ANTYK

"Mitologia" Jan Parandowski

źródło archetypów, mitolog. kosmogonia to ciąg zbrodni, walka o władzę, wojny, prawo siły, chaos

"Iliada" i "Odyseja" Homera - eposy

spory uczonych: pluraliści i unitaryści

"Antygona" Sofokles (dramat)

tragiczny konflikt jednostki.

korzenie dramatu antycznego - narodziny tragedii (dytyramb)

budowa tragedii antycznej, rola chóru

"Rzecz to piękna" Tyrteusz (poezja tyrtejska)

Filozofia Horacego- eklektyczna:

Epikureizm ( poszukiwanie szczęścia, brak cierpienia) i Stoicyzm (Zenon z Kition- równowaga emocji)

Motywy pieśni Horacego:

"exogi monumentum", "non omnis moriar", zasada poprzestawania na małym, "carpe diem"

"Poetyka" Arystoteles

"Biblia"- (I Wulgata)

• poszukiwanie sensu w cierpieniu- ks. Hioba

• rozważania nad sensem ludzkiego życia- ks. Koheleta "marność nad marnościami"

• chrześcijańska miłość- "Kazanie na górze", "Hymn św. Pawła o miłości", "Przypowieść o miłosiernym samarytaninie"

• wizje apokalipsy- "Apokalipsa wg św. Jana"

Aluzja literacka to "Piosenka o końcu świata" Czesław Miłosz

ŚREDNIOWIECZE - media temporo

Ideologia - teocentryzm, "memento mori", "prochem jesteś, w proch się obrócisz"

Uniwersalizm, mistycyzm,

Nurt sakralny (przewaga) nurt świecki

Hymny: "Salve Regina" i "Bogucica" poezja miłosna

HAGIOGRAFIA-żywoty świętych eposy rycerskie

Formy dramaturgiczne: historiografia: roczniki, kroniki

Misterium, moralitet, exemplum, apokryf wiersze obyczajowe "O zachowaniu się przy stole"

FILOZOFIA:

Augustynizm (f. Dramatyczna, dualizm)

Tomizm (Tomasz z Akwinu- f. Harmonijna, drabina bytów)

Franciszkanizm (Franciszek z Asyżu- f. ubóstwa i miłości przyrody) "Kwiatki św. Franciszka z Asyżu"

Zabytki j. Polskiego

"Pieśń o Rolandzie" chansones de geste"- pieśni o czynach

epika rycerska

Roland- rycerz wiary, wzór idealnego rycerza Bóg-honor-ojczyzna , "ars moriendi"

Karol Wielki- wzór idealnego władcy

"Tristan i Izolda" - topos kochanków, wywyższenie kobiety, motyw tzw. "donna angelikata" (pani anielska)

miłość z przeszkodami, wystawiana na próbę, nierozłączna, daje początek miłości romantycznej

edukacja średniowiecznego rycerza

"Bogurodzica" - pieśń maryjna, zabytek, archaizacja,

"Kronika polska" Galla Anonima, kronika, Bolesław Chrobry- idealny władca

"Legenda o św. Aleksym" - pokora, rezygnacja z dóbr doczesnych, asceza

kontynuacja literacka to: "Opowieść małżonki św. Aleksego" K. Iłłakiewiczówna, "Święty Szymon Słupnik" S. Grochowiak

"Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" - spojrzenie na śmierć, taniec śmierci- dance macabre

"WIelki testament" Francois Villon -

"O zachowaniu się przy stole" (Wiersz o chebowym stole) Słota; pochwała stołu, przekleństwo na gburów,

"Satyra na leniwych chłopów" Słota; motyw pani anielskiej, cześć dla białogłowy, wykład zasad savoir vivre

"Boska komedia" Dante Aligheri; wędrówka Dantego przez zaświaty: Piekło, Czyściec i Raj. Naturalistyczny opis, dantyjskie sceny, straszne, pełne grozy, przerażające, napawające obrzydzeniem

"Żale Matki Bożej pod krzyżem" (Lament Świętokrzyski); Stabat Mater Dolorosa opłakuje syna pod krzyżem; ludzki wymiar cierpienia.

RENESANS (odrodzenie)

Humanizm, reformacja, antropocentryzm, "Nic co ludzkie..." Terencjusz; "Świat- piękno- sława"

DOMINACJA ROZUMU NAD UCZUCIEM

Twórcy europejscy:

"Dekameron" Giovanni Boccaccio; zbiór 100 nowel opowiadanych przez ukrywające się towarzystwo przed szalejącą w mieście zarazą; zastosowanie "motywu sokoła"

"Gargantua i Pantagruel" Francois Rabelais- literatura karnawałowa- świat na opak

"Pochwała głupoty" Erazm z Rotterdamu

"Książę" Nicollo Machiagelli; ideał władcy rządzącego w myśl dwuznacznej etycznie zasady: "cel uświęca środki"

"Sonety do Laury" Francesco Petrarca; miłość poddana dogłębnej analizie, istota natury miłości

"Płynę nie wiedząc już sam czego pragnę"

" Próby" Montaigne (esej); luźne rozmyślania, refleksje,

"O poprawie Rzeczypospolitej" Andrzej Frycz Modrzewski (publicystyka); 5 ksiąg: prawo (nierówność), państwo (prywata), religia (nietolerancja), szkoła (nieuctwo, niski poziom), moralność (niezgoda, kłótnie, wojny).

