusa, Jego działalności oraz proble­mów, konfliktów i oczekiwań owych czasów. Bardziej intere­sującym zagadnieniem jest kwestia okoliczności powstania Ewangelii, a więc czas i miejsce napisania Ewangelii.

2. CZAS I MIEJSCE NAPISANIA EWANGELII

Jeśli chodzi o czas powstania Ewangelii według św. Łuka­sza, to wielu biblistów przyjmuje, że Ewangelia ta napisana została przed rokiem 63 po Chr. Bibliści ci przytaczają dwa zwłaszcza dowody: po pierwsze - Ewangelia została napisana wcześniej od Dziejów Apostolskich, jak to wynika z dedykacji w Dz. Ap. (1,1), a po drugie - nagłe zakończenie Dziejów Apostolskich wskazuje, że księgę tę napisał Łukasz podczas pierwszego uwięzienia Pawła w Rzymie w 61-63 roku. To nieoczekiwane i nieliterackie zakończenie przemawia za tym, że wówczas Łukasz nie miał już co więcej pisać³⁸. Z te­go względu przyjąć należy, że Ewangelia Łukasza, jako księ­ga starsza, napisana została wcześniej, tzn. przed rokiem 63 po Chr.

Wielu biblistów przychyla się jednak do daty późniejszej, powołując się na świadectwo Ireneusza, że Mateusz napisał Ewangelię, gdy ap. Paweł i ap. Piotr nauczali w Rzymie, Ma­rek natomiast spisał po śmierci apostołów to, co nauczał ap Piotr, a Łukasz to, co nauczał ap. Paweł³⁹. W tej sytuacji Ewangelia Łukasza powstałaby ok. r. 67 po Chr., a Dzieje Apostolskie jeszcze później⁴⁰. Bardziej prawdopodobna wydaje się jednak data wcześniejsza.

Jako miejsce napisania Ewangelii Hieronim i Grzegorz z Nazjanzu przyjmują Grecję, a według niektórych manu­skryptów miejscem tym była Macedonia lub Aleksandria. Większość jednak skłania się za Rzymem⁴¹.

V. IDEE PRZEWODNIE

Mateusz przedstawił Jezusa jako wielkiego Nauczyciela Bożej prawdy, Marek - jako Człowieka Czynu, kładąc szcze­gólny nacisk na cuda Jezusa, będące dowodem Jego Boskiego posłannictwa. Na co zwrócił z kolei uwagę Łukasz?

1. ŁUKASZOWY OBRAZ JEZUSA

Łukasz przedstawia Jezusa jako Wielkiego Przyjaciela ludzkości, uwypuklając przy tym ludzką naturę Jezusa. Ap. Jan, który napisze swą Ewangelię w czasie późniejszym, przedstawi Jezusa jako Syna Bożego. Mateusz napisał swą Ewangelię dla czytelnika żydowskiego, Marek dla czytelnika rzymskiego, Łukasz natomiast dla czytelnika greckiego. Już sama dedykacja rzecz Ewangelii (Łuk. 1,1-4) wskazuje, że była ona skierowana do pewnego „zacnego”, tj. kulturalnego i wy­kształconego Greka. Łukasz, wywodząc historię Jezusa od Adama, pisze swą Ewangelię właściwie dla wszystkich. Bar­dziej niż którykolwiek inny z ewangelistów, opisuje Łukasz wydarzenia dowodzące zainteresowania Jezusa dla pogan oraz Jego pracę na ich Więcej niż inni ewangeliści, poświęca uwagi pracy Jezusa w Samarii i Perei. Dokładnie również sprawozdaje Łukasz w Dziejach Apostolskich o pracy ap. Pawła wśród pogan (Dz.Ap. 14,15-17, 17,22-31). Ten uniwersalistyczny aspekt jest bardzo znamienny i wymowny.

2. TEOLOGIA EWANGELII ŁUKASZA⁴²

Centralną postacią jest Jezus jako Mesjasz-Zbawiciel, Król i Pan. Na uwagę zasługuje także mocno wyeksponowana ewangelia społeczna jako wyzwolenie nie tylko ze zła moral­nego, ale także fizycznego. W Ewangelii Łukasza występuje swoista rehabilitacja kobiety, a także zwrócenie uwagi na kwestie dotyczące bogactwa i ubóstwa. Dużo uwagi Łukasz po­święca roli Ducha Świętego i modlitwie oraz takim warto­ściom jak radość i pokój. Jest to ewangelia zbawienia, dobroci i miłosierdzia, Ewangelia chrześcijańskiego humanizmu⁴³.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Okoliczności powstania Ewangelii: 1,1

2. List do przyjaciela: 1,3-4.

I. W domu rodzinnym: 1,5-2,52.

1. Narodzenie Jana Chrzciciela: 1,5-20.

2. Narodzenie Jezusa: 2,1-52.

II. Przygotowanie do pracy mesjańskiej (jesień rok 27 n.e.): 3,1-4,13.

1. Działalność Jana Chrzciciela: 3,1-20.

2. Chrzest Jezusa: 3,21-22.

3. Rodowód Jezusa: 3,22-38.

4. Kuszenie: 4,1-13.

III. Praca w Galilei (pascha roku 29 n.e. do paschy roku 30

n.e.): 4,14-9,17.

1. Wczesna praca w Galilei: 4,14-41.

2. Pierwsza podróż misyjna przez Galilee.: 4,12-5,16.

3. Praca w Kapernaum i w okolicy: 5,7-6,16.

4. Kazanie na górze: 6,17-49.

5. Druga podróż misyjna przez Galileą: 7,1-8,56.

6. Trzecia podróż misyjna przez Galileą: 9,1-17.

IV. Pobyt Jezusa na północy Palestyny (wiosna do jesieni ro­ku 30 n.e.): 9, 18-50.

1. Wyznanie Piotra: 9,18-20.

2. Pierwsza zapowiedź śmierci: 9,21-27.

3. Przemienienie: 9,28-42.

4. Druga zapowiedź śmierci: 9,43-50.

V. Praca w Samarii i Perei (od jesieni roku 30 do wiosny roku 31 n.e.): 9,31-19,27.

1. Niegościnni Samarytanie: 9,51-62.

2. Praca siedemdziesięciu: 10,1-24.

3. Nauczanie w podobieństwach: 10,25-18,14.

4. Ostatnia podróż do Jerozolimy: 18,15-19,27.

VI. Końcowa działalność w Jerozolimie (pascha roku 31 n.e.): 19,20-23,56.

1. Konflikt z nauczonymi w Piśmie i faryzeuszami: 19, 28-21,4.

2. Proroctwa z Góry Oliwnej: 21,5-38.

3. Aresztowanie i osądzenie Jezusa: 22,1-23,25.

4. Ukrzyżowanie i pogrzeb Jezusa: 23,26-56.

Zakończenie

1. Zmartwychwstanie: 24,1-12.

2. Ukazywanie ,się Jezusa: 24,13-49.

3. Wniebowstąpienie: 24,50-53.

§ 4. EWANGELIA WEDŁUG ŚW. JANA

I. NAZWA

Czwarta Ewangelia znana była od najdawniejszych cza­sów chrześcijaństwa jako „Ewangelia według Jana”. Do tej tradycji nawiązują współczesne przekłady, w tym Biblia Pol­ska. Imię „Jan” znaczy „Pan jest łaskawy”.

II. TREŚĆ

Treścią Ewangelii według św. Jana jest życie i działal­ność Jezusa jako Syna Bożego, wcielonego Słowa i Zbawcy. Rozpoczyna ap. Jan od prologu, w którym wskazuje na preegzystencję Jezusa, odwieczny Logos, który był u Boga Ojca i który był Bogiem oraz odegrał dominującą rolę w dziele stworzenia, a także miał odegrać rolę w dziele zbawienia. Na­stępnie opisuje ap. Jan półtoraroczną działalność Jezusa w Ju­dei, z fragmentarycznymi podróżami do Galilei (m. in. przez Samarię). Niewiele miejsca poświęca Jan rocznej pracy Jezu­sa w Galilei (6,1-71). Z rocznej pracy Jezusa na północy i w Perei nie wymienia ani jednego wydarzenia. Z tego okresu wspomina Jan wyłącznie jerozolimskie święto namiotów z roku 30 n.e. (7,2) i święto poświęcenia, przypadające w zimie, na przełomie roku 30 i 31 (10,22). Wtedy też miało miejsce wskrzeszenie Łazarza (11). Następnie opisuje ap. Jan obszernie ostatni tydzień działalności Jezusa w Jerozolimie, a więc ty­dzień pasyjny, który zakończył się śmiercią Jezusa (12,1-19, 42). Opis działalności Jezusa kończy ap. Jan triumfem zmar­twychwstania i ostatnimi ukazywaniami się Jezusa apostołom. Wszystko to ujmuje ap. Jan w ścisłe ramy chronologiczne.

III. AUTORSTWO

Kto jest autorem Ewangelii Jana? Rozpatrzmy w tej czę­ści kilka zagadnień takich, jak dowody Janowego autorstwa,, zarys biografii Jana i charakterystykę dzieła.

1. DOWODY JANOWEGO AUTORSTWA

Najstarsze świadectwa chrześcijańskie uznają Jana, „umi­łowanego ucznia” Jezusa, za autora czwartej Ewangelii, tj. Ewangelii noszącej jego imię. Najważniejszym świadectwem, jest wypowiedź Ireneusza z roku ok. 180 po Chr., że „Jan, uczeń Pana, który nawet spoczywał na Jego piersi, wydał Ewangelią w czasie swego pobytu w Efezie”⁴⁴. Znane są rów­nież liczne świadectwa na rzecz jego autorstwa zarówno przed Ireneuszem⁴⁵, jak i po nim⁴⁶. Wiele również sprawdzianów wewnętrznych potwierdza to stanowisko. Autor Ewangelii jest na pewno Żydem pochodzącym z Palestyny, znającym dokład­nie swój kraj i zwyczaje (1,39; 2,10). Jest na pewno jednym z apostolskiego grona, zna bowiem niekiedy zamiary i myśli uczniów (2,12; 3,17; 4,27). Autor przedstawia siebie anonimowo, co przemawia właśnie za ap. Janem (1,37.40; 13,23; 19,26; 20,2; 21,7.20.23.24). Autorstwo Janowe Ewangelii zakwestionowali niektórzy bibliści dopiero w XIX w., przypisując je komu in­nemu, a nawet podając II w. po Chr. jako datę powstania dzieła. Pogląd ten reprezentują R. Bultmann i C. H. Dodd”.

2. CO WIEMY O AUTORZE?

Ap. Jan był synem rybaka Zebedeusza i matki Salonie (Mat. 27,56). Wychowywał się w Betsaidzie i miał brata, zwanego Jakubem Większym. Chrystus nazwał obu braci „sy­nami gromu” (Mar. 3,17). Jan był uczniem Jana Chrzciciela i jednym z pierwszych uczniów Jezusa (1,37; Mat. 4,21). Nale­żał do wyróżnionego grona apostołów (Mar. 5,37). W czasie Wieczerzy Pańskiej położył głowę na piersiach Jezusa (Jan 13, 26). Był świadkiem procesu Jezusa, stał pod krzyżem, a w dniu zmartwychwstania wraz z ap. Piotrem udał się do grobu. Po­tem współpracował z Jakubem, zwanym Jakubem Mniejszym, i Piotrem, wchodząc w skład kierowniczego grona Kościoła apostolskiego (Gal. 2,9). Jan został wyróżniony spośród pozo­stałych apostołów jako „uczeń, którego miłował Jezus” (21,20). W sercu Jana pałał płomień szczególnego uwielbienia dla Mi­strza. Był zawsze najbliżej Jezusa, dzięki czemu uległ może więcej niż inni apostołowie wpływom Jego doskonałego życia. Spośród wszystkich ewangelistów pisze najwięcej o istocie Jezusowego Bóstwa. Jan był pierwszym z apostołów, który zrozumiał chwalebną prawdę o zmartwychwstaniu Pańskim. Nic też dziwnego, że poświęca w swej Ewangelii wiele uwagi na temat ukrzyżowanego, zmartwychwstałego i mającego przyjść jeszcze raz Zbawiciela. Celem napisania Ewangelii by­ło wzmocnienie wiary w Chrystusa właśnie jako Zbawiciela (Jan 20,31).