" Kazania sejmowe " ("Kazanie wtóre o miłości do ojczyzny") Piotr Skarga; 8 kazań, alegoria Ojczyzny- Matki, i Ojczyzny- tonącego okrętu; "Sześć polskich chorób": Chciwość, niezgoda, utrata wiary, osłabienie władzy królewskiej, prawodawstwo (korupcja), brak miłości chrześcijańskiej.

"Dworzanin polski" Łukasz Górnicki- wzorzec osobowy dworzanina

"Żywot człowieka poćciwego" Mikołaj Rej; (renesansowa pareneza); wzór osobowy szlachcica- ziemianina

istota szlachectwa (nie herb i pieczęci, lecz wewn. cechy i przymioty moralne); "Rok na cztery części podzielon" życie w harmonii z naturą. Wieś wyidealizowana

"Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem i Plebanem" M. Rej; wierszowana forma, krytyka poszczególnych stanów

• Jan Kochanowski:

"Fraszki" (Na dom w Czarnolesie, O żywocie ludzkim, Do gór i lasów, Ku muzom, O kaznodziei, Na lipę)

"Pieśni"; "Pieśń V" (O spustoszeniu Podola przez Tatarów w 1575); liryka apelu, napaść na Podole to hańba i plama na honorze, zgubiła prywata szlachty, echa tyrtejskie, "Skujmy talerze na talery..."

Inne pieśni: afirmacja życia, Fortuna, f. Stoicka: "A nigdy nie zabłądzi, kto tak umysł narządzi, jakoby umiał szczęście i nieszczęście znosić"; "carpe diem",

"Pieśń o cnocie" "A jeśli komu droga otwarta do nieba, tym co służą ojczyźnie". Cnota- najwyższa wartość.

"Czego chcesz od nas, Panie..." (hymn- do Boga) Wyniesienie stwórcy, idealnego reżysera, mistrza, który stworzył ogromny, piękny i bezpieczny świat.

"Pieśń świętojańska o Sobótce" (sielanka); wieś wyidealizowana, opiewanie uroków "wsi spokojnej, wsi wesołej", harmonia z przyrodą

"Psałterz Dawidów" parafraza "księgi psalmów"; Bóg nie jest wyrachowanym intelektualistą, człowiek grzeszny może liczyć na przebaczenie.

"Odprawa posłów greckich" (pierwsza polska tragedia, na wzór antycznej); "Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie...", odpowiiedzialność rządzących, krytyka prywaty (przykł porywczy Aleksander, a rozważny Antenor) Antenor to wzór obywatelskiej postawy, Troja to metafora XVI w. Rzeczypospolitej.

"Treny" wyraz światopoglądowego kryzysu renesansowego poety; to studium ojcowskiego bólu

Aluzja literacka- "Urszula Kochanowska" Bolesław Leśmian; odwrócony topos nieba.

"Sonet IV" i "Sonet V" (O nietrwałej miłości rzeczy świata tego) Mikołaj Sęp Szarzyński; zapowiedź baroku; dualizm świata, szatan nieustannie kusi do grzechu, życie to bój z przeciwnościami i pokusami tego świata;

"Żeńcy" Szymon Szymonowic; wieś to ciężka praca, konflikty m panem a chłopem; pan jest bezlitosny i brutalny dla chłopa, wieś uosabiana z ciężką, katorżniczą pracą,

"Makbet" Wiliam Szekspir; (złamanie klasycznej jedności, sceny zbiorowe, brak chóru, postaci z ludu) to studium zbrodni; przestroga przed żądzą władzy, zbyt wygórowaną ambicją, Zło rodzi zło i prowadzi człowieka do samozniszczenia.

BAROK

Konceptyzm (zaskakujący pomysł);

Nurt dworski nurt sarmacki

Jan Andrzej Morsztyn Wacław Potocki (wzór szlachcica-patrioty)

Daniel Naborowski Jan Chryzostom Pasek (dwojakie oblicze polskiego sarmatyzmu)

"Do trupa" J. A. Morsztyn (sonet); wiersz o miłości, zakochany = trup

"Niestatek" Morsztyn; zaskakująca pointa, żart poetycki,

"Marność" D. Naborowski, motywy vanitatywne, marność świata ziemskiego, materialnego

"Krótkość żywota" D. Naborowski; przemijalność życia ludzkiego

"Do Anny" D. Naborowski; motyw przemijania, trwałość miłości do Anny

"Nierządem Polska stoi" Wacław Potocki; rachunek narodowego sumienia, zmienne prawo, podporządkowane prywacie, niesprawiedliwe,

"Pospolite ruszenie" W. Potocki

"Zbytki polskie" Potocki

"Wojna chocimska" W. Potocki (transakcja); ukazanie chwalebnych czynów, próba rozbudzenia narodowego ducha,

SARMATYZM

"Pamiętniki" J. Chryzostoma Paska; żywot Paska (ognisty temperament, wybuchowość, skłonność do pojedynkowania się, chciwość, skłonność do zabaw i pijaństwa)

"Cyd" Piotr Corneille (tragedia); konflikt miłości i honoru- tragiczny, Rodryg i Chimena, honor jako najwyższa wartość, bohaterowie kierują się rozumem,

"Listy do Marysieńki" Jan III Sobieski -epistolograf

"Skąpiec" Molier (komedia charakterów); Odmalowanie przywar ma wpłynąć na poprawę, skąpstwo Harpagona jest wynaturzone, miłość do pieniądza

OŚWIECENIE

Filozofowie:

Rene Deskartes (Kartezjusz) -racjonalizm

Franciszek Bacon- twórca empiryzmu

John Locke- twórca teorii "tabela rasa"; empiryzm

Immanuel Kant- Krytycyzm- sceptycyzm wobec dogmatów religijnych

Libertynizm (wolnomyślicielstwo)-sceptycyzm w sprawach religijnych

Utylitaryzm- pożytek jednostki lub społeczeństwa ma stanowić najwyższy cel.