3. DZIEŁO LITERACKIE⁴⁸

Jan dysponuje małym zasobem słownictwa. Zdania budu­je w sposób prosty. Nie myśli kategoriami ludzi wykształco­nych na greckiej filozofii ani nie posługuje się metodą dialek­tyczną szkół rabinackich. Jan kontempluje. Dzieło posiada jednak charakter jednolity i stanowi integralną całość⁴⁹. Przy tworzeniu dzieła Jan posługiwał się przypuszczalnie sekreta­rzem. Ewangelia Jana uzupełnia Ewangelie synoptyczne, które powstały wcześniej i z pewnością były znane Janowi. „Do te­go, co podają Ewangelie synoptyczne, św. Jan wnosi wiele uściśleń chronologicznych i topograficznych. Publiczną dzia­łalność Chrystusa, rozłożoną u św. Jana na okres, w którym się mieszczą trzy święta paschy i jeszcze jakieś święto, wy­daje się dokładniej odpowiadać rzeczywistości aniżeli jedno­roczna działalność, jak przedstawiają synoptycy”⁵⁰.

IV. TŁO HISTORYCZNE

Tło historyczne Ewangelii Jana jest identyczne z innymi Ewangeliami. Tło historyczne natomiast życia i działalności samego ap. Jana, jest tłem historycznym ostatnich dekad l w. po Chr., zwłaszcza zaś czasów Domicjana (81-96), cesarza rzymskiego, pierwszego cesarza, który rozpoczął prześladowa­nie chrześcijan w prowincjach.

Ap. Jan napisał swoją Ewangelię pod koniec pierwszego stulecia. Jedni bibliści sądzą, że ap. Jan napisał Ewangelię przed zesłaniem na wyspą Patmos, tj. przed rokiem 95 po Chr., i jest to pogląd prawdopodobny, inni natomiast, że po jego powrocie z Patmos, kiedy to cesarz Nerwa stał się impe­ratorem, tj. w roku 96 po Chr., w każdym bądź razie przed rokiem 100 po Chr. W pierwszym przypadku Ewangelia Jana byłaby pismem wcześniejszym od Apokalipsy, a w przypadku drugim - późniejszym, a zatem także ostatnią księgą. Na ogół przyjmuje się, że Ewangelia napisana została najpierw, potem powstała Apokalipsa, a listy są dziełem ostatnim. Co do miej­sca powstania Ewangelii, to wymienia się Efez.

V. IDEE PRZEWODNIE

Podczas pisania Ewangelii Jana, tj. w połowie ostatniej dekady pierwszego stulecia po Chr., życiu i czystości Kościoła chrześcijańskiego groziły trzy wielkie niebezpieczeństwa: po pierwsze - stały zanik pierwotnej pobożności, po dru­gie - herezja, głównie zaś gnostycyzm, kwestionujący praw­dę o uczłowieczeniu Chrystusa, oraz po trzecie - prze­śladowania.

Jan stwierdza wyraźnie, że nie wszystko to, co Pan mówił i czynił, zostało ujęte w Ewangelii, lecz tylko to, co jest naj­ważniejsze i stanowi fundamentalną prawdę: „Te zaś są na­pisane - stwierdził ap. Jan - abyście wierzyli, że Jezus jest Chrystusem, Synem Bożym i abyście wierząc mieli żywot w imieniu jego” (21,31). Dokładne przedstawienie prawdy o Je­zusie było więc niezbędne do zachowania i wzmocnienia wia­ry pierwotnych chrześcijan końca pierwszego wieku po Chr.

1. KWESTIA GNOSTYCYZMU

Walcząc z poglądami gnostycyzmu, zaprzeczającymi inkarnacji Jezusa, głoszącymi, że Bóstwo zostało nadane Jezusowi przy chrzcie i odjęte przed Jego śmiercią, i że zbawienie po­lega na wiedzy i umiejętności ucieczki z dziedziny ciała w dziedzinę ducha, ap. Jan napisał swą Ewangelię w tym celu, aby przeciwstawić się owym zwodniczym teoriom i ich wpły­wom. Nie atakuje przeciwnika otwarcie, lecz omawia podsta­wowe prawdy, podkreślając zarówno Bóstwo, jak i człowie­czeństwo Jezusa. Najwyraźniej unika takich terminów jak: gnosis (wiedza), pistis (wiara) i sofia (mądrość), będących także kluczowymi pojęciami filozofii gnostycznej.

2. EWANGELIA JANA, A EWANGELIE SYNOPTYCZNE

Wiele miejsca w Ewangelii poświęca ap. Jan dyskusji w świątyni jerozolimskiej. Kilka rozdziałów przeznacza nau­kom Jezusa wygłoszonym w czasie nocy Ostatniej Wieczerzy i okolicznościom aresztowania. Nic nie pisze o chrzcie, prze­mienieniu i doświadczeniu modlitewnym w Getsemane, nie mówi o opętanych. Cuda, które przytacza, wskazują na Boską ;moc oraz na atrybuty Jezusa, podkreślając prawdę o Jezusie jako Synu Bożym. Brak w Ewangelii Jana podobieństw Jezusa, obfitujących u synoptyków. Myślą przewodnią jego Ewangelii jest teologia, a nie jak u synoptyków biografia czy historia. Mimo to Jan jest znakomitym chronologiem, dostarczającym dowodów właściwego określania czasu trwania mesjańskiej służby Jezusa i ustalający go - jak już zaznaczyliśmy - na trzy i pół roku. Ewangelia Jana jest wreszcie cennym uzupeł­nieniem treściowym trzech poprzednich Ewangelii.

3. SŁOWO LOGOS

Kluczowym terminem Ewangelii Jana jest wyraz „Lo­gos” - Słowo (1,1). Wyraz logos wywodzi się z filozofii greckiej. Używano go tam na określenie boskiej mądrości jako siły przenikającej wszechświat. Terminem tym posługiwał się także żydowski filozof Filon Aleksandryjski, współczesny Je­zusowi. W swym wykładzie Starego Testamentu posłużył się słowem logos aż 1300 razy. Wielu biblistów przypuszczało, że Jan używał słowo logos również w sensie filozoficznym. Jed­nak logos Jana posiada charakter wybitnie personalistyczny i teistyczny. Określa nim Jezusa jako Syna Bożego a nie niższą emanację Bożą, jak twierdził Filon, lecz istotą Boską i ucieleśniony obraz Boga. Przedstawia Jezusa jako wyraz istności Bożej, Jego woli i charakteru. Jan prezentuje Jezusa jako stworzyciela wszechrzeczy, źródło światła i życia oraz zbawiciela ludzkości. Zwraca uwagę również na słowo „wie­rzyć”, które powtarza Jan w swojej Ewangelii około 100 razy, oraz słowo „prawda”. Z naciskiem podkreśla znaczenie miłości do Boga i bliźniego.