Sensualizm- poznanie świata za pomocą zmysłów

• Encyklopedyści europejscy:

"Kandyd" Wolter (powiastka filozoficzna), poddanie rewzji f. Reibnitza: "Żyjemy na najlepszym z najlepszych światów"

"Nowa Heloiza" Jean Jacques Roussau- twórca sentymentalizmu; opozycja kultura- natura.

"Kubuś fatalista i jego pan" Denis Diderot; teoria fatalizmu, człowiek żyje według z góry napisanego scenariusza, nie kieruje swoim życiem,

• REDUTY OŚWIECENIA

Stanisław Konarski "O skutecznym rad sposobie" Collegium Nobilium

Biblioteka Załuskich

"Monitor" (Krasicki, Konarski, Naruszewicz)

teatr publiczny

Szkoła Rycerska- czyli Korpus Kadetów; Kom. Książę Adam Czartoryski

Obiady Czwartkowe (organizowane przez Stanisława Augusta)

"Zabawy Przyjemne i Pożyteczne"

Komisja Edukacji Narodowej

Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych

"Bajki" Ignacy Krasicki

moralistyka, filozofia, klasycyzm; gatunek literatury dydaktycznej; (Jagnię i wilcy, Malarze, szczur i kot, Ptaszki w klatce, Filozof, Groch przy drodze, Dewotka, Kruk i lis,); świat jest okrutny, dominuje w nim zło i przemoc

"Do króla" (satyra); Krasicki; Persyflaż,

"Świat zepsuty" - krytyka pod adresem szlachty, brak ludzi prawych, ludzi honoru; motyw ojczyzny jako tonącego okrętu,

"Pijaństwo" forma dialogu, skutki nadużywania alkoholu,

"Monachomachia" (poemat heroikomiczny);

Publicystyka doby Sejmu Czteroletniego

"Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego" Stanisław Staszic

"Przestrogi dla Polski" S. Staszic

"Anonima listów kilka" Hugo Kołłątaj

"Katechizm o tajemnicach rządu polskiego..." Franciszek Salezy Jezierski

"Powrót posła" Julian Ursyn Niemcewicz; (komedia polityczna, obyczajowa); ziemiański dworek miniaturą sali sejmowej, odzwierciedlenie stosunków wówczas panujących; Podział na stronnictwa: patriotyczne: Podkomorzy, Podkomorzyna, Walery, Teresa,I konserwatywne: Starosta Gadulski, Starościna, Szarmancki.

"Do Justyny" (Tęskność na wiosnę); (poezja sentymentalna);tematem miłość, Kontrast między budzącą się do życia przyrodą a sytuacją pl, nieczułość Justyny.

"Laura i Filon" Karpiński; miłosna schadzka pod Jaworem, oczekiwanie na ukochanego, odczucie zdrady, miłość wystawiona na próbę,

ROMANTYZM

Filozofia:

Metafizyka , mistycyzm, irracjonalizm,

Odrzucenie konwencji klasycyzmu

"Król Olszyn" Johan Wolgang Goethe;

"Cierpienia młodego Wertera" Goethe; "Było by złe, gdyby ktoś nie miał w swym życiu okresu, kiedy mu się wydaje, że werter został napisany tylko dla niego"; miłość co Lotty; Werter i Albert- ludzie honory, żyją w sposób moralny, weltsmerz- ból istnienia, niezgoda na świat, werteryzm- postrzeganie świata przez pryzmat marzeń, przeżywanie miłości;

"Faust" Goethe; synteza kultur (mitologia grecka, germańska, demonologia, alchemia, magia, nowożytna filozofia przyrody człowieka, przyrody, państwa), synteza tradycji lit. (teatr antyczny, dramat szekspirowski, niemiecki barok, poezja rom.); motyw kuszenia, dążenia do poznania i zgłębienia istoty świata i wszystkich prawd nim rządzących.

"Giaur" Byron (powieść poetycka); Bohater typu byronicznego- targany namiętnościami, wielka miłość prowadzi do zbrodni, buntownik, mściciel. "Umrę nie znając co kochać raz drugi",

ADAM MICKIEWICZ

1818-20 okres filomacki (wiersze filomackie)

1821-24 kowieński (liryka uczucia)

1825-28 odeski (sonety)

1829-32 rzymsko- drezdeński (Reduta Ordona,...)

do 1839 milczenie

1839-40 liryki Lozańskie

"Pieśń filaretów"; echa horacjańskie, "carpe diem", "Mierz siłę na zamiary, nie zamiar podług sił"; ideał jedności, młodzieńczy zapał

"Do M^*** " adresatką młodzieńcza miłość- Maryla Wereszczakówna "Precz z moich oczu.."; miłość jako komunia dusz

"Niepewność" pytanie o uczucie, pl. targany emocjami, poszukiwanie sensu uczuć,

"Oda do młodości"; manifest romantyczny, apoteoza młodości, siły na miarę boskiej kreacji, młodość i miłość to ideały, walka o nowy świat, solidarność, pochwała zapału, siły, ŚWIAT DUCHA

"Ballady i romanse" ("Lilie", "Świteź", 'Świtezianka")

• "Romantyczność" utwór programowy, "Miej serce i patrzaj w serce", "Czucie i wiara silniej mówi do mnie niż mędrca szkiełko i oko"; dualność świata,

"Dziady cz. II" ludowość, inspiracją obrzęd ludowy,

"Sonety krymskie" (poemat podróżniczy); cykl 18 utworów

• "Stepy akermańskie"

• "Burza"- samotnik nie obawiający się Boga,

• "Bakczysaraj"- orientalizm, "RUINA", trwałość przyrody wobec niszczącego upływu czasu

• "Czatyrdach"- góra na Krymie, sięganie do nieba gwarantuje kontakt z Bogiem, Czatyrdach to tłumacz, pośrednik w kontakcie z Bogiem

• "Pielgrzym"- kontrast krymskiej przyrody, krainy piękna i dostatku z ojczystym krajobrazem, Litwa droższa sercu, kraina wolności i miłości

• "Ajudah"- skała o którą rozbijają się fale pozostawiając skarby morza; pomnik poetycki, nieśmiertelność poety przez poezję.

"Konrad Wallenrod" cel uświęca środki, doktryna dwuznaczna etycznie, rola poezji i poety (Halban);

walenodyzm- postawa oznaczająca się koniecznością walki podstępem w imię racji patriotycznych; przybranie maski, zasztfrowanie, postawa dwulicowa.

"Dziady cz. IV"- Pustelnik Gustaw, widmo, duch samobójcy, nieszczęśliwa miłość, kochankowie rozdzieleni światem konwenansów; 3 godziny: miłości, rozpaczy, przestrogi (starcie romantycznych i oświeceniowych poglądów)-bohater werterowski

"Reduta Ordona" i "Śmierć pułkownika" to heroizacja postaci, historyczna mistyfikacja, zmiana faktów historycznych,

imperatyw walki, patriotyzm typu straceńczego.

"Dziady cz. III" proces Filomatów i Filaretów, poświęcony bojownikom o wolność, martyrologia młodzieży polskiej (cierpienie, męczeństwo); idea prometeizmu- "Wielka Improwizacja", miłość Konrada do człowieka, bunt przeciw złu, i Bogu, koncepcja mesjanistyczna "Widzenie ks. Piotra", Polska ma do spełnienia misję równą misji Mesjasza, wizja nadejścia tajemniczego męża 40 i 4 (f. terapeutyczna, koi skołatane serce, rodzi nadzieję). Rola poezji i poety (podpowiada koncepcje narodowowyzwoleńcze, duchowy przywódca,

Obraz społeczeństwa polskiego: salon warszawski- "Nasz naród jak lawa, zwierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa. Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi; Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi". Tylko młodzi to patrioci w nich nadzieja.

"Pan Tadeusz" (epopeja), przyczyny powstania: chęć oderwania się od intryg i waśni na emigracji w Paryżu, cierpienia związane z upadkiem powstania, utrwalenie obyczajów życia wiejskiego, przywołanie piękna przyrody;

-zwyczaje i obyczaje szlacheckie

-historia zamku

-obraz Soplicowa (+ Soplicowo a historia)

-losy Jacka Soplicy

EWOLUCJA BOHATERA ROMANTYCZNEGO

Bohater ludowy (Ballady.., Romantyczność, Dziady II)

Romantyczny kochanek (Dziady IV, Konrad Wallenrod, Pan Tadeusz- Spolica)

Bojownik o sprawę narodową (Konrad Wallenrod, Dziady III, Pan Tadeusz)

"Liryki lozańskie" :

• "Nad wodą wielką i czystą"

• "Polały się łzy"

• "Gdy tu mój trup", "Snuć miłość"

"Skład zasad" wizja republikańsko- demokratycznej Polski; przewidywany przyszły ustrój państwa

JULIUSZ SŁOWACKI

"Kordian"; polemika z Mickiewiczem, trzy koncepcje poezji: mesjanistyczna, tyrtejska i narodowa urna.

"Przygotowanie"- kreacja przyszłych dygnitarzy, krytyka;

Dzieje Kordiana- rozwój duchowy, dojrzewanie bohatera

Teoria Winkelriedyzmu "Monolog na Mont Blanc"- "Polska Winkelriedem narodów!", koncepcja przeciwna mickiewiczowskiej, idea czynu i aktywizmu.

"Rozłączenie" motywy osobiste w wierszu, tęsknota za matką,

"Smutno mi, Boże", pielgrzym, wygnaniec, tułacz, emigrant, nastrój smutku, bociany- symbol ojczyzny.

"Grób Agamemnona", poszukiwanie przyczyn upadku, poeta nie ma czego opiewać, "To los mój -nieme mieć harfy i słuchaczów głuchych, albo umarłych"; sąd nad narodem w kontekście dwóch bitew: Termopile i Cheronea

"Testament mój" nie porzucać nadziei, nie poddawać się, imperatyw walki,

"Beniowski" (poemat dygresyjny- fabuła pretekstem do refleksji, uwag); rozprawa z Mickiewiczem: Język jest elastyczny "Chodzi mi o to, aby język giętki powiedział wszystko, co pomyśli głowa", Mickiewicz mówił: "Język kłamie głosowi, a głos myślom kłamie".