4. MYŚL TEOLOGICZNA

Teologia Jana koncentruje się na kilku zagadnieniach: Boga jako Ojca, Chrystusa jako Syna Bożego (również Syna Człowieczego) oraz Ducha Świętego jako ożywiciela, a dalej Ludu Bożego i sprawach eschatologicznych. Szczególną uwagę poświęca ap. Jan kwestiom śmierci i zmartwychwstania oraz nadziei chrześcijańskiej. Mówi także o sprawie sądu. Bogactwo teologiczne Ewangelii Jana jest olbrzymie.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

Wstęp

1. Odwieczne Słowo Boże: 1,1-5.

2. Wcielone Słowo Boże: 1,6-18.

I. Wczesna służba (od chrztu do paschy, tj. od jesieni roku 27 do wiosny roku 28): 1,19-2,12.

1. Świadectwo Jana Chrzciciela: 1,19-34.

2. Pierwsi uczniowie: 1,34-51.

3. Kana Galilejska: 2,1-12.

II. Praca w Judei (od paschy roku 28 do paschy roku 29): 2,13-5,47.

1. Pierwsza Wielkanoc w Jerozolimie: 2,13-3,21.

2. Praca w Judei: 3,22-36.

3. Chwilowe wycofanie się z Judei: 4,1-54.

4. Druga pascha w Jerozolimie: 5,1-47.

III. Praca w Galilei (od paschy roku 29 do paschy roku 30): 6,1-7,1.

1. Cudowne rozmnożenie chleba (ok. roku 30): 6,1-14.

2. Jezus chodzi po wodzie: 6,15-21.

3. Kryzys w Galilei: 6,22-7,1.

IV. Służba mesjańska w Jerozolimie (od paschy roku 30 do paschy roku 31): 7,2-11,57.

1. Święto namiotów (jesień roku 30): 7,2-10,21.

2. Święto poświęcenia (zima roku 30/31): 10,22-42.

3. Wskrzeszenie Łazarza: 11,1-57.

V. Zakończenie pracy w Jerozolimie (pascha roku 31): 12,1- 19,42.

1. Wydarzenia poprzedzające tydzień paschalny: 12,1-11.

2. Odrzucenie Jezusa przez Żydów: 12,12-50.

3. Ostatnia Wieczerza: 13,1-30.

4. Mowa pożegnalna w wieczerniku: 13,31-16,33.

5. Arcykapłańską modlitwa Jezusa: 17,1-26.

6. Getsemane: 18,1-12.

7. Rozprawa sądowa: 18,13-19,16.

8. Ukrzyżowanie i pogrzeb: 19,17-42.

VI. Tryumf

1. Zmartwychwstanie: 20,1-10.

2. Ukazanie się Jezusa Marii Magdalenie: 20,11-18.

3. Ukazanie się uczniom: 20,19-29; 21,1-23.

Zakończenie

1. Powód napisania Ewangelii: 20,30-31.

2. Końcowa uwaga autorska: 21,24.25.

B. POZOSTAŁA KSIĘGA HISTORYCZNA

Ponieważ pozostałą - po Ewangeliach - częścią ksiąg historycznych Nowego Testamentu jest księga Dziejów Apostolskich, stanowiąca całość samą dla sie­bie, przeto wskazane jest niepoprzedzanie jej osobnym wprowadzeniem, lecz przystąpienie do jej komplekso­wego omówienia w osobnym paragrafie.

§ 5. DZIEJE APOSTOLSKIE

I. NAZWA

Od czasów starożytnych księga Dziejów Apostolskich by­ła znana - jako „Działalność Apostołów”, chociaż nazwa ta nie występowała w księdze. W najstarszym, niekompletnym zresztą, manuskrypcie księgi, papirusie P 45, oraz w Kodeksie Synaickim widnieje krótka i prosta nazwa „Dzieje” (bez do­datku „Apostolskie”). Nazwa „Dzieje Apostolskie” występu­je we Fragmencie Muratoriego. Za tą tradycją poszły prze­kłady nowożytne. Dzieje Apostolskie nie przedstawiają - wbrew nazwie - pełnego zarysu działalności czy też dziejów apostołów. Opisują głównie działalność, i to początkową, ap. Piotra, a potem ap. Pawła aż do czasu pierwszego uwięzie­nia, mniej - działalność ap. Jakuba i ap. Jana. Działalność po­zostałych apostołów jest przemilczana. Występują również pew­ne wzmianki o takich uczniach apostolskich jak: Szczepan, Filip, Barnaba i Apollos.

II. TREŚĆ

Treścią Dziejów Apostolskich jest opis początków chrze­ścijaństwa i jego rozwój w okresie 30 lat od wniebowstąpienia Pańskiego, aż do końca pierwszego uwięzienia ap. Pawła, jak również przenikanie nowej religii do ówczesnego świata⁵¹. Po wstępie, nawiązującym do Ewangelii Łukasza, oraz ukazywa­niu się Jezusa po zmartwychwstaniu i Jego wniebowstąpieniu.

Dzieje Apostolskie przedstawiają rozwój Kościoła chrześcijań­skiego po pierwsze - w Palestynie, a więc wybór Ma­cieja, zesłanie Ducha Świętego, dzieje pierwotnej wspólnoty chrześcijańskiej, konflikt z Sanhedrynem, wybór diakonów, śmierć Szczepana, prześladowanie i rozproszenie, pracę w Sa­marii, nawrócenie Korneliusza, początek pracy w Antiochii, a po drugie - wśród narodów pogańskich. W tej części Dzieje Apostolskie opisują kontynuację pracy w Antiochii, a 'dalej pierwszą wyprawę misyjną Pawła i Barnaby (na Cypr i do miast południowej Galacji: Antiochii Pisydyjskiej, Ikonium i Listry oraz Derbe, a także powrót tą samą drogą do Antiochii), Sobór Jerozolimski, drugą wyprawę misyjną Pawła i Sylasa (pieszą wędrówkę przez Azję Mniejszą do Troady i pracę w Europie: Filipach, Tesalonikach, Berei, Ate­nach i Koryncie oraz powrót przez Efez, Cezareę i prawdopo­dobnie przez Jerozolimę do Antiochii) i trzecią podróż misyjną (Efez, Macedonia, Korynt oraz podróż do Jerozolimy przez Filipy, Troadę, Milet i Cezereę). Następnie Dzieje Apostolskie opisują uwięzienie ap. Pawła, jego dwuletni pobyt w więzie­niu w Cezarei, podróż do Rzymu i dwuletnie tam uwięzie­nie.