"Nie- Boska komedia" Zygnunt Krasiński; Hrabia Henryk podąża za widmem kochanki, rozdźwięk pomiędzy ideałami poezji a szarością życia rodzinnego, poezja źródłem nieszczęść; Charakterystyka obozu rewolucjonistów i obrońców starego porządku. Rewolucjoniści choć fiz. zwyciężyli to przegrali, bo śmiercią i zniszczeniem nie można stworzyć żadnej trwałej wartości.

"Moja piosnka II" C.K. Norwid; "Tęskno mi, Panie" Norwid tęskni za walorami moralnymi

"Moja piosnka I" C.K Norwid; "czarna nić",

"Bema pamięci żałobny- rapsod" Norwid; stylizacja utworu (gatunek, rytm, obraz, w warstwie językowej)

przyszłość wyrasta z przeszłości, z dziedzictwa po Bemie, pamięć o Bemie,

"Do obywatela Johna Brown"- tragiczna egzekucja zwolennika zniesienia niewolnictwa,

"W Weronie" aluzja literacka, polemika między wyższością uczucia nad rozumem.

"Fortepian Szopena" muzyka artysty to "doskonałe wypełnienie", Zebrane dziedzictwo kulturowe, fortepian- symbol idealnej sztuki, prawdziwe dzieło skazane jest na odrzucenie- ironia losu artysty "Ideał sięgnął bruku".

"Śluby panieńskie" (Nienawiść mężczyzn, Magnetyzm serca) Aleksander Fredro (komedia intrygi);

Gustaw i Albin, Aniela i Klara

POZYTYWIZM

Filozofia epoki:

• August Comte- pozytywny to realny, użyteczny (służący konkretnym działaniom), względny

• Herbert Spencer- ewolucjonizm

Organicyzm , praca organiczna (praca u podstaw)

• Hipolit Taine- Determinizm

• John Stewart Mill- utylitaryzm

scjentyzm- potrzeba nauki, kult wiedzy

-praktycyzm, -monizm przyrodniczy,

-agnostycyzm- istnieją zjawiska nie poddające się analizie rozumowej, świat jest niepoznawalny

-realizm- ukazywanie prawdziwej rzeczywistości, prawdy o człowieku

"Daremne żale" Adam Asnyk; rozmowa dwóch pokoleń, rom. to "przeżyte kształty", epoka ta już przeminęła, bezpowrotnie odeszła, "Trzeba z żywymi naprzód iść, po życie sięgać nowe", " Świat pójdzie swoją drogą"

"Do młodych" Adam Asnyk; "Każda epoka ma swe własne cele", przemienność epok, szacunek dla tradycji, scientyzm, próba znalezienia kompromisu w sporze starych i młodych,

"Sonet XIII" (Nad głębiami)- refleksja nad tradycją, nakaz czerpania z tradycji,

"Sonet XXII", rozwój, postęp wymaga ofiar, postawa aktywizmu

NOWELISTYKA

Eliza Orzeszkowa

"Dobra pani"- problem fałszywie pojętej filantropii , problematyka moralna

"Tadeusz"- ciężkie warunki pracy chłopa, dzieci bez opieki, Wieś ludzi skrzywdzonych, Problematyka dziecięca

"A...B...C..."- czasy zaborów, Joanna Lipska uczy dzieci czytać, skarga, sąd, pomoc brata

"Gloria victis"- leśna przyroda opowiada historię zbiorowej mogiły, apologia (zachwyt) nad powstaniem, problematyka patriotyczna

Maria Konopnicka

"Miłosierdzie gminy"- licytacja ludźmi, człowiek jako towar, moralny problem ludzi starych, (zaprzęgnięty obok psa do wozu mleczarza), problematyka moralna

"Mendel Gdański"- Żyd mieszkaniec Warszawy, przejawy antysemityzmu wobec syna, pochód tłumu skierowany przeciw żydom, syn raniony kamieniem, obrona studenta (wyglądał jak piękny Apollo), problem nietolerancji

"Nasza szkapa"- bieda na wsi, wyprzedaż sprzętów, znieczulenie dzieci na śmierć matki, radość z pogrzebu, gdzie spotykają ukochaną szkapę, Wieś ludzi skrzywdzonych

"Dym"- praca w fabryce, ciężkie warunki, oszczędzanie na bezpieczeństwie, wybuch, problematyka cywilizacji wielkoprzemysłowej

Henryk Sienkiewicz:

"Szkice węglem"- bohaterem chłop Rzepa. Podpisanie aktu (brak jego mocy prawnej) zgody na służbę wojskową. Żerowanie na ciemnocie chłopskiej, niewiedzy i nieświadomości, analfabetyzm, naiwność, pokora, uległość, Tragiczne zakończenie: Rzepowa przekupuje ciałem Zołzikiewicza, Rzepa po powrocie zabija ją siekierą.

"Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela" bohaterem Michaś; uczeń przeciętnie zdolny, trudności z nauką w języku niemieckim, pracowitość chłopca, nauka ponad siły, traci zdrowie i siły, uczy się dla matki, którą b. kocha. Tragiczny los polskiego dziecka w szkole pod zaborami. Zapalenie mózgu i śmierć.

"Janko Muzykant"- na wsi są ludzie twórczy, zdolni do wielkich uczuć, potencjał twórczy nie jest wykorzystany, okrucieństwo sądów, Problematyka dziecięca

"Sachem"- amerykańskie miasto, cyrk, niemieccy osadnicy zbudowali miasto na zgliszczach indiańskiej osady; Sachem to ostatni z plemienia, problem wynarodowienia Indian, z tragicznej przeszłości zrobiono widowisko, ludzkie poniżenie

fatalny poziom szkolnictwa na wsiach, stosowanie kar cielesnych,

"Latarnik"-

Bolesław Prus:

"Omyłka" niesłuszne oskarżenie rzucone pod adresem starca z chaty "szpieg"; sceptycyzm wobec zrywu narodowego, brak wiary w pomoc Francji, krytyka pseudo patriotyzmu, tchórzostwa, bezmyślności w wydawaniu wyroków

"Powracająca fala"- wyzysk robotników, cel: spłata prywatnego długu, zaciągniętego przez syna, zapłata za moralną krzywdę, jaką komuś wyrządzimy powróci do nas, wyzysk ludzi biednych

"Antek"-

"Kamizelka" losy starszych ludzi, obustronny szacunek, miłość, ucieczka do niewinnego podstępu w imię miłości, o miłości świadczą czyny, miłość, cierpliwość, wytrwałość; Kamizelka to rekwizyt, symbol miłości dwojga ludzi,

"Katarynka"- pan Tomasz nie znosi kataryniarzy, widok radości niewidomej dziewczynki zmienia go, rodzi się w nim współczucie dla dziecka, Katarynka to symbol jedyna radość dziewczynki,

"Lalka" Bolesław Prus (powieść o straconych złudzeniach) wielowątkowość,

- obraz społeczeństwa polskiego (arystokracja, mieszczaństwo) krytyczne spojrzenie, brak płaszczyzny porozumienia, arystokracja- ma środki, ale brak woli i chęci, mieszczaństwo- aktywność, lecz brak środków.

- Dzieje Wokulskiego (miłość motorem działania), stopienie dwóch osobowości,

- trzy pokolenia polskich idealistów

"Wolny najmita" Maria Konopnicka; ironia w słowie wolny- pozbawiony domu, dziecka ojczyzny; świat krzywdy i niesprawiedliwości, litość i współczucie

"A jak poszedł król na wojnę..." M. Konopnicka; kontrast: los króla a los chłopa, chłop traktowany w sposób instrumentalny, wykorzystywany i eksploatowany, sprzymierzeńcem niedoli chłopa jest opłakująca przyroda

"A kto ciebie będzie złotem" M. Konopnicka, ubóstwo i krzywda, nędza wsi i niedola, nadzieja na nadejście wolności

"Rota" M. Konopnicka (nurt patriotyczny); rota- przysięga; przeciw akcji germanizacyjnej, elementy przysięgi: wierność ojczyźnie, ziemi, mowy, deklaracja walki o wolność.

"Nad Niemnem" (I tytuł- Mezalians) Eliza Orzeszkowa (powieść, epopeja szlachecko-ziemiańska); Biblia polskiego pozytywizmu, emancypacja kobiet, praca u podstaw, Justyna Orzelska + Jan Bohatyrowicz

• dwie mogiły w powieści: mogiła Jana i Cecylii, pozytywistyczny etos pracy, (miłość z przeszkodami), PRACA to nadrzędna wartość, nadaje sens życiu, dzięki pracy można osiągnąć szczęście, dobrobyt i dostatek, praca uszlachetnia

• mogiła współczesna, powstańcza (przedstawiciele szlachty i zaścianka i czterdziestu innych- m.in. Andrzej Korczyński i Jerzy Bohatyrowicz)

• opozycyjność sacrum i profanum (tu i teraz)

"Trylogia" Henryk Sienkiewicz- (powieść historyczna), ku pokrzepieniu serc, kompensacyjny mit wielkości narodowej:

"Ogniem i mieczem"- Skrzetuski i Helena, powstanie chmielnickiego- powstanie kozackie,

"Potop"- Kmicic i Oleńka Billewiczówna, najazd szwedzki

"Pan Wołodyjowski"- Wołodyjowski i Basia, wojna z Turkami

"Potop"

- wydarzenia wojenne, skupienie uwagi przede wszystkim na walkach zakończonych zwycięstwem

- obraz społeczeństwa polskiego: prywata, przechodzenie na szwedzką stronę, zdrada (!) Janusz Radziwiłł, Krzysztof Opaliński

- dzieje Kmicica

- Kmicic a Jacek Soplica

MŁODA POLSKA (1890-1918)

Termin: Artur Górski cykl: "Młoda Polska"

Dekadentyzm (schyłek) "fin de siècle"- koniec wieku,

Modernizm- nowatorstwo,

Impresjonizm- przedstawianie przelotnych, subiektywnych wrażeń artysty,

Neoromantyzm (neoidealizm)- kier. wykazujący pewne podobieństwo z romantyzmem, zwłaszcza indywidualizmu

Symbolizm- posługiwanie się symbolami, ukrycie głębszego sensu

Ekspresjonizm- przedstawianie subiektywnych przeżyć,

Katastrofizm

Estetyzm- "sztuka dla sztuki" walory estetyczne dzieła

Filozofia:

Artur Schopenhauer- myśliciel doby romantyzmu "O wolności woli ludzkiej", "Świat jako wola i wyobrażenie", pesymizm, życie ludzkie to bezsens, pozbawione celu, istotą życia jest cierpienie, odczuwanie "bólu istnienia". Sposoby łagodzenia to: 1) ucieczka w sferę sztuki, fil, religii (nie daje jednak szczęścia), 2) wyzbycie się wszelkich potrzeb i żądz, 3) współczucie dla innych, bardziej cierpiących

Fryderyk Nietze- "Tako rzecze Zaratustra", "Poza dobrem i złem"; krytyka współczesnej kultury i cywilizacji; odrzucenie morm, zasad, ideał nadczłowieka