III. AUTORSTWO

Kto jest autorem Dziejów Apostolskich? Co wiemy na te­mat autora? O czym mówią świadectwa wewnętrzne i ze­wnętrzne księgi?

1. ŚWIADECTWA WEWNĘTRZNE I ZEWNĘTRZNE

Wstęp do „Dziejów Apostolskich” (1,1-4) jasno wskazuje, że Ewangelia według św. Łukasza i Dzieje Apostolskie zo­stały napisane przez tego samego autora, którym był Łukasz ⁵². Na Łukaszowe autorstwo Dziejów Apostolskich wskazują rów­nież kryteria zewnętrzne ⁵³ i wewnętrzne⁵⁴.

2. TRADYCJA

Kościół starożytny nigdy poważnie nie kwestionował Łukaszowego autorstwa, ani też kanoniczności Dziejów Apostol­skich, co zapewniło tej księdze trwałe miejsce w Nowym Te­stamencie.

IV. TŁO HISTORYCZNE

Imperium Rzymskie stało u szczytu swojej potęgi. Cezar August (30 przed Chr. - 14 po Chr.) założył mocne fundamen­ty pod sprawną administrację państwową. W czasie trwania opisywanych w Dziejach Apostolskich wydarzeń, tj. w latach 31-63 po Chr. panowali w Rzymie cesarze: Tyberiusz (14-37), Kaligula (37-41), Klaudiusz (41-54) i Neron (54-68).

1. SYTUACJA POLITYCZNA PALESTYNY

Palestyna raz jeszcze została zjednoczona w jednym ręku przez Heroda Agrypę I (37-44 po Chr.), będącego synem Arystobula, syna Heroda, a zatem wnukiem Heroda Wielkiego, w ramach imperium rzymskiego, z tytułem króla.

Po śmierci Tyberiusza, Kaligula, który wstąpił na tron rzymski w roku 37 po Chr., powierzył rządy nad b. tetrarchią Filipa - Herodowi Agrypie. Potem po śmierci Heroda Anty­pasa w roku 39 przydał mu Galileę i Pereę. Klaudiusz zaś, następca Kaliguli, dodał Agrypie, swemu przyjacielowi, w ro­ku 41 jeszcze b. etnarchię Archelausa, rządzoną w latach 6-41 po Chr. przez prokuratorów rzymskich, a więc Idumeę, Judeę i Samarię. W ten sposób państwo króla Heroda Agrypy I objęło byłe królestwo Heroda Wielkiego, a zatem Idu­meę, Judeę, Samarię, Galileę i Pereę, a także tereny północne z Panias ⁵⁵. Herod Agrypa I bezpośrednio po objęciu władztwa nad Judea wzniecił prześladowanie chrześcijaństwa. Kazał ściąć ap. Jakuba Większego (brata ap. Jana) oraz uwięzić ap. Piotra. Po śmierci króla Heroda Agrypy I, co nastąpiło w roku 44 po Chr., Palestyna ponownie weszła pod zarząd prokuratorów rzymskich ⁵⁶.

W roku 50 po Chr. cesarz Klaudiusz przekazał dawną tetrarchię Heroda Filipa, synowi Heroda Agrypy I, Herodowi Agrypie II (50-100). Potem, niedługo przed swą śmiercią przy­dał mu także Pereę i część Galilei. On to przybył wraz z sio­strą Bernice do Cezarei Nadmorskiej celem powitania Porciusza Festusa. Dzieje Apostolskie wspominają dwóch prokura­torów: Antoniusza Feliksa (52-60) oraz Porciusza Festusa (60­-61).

2. SYTUACJA POLITYCZNA ŚWIATA

Rządy rzymskie były ustabilizowane. Sprawnie działająca administracja, prawo rzymskie powszechnie panujące, ogólny spokój (Pax Romana), znany powszechnie język grecki, dosko­nałe drogi prowadzące do najodleglejszych zakątków impe­rium - to wszystko sprzyjało rozwojowi Ewangelii. Nowa re­ligia chrześcijańska rozwijała się początkowo w oparciu o ju­daizm i uchodziła za sektę żydowską. Żydzi zaś znani byli w całym ówczesnym świecie i tolerowani przez Rzym, a ich religia była dozwolona (religio licita). Z tolerancji tej korzy­stało również chrześcijaństwo. Żydowstwo jednak popadło w niełaskę za cesarza Klaudiusza (Dz.Ap. 18,2). Od tego momentu konflikt narastał, a jego punktem kulminacyjnym było powstanie żydowskie i zburzenie świątyni w 70 roku. Napięte stosunki żydowsko-rzymskie spowodowały znaczne pogorszenie sytuacji chrześcijaństwa, które wkrótce się stało religią nie­dozwoloną (religio illicita), nie korzystającą z prawnej ochro­ny państwa. Szczególnie ciężkie dni przeżyli chrześcijanie w Toku 64, kiedy zostali posądzeni przez Nerona o podpalenie Rzymu.

3. CZAS I MIEJSCE POWSTANIA KSIĘGI

Według Ireneusza, Łukasz napisał Dzieje Apostolskie w Achai po śmierci ap. Pawła ⁵⁷. Według Euzebiusza i Hieronima, księga ta powstała w Rzymie podczas pierwszego uwięzienia ap. Pawła, tj. ok. roku 63 po Chr.⁵⁸ Jest to opinia bardzo praw­dopodobna. Potwierdza ją krótkie i nieliterackie zakończenie księgi, jakby pisane w pośpiechu, ze znajomością jednak fak­tu dwuletniego pobytu ap. Pawła w więzieniu, a więc przy­puszczalnie po wyjściu ap. Pawła z więzienia, pisane w atmo­sferze, być może, szybkiego przygotowania się do nowej pod­róży misyjnej i pośpiesznego opuszczenia Rzymu.

V. IDEE PRZEWODNIE

Bogactwo treściowe Dziejów Apostolskich jest olbrzymie. Przedstawmy jednak tutaj kilka tylko wątków tematycznych.