Henryk Bergson- "Ewolucja twórcza"; negacja wszelkich teorii pozytywistycznych, rozwój świata dzięki "elane vital"(siła życiowa), poznanie świata przez intuicję

Karol Marks- "Manifest komunistyczny"; sytuację społeczną organizuje klasa, w rękach której są środki produkcji

Europejscy "poeci wyklęci"- wypowiadali prowokacyjne prawdy o podłości i zwierzęcości ludzkiej natury; drwili z wartości społecznych i religijnych, wielbili erotykę perwersyjną, zestawiali obrazt piękna i brzydoty, bezsens istnienia, masochistyczne nurzanie się w grzechu

"Padlina"- Charles Baudelare, prowokacja!!!, szok estetyczny, turpizm, bolesne odczucie bezsensu istnienia, obsesja śmierci, trwałą wartością jest twórczość i miłość.

"Spleen II" przygnębienie, chandra, znudzenie rzeczywistością, - stan duszy,

"Statek pijany" Arthur Rimbaud; motyw wolności, całkowite wyzwolenie, zerwanie z normami, "błotnista kałuża"- symbol przyziemności, tęsknota do świata uporządkowanych norm społ i obyczajowych, pijany czuje się wolny, wyzwolony

Kazimierz Przerwa Tetmajer

"Koniec wieku XIX"; dialog z człowiekiem końca XIX wieku, próba znalezienia właściwej postawy wobec życia, antywartości i wartości zawodzą (Arthur Schopenhauer), bezradność wobec zła

"Z zamyśleń"; motyw lotu duszy, analiza "nagiej duszy", złamanej, obarczonej smutkiem i zniechęceniem, myśl zdominowana przez katastrofę

"Nie wierzę w nic"; utrata wiary i nadziei, wyrzeczenie się aktywności- bierność, marzenie o nirwanie, niebycie

"Hymn do nirwany"; pieśń na cześć nirwany, pragnienie ucieczki od życia, cierpienia

"Evviva l'arte!"- niech żyje sztuka; manifest intelektualnej wyższości poety nad zwykłym tłumem, poeta żyje sztuką, (Schopenhauer), sztuka pozwala uwolnić się od życiowych problemów

"Melodia mgieł nocnych"- (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym); motywy tatrzańskie; mgły w ruchu, oddanie ulotnych zjawisk i wrażeń, akustyczne zjawiska, (IMPRESJONIZM); synestezja ruchu, światła, woni;

"Na Anioł Pański" - dźwięk dzwonów skłania do refleksji, zadumy, "osmętnica"- wywołuje smutek, motyw przemijania

Jan Kasprowicz - poeta awansu, syn analfabety, ogromnym wysiłkiem i drogą wyrzeczeń wyszedł ze społecznych nizin

• Poezja tendencyjna, społeczna - "Sonety z chałupy": (spojrzenie na krzywdę od wewnątrz)

"Sonet I" - rola prologu, obraz ubogiej, nędznej wsi, technika realistyczna (przedstawianie ubóstwa zgodnie z realiami w sposób bezpośredni) , naturalistyczna (sięganie po drastyczne szczegóły), solidaryzowanie się p.l.

"Sonet V" - los ubogiej, samotnej kobiety, wędrującej w poszukiwaniu pracy na spłatę długu, kresem cierpienia śmierć

"Sonet XXXIX" - echa pracy u podstaw, szerzenia oświaty, opis losu chłopskiego syna, który chce się uczyć, lecz musi pokonać wiele barier: trudne warunki życia, głód, a jednak ogromna chęć nauki, finałem śmierć chłopca.

• Przełom modernistyczny (impresjonizm, symbolizm i dekadentyzm, katastrofizm, ekspresjonizm)

"Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach" - symbolika utworu, zachwyt nad tatrzańską przyrodą, operowanie kolorem, światłem, efekty ruchowe, zabieg synestezji, kontrast róży tętniącej życiem ze spróchniałą Limbą- symbole życia i śmierci

"Dies irae" (hymn z cyklu "Ginącemu światu")- manifestacja katastrofizmu; [ OSWALD SPENGLER -teoria rozwoju kultury i cywilizacji wg 3 etapów: młodość, dojrzałość, schyłek ]. Praźródła: antyk, Biblia, Mitologia. Apokaliptyczne wizje końca świata, naturalistyczne i turpistyczne obrazy, obraz okrutnego i gniewnego Boga, bunt wobec Boga- prometeizm, który obarcza człowieka grzechem i gubi. [TEODYCEA- próba wyjaśnienia istnienia zła, uwalnianie Boba od zarzutów]

• Wewnętrzne uspokojenie, z buntownika w czł. wyznającego fil. FRANCISZKANIZMU - "Z księgi ubogich". Adresowana do ludzi prostych i ubogich

"Rzadko na moich wargach..." Kasprowicz; krytyka zewnętrznych przejawów miłości do ojczyzny, prawdziwa nie wyraża się słowami, lecz czynami, treścią życia (zgodnie z naturą, praca), jest ukryta głęboko w sercu.

"Kowal" - Leopold Staff; sfera symbolu "Każdy jest kowalem własnego losu", trud i wysiłek nad kształtowaniem własnej osobowości, wykuwane jest serce; walka ze słabościami, wiara w siłę, moc i potęgę człowieka, twórcze zdolności, obronę przed złem

"Sonet szalony" - Staff; pochwała życia bez smutku, radość z życia (euforia), poddanie się nastrojowi chwili

"Przedśpiew" - Staff; motywy franciszkańskie; człowiek doświadczony życiem i cierpieniem "Żyłem i z rzeczy ludzkich nic nie jest mi obce"; FILOZOFIA EKLEKTYCZNA- łącząca różne: stoicyzm, humanizm, franciszkanizm, echa czarnoleskie

"Deszcz jesienny"- Staff; nastrój melancholii smutku, zadumy, por. obraz przyrody

"WESELE" Stanisław Wyspiański;

-geneza utworu (wydarzenia z 1900- ślub Lucjana Rydla z Jadwigą Mikołajczykówną)

-postaci z "Wesela"

-charakterystyka społeczeństwa polskiego (inteligencja i chłopi; miniatura społeczeństwa, narodowa szopka) rozbrat

-symbolika widm:

• Chochoł

• Widmo (zmarły narzeczony) -Marusia

• Stańczyk (królewski błazen Zygmunta Starego)- Dziennikarz

• Rycerz (Zawisza Czarny)- Poeta

• Hetman (Fr. Ks. Branicki)- Pan Młody

• Upiór (Jakub Szela)- Dziad

• Wernyhora (na pół legendarny kozak wróżbita)- Gospodarz

-rola symbolu

"Moralność pani Dulskiej (tragifarsa Kołtuńska)"- Gabriela Zapolska; krytyka i wytknięcie filisterstwa i kołtunerii, zdemaskowanie obłudy, zasada "czwartej ściany"

-charakterystyka pani Dulskiej (+życiowa dewiza)

"Chłopi" Władysław Stanisław Reymont; uniwersalizm czasu, święty czas i przestrzeń, rytm życia wyznacza przyroda, zegar biologiczny, kalendarz liturgiczny świąt kościelnych; język- kompilacja; hierarchia chłopskiej społeczności, ze względu na ilość posiadanych morgów, najwyższą wartością ziemia; obrzędy i zwyczaje.

"Opowiadania" Stefan Żeromski:

"Rozdzióbią nas kruki i wrony"- stosunki społeczne, bieda i odczłowieczenie chłopa, zbezczeszczenie zwłok powstańca- stosunek chłopa do powstania, obojętność wobec powstania i powstańców

"Zmierzch"- trud pracy, eksploatowanie chłopa, zohydzenie pracy, praca upadla, odczłowiecza, pozbawia ludzkiej godności

"Zapomnienie"- Wicek Obala kradnie deski na trumnę dla syna, brutalnie pobity, ukazanie okrucieństwa człowieka, bezsilność wroniej matki = bezsilność człowieka wobec zła

"Siłaczka"- Stasia Bozowska- altruizm, "idee fix", prometeizm; Paweł Obarecki zdrada ideałów, kapitulacja bohatera

"Doktor Piotr" problemy moralne, tragizm decyzji Piotra

"Ludzie bezdomni" Stefan Żeromski; doktor Judym,

XX lecie

Behewioryzm, psychoanaliza, FUTURYZM, AWANGARDA, kreacjonizm, surrealizm, dadaizm, formizm, kubizm

Filozofia:

Henri Bergson, filozofia egzystencjalna,

Jaqn Lechoń "Herostrates" "A wosną niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę",

GRUPY POETYCKIE:

sytuacyjna programowa

SKAMANDER FUTURYŚCI i AWANGARDA KRAKOWSKA

Tuwim, Wierzyński,

Iwaszkiewicz

Słonimski, Lechoń

"Przedwiośnie" Stefan Żeromski -Cezary Baryka; 3 drogi do niepodległego państwa; obraz rzeczywistości polskiej-

kontrasty,

poezja Bolesława Jeśmiana- jej fantastyczne i baśniowe korzenie

"W malinowym chruśniaku"

"Urszula Kochanowska"

"Topielec"

"Dusiołek"

Leopold Staff- triumf klasyki

"Wysokie drzewa"

"Ars poetica"

"Granica" Zofia Nałkowska- kariera ponad wsztstko

"Noce i dnie" Maria Dąbrowska (saga rodzinna Niechciców),

"Ferdydurke" Witold Gombrowicz;

"Sklepy cynamonowe" Bruno Schulz

WSPÓŁCZESNOŚĆ

Władysław Broniewski- bart rewolucji:

"Bagnet na broń"- w przeczuciu

POEZJA

"Medaliony" Zofia Nałkowska- opowiadania, szkice obozowe

• "Profesor Spanner"- Instytut Anatomiczny w Gdańsku

• "Dno"- kobiecy obóz w Ravensbrück

• "Kobieta cmentarna"- likwidacja warszawskiego getta żydowskiego

• "Przy torze kolejowym",

• "Dwojra Zielona"- losy Żydówki, Majdanek , praca w fabryce w Skarżysku-Kam.

• "Wiza"-

• "Człowiek jest mocny"- obóz w Chełmnie

• "Dorośli i dzieci w Oświęcimiu"- podsumowanie.

"Opowiadania" Tadeusza Borowskiego;

opowiadania oświęcimskie, człowiek zlagrowany

"Zdążyć przed Panem Bogiem"- wybór sposobu umierania, Powstanie w getcie w Warszawie, Edelman,

"Inny świat" Grudziński- rosyjskie łagry,

"Dżuma" Albert Camus

Zbigniew Herbert

"Przesłanie pana Cogito"

"Apollo i Marsjasz"

"Pan Cogito a pop"

---