1. ROZWÓJ KOŚCIOŁA

Jak już wspomnieliśmy na początku, treścią Dziejów Apo­stolskich jest powstanie i rozwój Kościoła chrześcijańskiego w Palestynie i wśród narodów pogańskich.

a) Dwie postacie centralne. W pierwszej części Dziejów Apostolskich (l-12) zawarty jest opis powstania prazboru chrześcijańskiego w Jerozolimie i jego rozwój na terenie Pa­lestyny. W centrum tego opisu znajduje się osoba ap. Piotra. Wokół tej osoby koncentruje się życie Kościoła. Druga część opisuje początek i rozwój misji w krajach pogańskich oraz za­kładanie zborów w krajach Morza Śródziemnego. W centrum tej części stoi osoba ap. Pawła. W pierwszej części występują pewne wzmianki o innych apostołach, np. o Macieju, Janie i Jakubie, a także o Pawle (rozdział 9 sprawozdaje o nawróce­niu Pawła i powołaniu go na apostoła Chrystusowego). W dru­giej części (13-28), oprócz ap. Pawła wspomniani są inne jesz­cze apostołowie, np. ap. Piotr, ap. Jakub Mniejszy. Jednak główny ciężar pracy ewangelizacyjno-duszpasterskiej i odpo­wiedzialności za rozwój ewangelizacji na ziemiach pogańskich spoczywał na barkach ap. Pawła.

b) Rozwój Kościoła według wizji Jezusa. We wstępie do Dziejów Apostolskich (1,1) Łukasz wyjaśnia, że napisana uprzednio przez niego Ewangelia jest początkiem tego, „czego uczył Jezus”. Początek ten bez dalszych dziejów Kościoła nie byłby kompletny, dlatego Łukasz postanowił opisać pracę wy­konywaną przez uczniów Jezusa. Opis tych dziejów ujął Łu­kasz w cztery części według wizji Jezusa (Dz.Ap. 1,8): pra­ca w Jerozolimie, praca w Judei, praca w Samarii i praca aż po krańce ziemi.

Kościół chrześcijański rekrutował się początkowo z judeo-chrześcijan, lecz nigdy nie stałby się Kościołem ogólnoświa­towym i uniwersalnym, gdyby pozostał w granicach judaizmu. Opis Łukasza traktuje właśnie o tym, jak chrześcijaństwo z sekty żydowskiej przerodziło się w religię uniwersalną, co upoważniło potem ap. Pawła do stwierdzenia, że Ewangelia Chrystusowa była „zwiastowana wszelkiemu stworzeniu pod niebem” (Kol. 1,23). Według Łukasza tysiące Judejczyków i ka­płanów żydowskich przyjmowało chrześcijaństwo. Filip głosi w Samarii, a do Etiopii Ewangelię zaniósł prozelita, murzyn.

W Dziejach Apostolskich czytamy o tym, jak Piotr pozy­skał Korneliusza, setnika rzymskiego (10), jak bracia z Cypru i Cyreny głosili Chrystusa Grekom w Antiochii (11), jak zo­stały otwarte drzwi słowa przed Pawłem i jego współpracow­nikami dla zwiastowania Ewangelii poganom (13,14), jak Sobór Jerozolimski uchronił jedność pierwotnego Kościoła chrześci­jańskiego przed popadnięciem w niewolę żydowskich przepi­sów rytualnych (15). W żywych obrazach przedstawia Łukasz postęp Ewangelii we wschodnich częściach imperium rzymskie­go i dotarcie przez nią aż do samej stolicy - Rzymu (rozdz. 16-28). Łukasz, będąc wykształconym Grekiem, był szczegól­nie predestynowany do roli kronikarza zewnętrznego postępu chrystianizmu. Nie będąc Żydem, z zainteresowaniem śledził jej rozwój w pogaństwie.

c) Moc Ducha Świętego. Wzrostowi nowego Kościoła towa­rzyszyła moc Ducha Świętego. Autor Dziejów Apostolskich fakt ten podkreślił szczególnie. Obietnica Jezusa, dotycząca Ducha Świętego, wypełniła się w Pięćdziesiątnicy. Od tej chwi­li ludzie nawracający się i przyjmujący Chrystusa uzyskiwali także moc i mądrość Ducha Świętego (4,31). Pierwsi diakoni byli „pełni Ducha Świętego” (6,3). Duch Święty był rzeczy­wistym inspiratorem rozwoju organizacji kościelnej (9,17; 10, 24-47; 13,2-4; 15,28; 16,6.7). Księgę Dzieje Apostolskie można by nazwać sprawozdaniem o wspaniałym działaniu Ducha Świętego na apostołów i ich towarzyszy, a przez nich na ota­czający Kościół i świat.

2. TEOLOGIA

Bogactwo myśli teologicznej, występującej w Dziejach Apostolskich, koncentruje się wokół następujących tematów: po pierwsze - chrystocentryzm, jego podstawy starote­stamentalne oraz jego rozwój, po drugie - pneumotologizm w teorii, a więc jego zapowiedzi prorocze i ewangeliczne, oraz w praktyce, a więc jego implikacje w działalności apo­stołów i życiu młodej wspólnoty kościelnej, po trzecie - eklezjologizm ujawniający się w rozwoju Kościoła, jego eks­pansji, uniwersalizmie i organizacji (diakom, starsi, czyli prez­biterzy, i biskupi, inne urzędy, zbory lokalne, okręgi pracy itp.), posłannictwa i teorii Kościoła, po czwarte - misjologia jako teoria i praktyka, zlecenie i świadectwo wiary. Oprócz tych wielkich tematów nie brak szeregu szczegółowych tematów teologicznych takich, jak kwestie Boga Ojca, soteriologii, angelologii i demonologii, eschatologii, kwestii moralnych i społecznych oraz stosunku do państwa i prawa itp.

VI. PODZIAŁ KSIĘGI

I. Wstęp: 1,1-11.

1. Zagajenie: 1,1-3.

2. Jezusowe zlecenie ewangelizacyjne: 1,4-8.

3. Wniebowstąpienie Jezusa (rok 31 po Chr.): 1,9-11.

II. Praca w Jerozolimie: 1,12-7,60.

1. Oczekiwanie na moc Ducha Świętego: 1,12-26.

2. Pięćdziesiątnica: 2,1-47.

3. Uzdrowienie chromego: 3,1-4,22.

4. Wspólnota prazboru chrześcijańskiego: 4,23-6,7.

5. Aresztowanie i śmierć Szczepana (rok 34): 6,8-7,60.

III. Praca w Palestynie i Syrii: 8,1-12,23.

1. Rozproszenie zborów wskutek prześladowania: 8,1-4.

2. Filip, Piotr i Jan w Samarii: 8,5-25.

3. Filip i dworzanin etiopski: 8,26-40.

4. Nawrócenie Pawła (rok 35): 9,1-22.

a) Pobyt Pawła w Damaszku, przypuszczalny pobyt w Arabii i powrót do Damaszku oraz jego ucieczka z Damaszku (35-38): 9,23-25.

b) Odwiedziny Jerozolimy przez Pawła „po trzech la­tach” - por. Gal. 1,18 (rok 38): 9,26-29.

c) Udanie się Pawła do Tarsu (rok 38): 9,30.

5. Późniejsza praca ap. Piotra i nawrócenie Korneliu­sza: 9,31-10,44.

6. Ewangelia wkracza do pogan: 11,1-30.

7. Prześladowanie ap. Jakuba i ap. Piotra (rok 44): 12, 1-23.

IV. Przygotowanie do działalności misjonarskiej: 12,24-26.

1. Przybycie Pawła do Antiochii (rok 44): 11,26.

2. Roczna praca Pawła i Barnaby w Antiochii oraz ich krótka wizyta w Jerozolimie (rok 44-45): 12,24-25.

V. Pierwsza podróż misyjna ap. Pawła i Barnaby (45-47): 13,1-14,28.

1. Wybór Pawła i Barnaby na apostołów (rok 45): 13,1-3.

2. Działalność na Cyprze: 13,4-12.

3. Działalność w Perdze i odejście Marka: 13,13.

4. Działalność w Antiochii Pisydyjskiej: 13,14-15.

5. Działalność w Ikonium: 13,51-14,5.

6. Działalność w Listrach: 14,6-19.

7. Działalność w Derbach oraz powrót przez Pisydią do Antiochii: 13,4-14,28.

VI. Pierwszy Sobór Apostolski w Jerozolimie, „po czterna­stu latach” - Gal. 2,1 (rok 49): 15,1-35.

1. Trudności z chrzęści Janinami żydującymi: 15,1.5.

2. Delegaci na Sobór: 15,2-4.

3. Obrady: 15,6-18.

4. Postanowienia soborowe: 15,19-29.

5. Obwieszczenie decyzji w Antiochii: 15,30-33.

6. Pobyt Sylasa, Pawła i Barnaby w Antiochii: 15,34-35.

VII. Druga podróż misyjna ap. Pawła i Sylasa (49-52): 15,36-18,22.

1. Nieporozumienie między Pawłem i Barnabą: 15,36-39.

2. Paweł i Sylas wyruszają do Cylicji: 15,40-41.

3. Powołanie w Listrze Tymoteusza (.rok 49): 16,1-5.

4. Praca w Galacji - Frygia, Mizja, Troada (rok 49): 16,4-10.

5. Początki chrystianizacji Europy - Filipy, Tesaloniki, Berea (rok 50): 16,11-17,15.

6. Paweł w Atenach (rok 51): 17,16-34.

7. Półtoraroczna praca ap. Pawła w Koryncie (51-52): 18,1-18.

8. Powrót do Antiochii (rok 52): 18,18-22.

VIII. Trzecia podróż misyjna .ap. Pawła (53-58): 18,23-21,17.

1. Praca w Galacji i Frygii: 18,23.

2. Apollos w Efezie i Koryncie: 18,24-28.

3. Paweł powraca do Efezu i chrzci konwertytów Jana Chrzciciela: 19,1-7.

4. Trzyletnia ewangelizacja w Efezie: 19,8-40.

5. Praca w Macedonii i Grecji oraz powrót przez Mace­donię: 20,1-6.

6. Zgromadzenie w Troadzie: 20,7-12.

7. Spotkanie w Milecie ze starszymi zborów: 20,13-38

8. Podróż do Jerozolimy: 21,1-17.

IX. Pobyt w Jerozolimie, aresztowanie i sąd (rok 58): 21,18-26,32.

1. Sprawozdanie Pawła i uroczyste oczyszczenie w świą­tyni (rok 58): 21,18-26.

2. Bunt Żydów i pojmanie Pawła: 21,27-30.

3. Obrona Pawła przed tłumem: 21,40-22,22.

4. Uwięzienie Pawła w Cezarei i dwuletni jego pobyt w więzieniu oraz apelacja do cesarza i rozmowy z Fe­liksem, Festusem i Agrypą (58-60): 22,23-26,32.

X. Podróż do Rzymu i pobyt w Rzymie (60-63): 27,1-28,31.

1. Podróż morska do Rzymu (rok 60-61): 27,1-28,16.

2. Obrona Pawła przed Żydami (rok 61): 28,17-29.

Zakończenie

1. Dwuletni pobyt ap. Pawła w rzymskim więzieniu; (61-63): 28,30.

2. Więzienna ewangelizacja: 28,31.

PRZYPISY:

^l Sobór Watykański II, Poznań 1968, s. 358.

² E. Dąbrowski, Prolegomena do Nowego Testamentu, Poznań 1959, s. 157.

³ Por. tamże, s. 157. Problematyce Ewangelii poświęcił swą inte­resującą rozprawę naukową Zygmunt Poniatowski - por. Wprowa­dzenie w ewangelię, dz.cyt., Warszawa 1971.

⁴ Słowo „ewangelia” występuje również w Starym Testamencie, w Septuagincie - por. 2 Król. 18,20.22.27; Izaj. 52,7; 61,1. Odpowied­nikiem hebrajskim były słowa bissar i besora (por. Izaj. 52,7; 61,1).

⁵ Dla przykładu można podać ogromną zgodność treści, porząd­ku chronologicznego, cytatów starotestamentowych itp.

⁶ Zwłaszcza w trzech pierwszych Ewangeliach, zwanych synoptycz­nymi.

⁷ Np. różnice w kolejności i treści niektórych wydarzeń, różnice w słowach Chrystusa, np „Ojcze nasz” itp.

⁸ Na problem synoptyczny składają się podobieństwa i różnice treści (zwłaszcza w trzech pierwszych Ewangeliach), kwestia topograiczna zdarzeń w opisach Ewangelii wg. św. Łukasza oraz kwestia chronologii Ewangelii Jana w stosunku do Ewangelii innych.

⁹ Np. hipoteza tradycji ustnej, hipoteza wzajemnych zależności, hipoteza dokumentów pisanych, w tym hipoteza tzw. źródła Q, itp. - por. Wstęp do Nowego Testamentu, Poznań 1969 (dalej WNT), s. 106- 119. Sprawy te będą jeszcze omawiane.

¹⁰ Por. K. Romaniuk, Co to jest źródło Q?, Warszawa 1983.

¹¹ Por. SDABC, t. V, S. 190-192.

¹² W wypadku dalszych niejasności chronologicznych, wskazane jest wzięcie pod uwagę informacji zawartych w dziele E. G. White pt. „Życie Jezusa”, Wydawnictwo „Znaki Czasu”, Warszawa 1983.

¹³ Por. SDABC, t. V, s. 194-213; Z. Łyko, Nauki Pisma Świętego, Warszawa 1974, s. 79-84; H. Turkanik, Cztery Ewangelie, w: Kalen­darz chrześcijanina, Warszawa 1979, s. 269-324.

¹⁴ Dekret Augusta o spisie wyszedł w roku 8 p.n.e. Wprowadzenie tego dekretu w życie na terenie Palestyny nastąpiło w roku 6 p.n.e. Narodzenie Jezusa nastąpiło w jesieni roku 5 p.n.e. - por. SDABC, t. V, s. 127.140-141.

¹⁵ Por. WNT, s. 160 i nast.

¹⁶ Por. WNT, s. 180.

¹⁷ Euzebiusz, Historia kościelna, Poznań 1924, s. 144.

¹⁸ Tamże, s. 216.

¹⁹ Por. WNT, s. 187.188.

²⁰ Por. tamże, s. 210-211.

²¹ Por. M. Rode, Ideologia społeczna Nowego Testamentu, t. 1, ChAT, Warszawa 1975, s. 27-49; SDABC, t. V, s. 63-68.234; WNT, s. 17-23.

²² Po Annaszu, urząd arcykapłana sprawowało pięciu jego synów, a w czasach Chrystusa - jego zięć Kajfasz. Józef Flawiusz nazywa Annasza najszczęśliwszym arcykapłanem, gdyż godność ta przetrwała W jego rodzinie do roku 36 po Chr.; por. WNT, s. 35.

²³ Por. WNT, s. 120.

²⁴ Euzebiusz (III, 39,15), dz.cyt., s. 143.144.

²⁵ Ady. Haer. in, 1.1.

²⁶ Por. WNT, s. 129.

²⁷ Por. Euzebiusz III, 39,15.

²⁸ Bibliści katoliccy są zdania, że powstała w latach 64-70 - por. WNT, s. 133.

²⁹ Por. III, 4,6.

³⁰ Por. SDABC, t. V, s.

³¹ Adv. Haer. III, 1,1.

³² Por. E. Dąbrowski, Prolegomena do Nowego Testamentu, dz.cyt., s. 55.

³³ Por. WNT, s. 253.

³⁴ Por. tamże, s. 254-257.

³⁵ Dz.cyt., III, 4,6.

³⁶ Por. Haer. 51,11 (PG 41,908).

³⁷ Por. WNT, s. 276 n

³⁸ Nie jest wykluczone, że nagłe zakończenie Dziejów Apostolskich spowodowane zostało uwolnieniem ap. Pawła z więzienia i szybkim wymarszem w dalszą podróż. Łukasz, być może przynaglany przez Apostoła, zdołał jedynie zdawkowo zakończyć dzieło i ruszyć z ap. Pawłem w dalszą podróż na Wschód.

³⁹ Por. Ady. Haer. III, 1,1.

⁴⁰ Por. WNT, s. 260.

⁴¹ Jest to hipoteza bardzo prawdopodobna. Nie jest wykluczone, że Łukasz pisał tę Ewangelię podczas pobytu ap. w więzieniu w la­tach 61-63. Jako jej kontynuację pisał potem Dzieje Apostolskie. W tym przypadku Ewangelia św. Marka byłaby jeszcze wcześniej­sza.

⁴² Por. tamże, s. 282 n.

⁴³ Por. tamże, s. 240.

⁴⁴ Adv. Haer. III, 1,1.

⁴⁵ Np. Wpływ Ewangelii Jana widoczny jest w pismach Ignacego Antiocheńskiego i Teofila Antiocheńskiego. W Egipcie znajomość Ewangelii w pierwszej połowie II w. wynika ze znanego nam już Papirusu Rylandsa 457 (P52), pochodzącego z tego właśnie czasu. W Rzymie ok. 150 filozof Justyn posługuje się Ewangelią Jana. Por, WNT, 555.

⁴⁶ Należą do nich świadectwa Polikratesa z Efezu, Klemensa Aleksandryjskiego i najstarsze prologi łacińskie do Ewangelii - por. tamże, s. 556-557.

⁴⁷ Por. tamże, s. 558.

⁴⁸ Na temat Ewangelii św. Jana - por. Zygmunt Poniatowski, Logos Prologu Ewangelii Janowej, Warszawa 1970.

⁴⁹ Por. WNT, s. 560 n.

⁵⁰ Tamże, s. 577-578.

⁵¹ Por. WNT, s. 301.

⁵² W kwestii biografii Łukasza - por. dane zawarte przy opisie Ewangelii Łukasza.

⁵³ Należą do nich świadectwa Klemensa Rzymskiego, Polikarpa, Ireneusza, Tertuliana, Klemensa Aleksandryjskiego, Euzebiusza z Ce­zarei i Hieronima - por. WNT, s. 304.

⁵⁴ Z treści Dziejów Apostolskich wynika, że ich autor był czło­wiekiem wykształconym w kulturze greckiej, obeznanym z medycyną

i jej terminologią, posługującym się identycznym językiem co autor Ewangelii Łukasza, towarzyszącym ap. Pawłowi w jego podróżach - por. tamże, s. 305-308.

⁵⁵ Por. SDABC, t. V, s. 234.69.40.

⁵⁶ Prokuratorami tymi byli: Kaspius Fadus, Tyberiusz Aleksan­der, Ventidus Kumanus, Antoniusz Feliks (52-60), Porciusz Festus (60-62), Albinus (62-64) i Gassjusz Florus (64-66) - por. tamże, s. 234. 69-71.

⁵⁷ Por. WNT, s. 319.

⁵⁸ Por. tamże, s. 320.

---