Geografia polityczna i ekonomiczna
“geos” + “grapho” = geografia (powst. na przeł. II i III w., opisuje powierzchnię Ziemi)
Nauki geograficzne - badają powłokę Ziemi, przestrzenne zróżnicowane Ziemi, pod względem przyrodniczym i społeczno-gospodarczym. Cecha wspólna wszystkich nauk geogr. - zainteresowanie przestrzennym aspektem zjawisk na kuli ziemskiej.
Od przełomu XIX/XX w. geografia coraz wyraźniej przybierała charakter nauki społecznej.
Geografia fizyczna - nauki przyrodnicze.
Geografia społeczno-ekonomiczna - nauki społeczne.
- g. ekonomiczna/gospodarcza
- g. społeczna
- g. polityczna
Ogólne funkcje g. społeczno-ekonomicznej:
- poznanie
- praktyka
Funkcje szczegółowe:
- informacyjno-diagnostyczna (tworzenie diagnoz na podst. inf.)
- teoretyczno-wyjaśniająca (na podst. diagnoz - teorii)
- prognostyczna (na podst. teorii - prognoz)
- planistyczno-decyzyjna ( na podst. prognoz - planowanie)
- optymalizacyjna (dostosowanie planu do warunków)
- kulturalno-wychowawcza (nauczanie społ. egzystencji w swoim naturalnym środowisku)
Konwencje narracji odnośnie g. społ-ekonomicznej:
- opis faktów
- konwencja krytycznej nauki społecznej (analizuje w spos. krytyczny uwarunkowania egzystencji społ. i odnosi je do zastanego stanu natury)
- materializm historyczny (upatruje wszędzie uwarunkowania gospodarcze)
Geografia polityczna - obejmuje całość działalności człowieka, zajmuje się państwem, różnymi jego aspektami w związku ze społeczeństwem (konfliktami, ruchami społecznymi - zjawisko przepływu siły roboczej, emancypacja, mniejszości etniczne); atrybutami geografii politycznej są : czasoprzestrzeń polityczna oraz baza ekonomiczna; geografia polityczna ma swój początek w starożytności (Arystoteles, Herodot).
Geopolityka - jest subdyscypliną geografii politycznej; jej sednem jest badanie państw w ich środowisku geograficznym (badanie wpływu czynników geograficznych na historię); zajmuje się zmiennymi układami sił na niezmiennej przestrzeni; służy każdemu państwu do prowadzenia swojej polityki (wykorzystywana jest zwłaszcza przez mocarstwa światowe); R. Kjellen jako pierwszy użył terminu „geopolityka” w swoim dziele „Państwo jako forma życia” w 1916 r.; Anglosasi podzielili geopolitykę na okres wyścigu imperialnego (czas narodzin), geopolityk (dojrzałą geopolitykę), amerykańską geopolitykę, czas zimnej wojny; za ojca geopolityki uważany jest Ratzel, wprowadził on do geopolityki pojęcie raum - przestrzeni i loge - położenia.
Jednymi z pierwszych geografów politycznych byli Arystoteles i Tukidydes (IV w. p.n.e.), badali zależności, funkcje stolicy, armii, granic, treść społeczną. Podejście deterministyczne.
Strabon podróżował, opisywał znany sobie świat starożytny, funkcje wojska, administracji, wg niego Grecja była wówczas najlepiej rozwinięta.
Na przełomie XIX/XX w. zwrócono uwagę na „human factor” - czynnik ludzki; human geography, późn. geografia ekonomiczna, społeczna, polityczna.
Konstytutywne cechy geografii politycznej (atrybuty):
- proces polityczny i przestrzeń
- baza ekonomiczna
- treść społeczna
Geografia polityczna:
- subdyscyplina g. społ-ekonom.
- permanentnie trwający dyskurs naukowy
- refleksja nad państwem, obszarem politycznym, zjawiskiem politycznym
- efekt „top-down”: klasyczna refleksja nad państwem ustępuje, pole badawcze coraz szersze
- badanie ruchów społecznych, badanie społ-ekonom. konfliktów
Geopolityka zajmuje się zmiennymi układami sił na niezmiennej przestrzeni.- Moczulski
Zmienne układy sił wiążę się z aktywnością człowieka, jej zmiennością i różnorodnością.
Warstwa cywilizacyjna:
- populacja
- cywilizacja
- kultury
- zjawiska gospodarcze
Warstwa polityczna (wspólnota ludności, która na danym obsz. wytwarza swoją kulturę i obyczaje):
- struktury regionalne
- struktury globalne
klasyczna geopolityka Rudolf Kjellen- 1918 „Państwo jako forma życia”
jako pierwszy użył terminu geopolityka (w dziele „Państwo jako forma życia” w 1916 r.); uważał, że państwo nieodłącznie związane jest z ziemią, na której bytuje i stale współzawodniczy z sąsiadującymi państwami, chcąc zdobyć prawo do przewodzenia nimi;
Kryteria, według których należy badać państwo ustanowione przez Kjellena:
kratopolityka - nauka o organizacji władzy
socjopolityka - badanie stosunków i potrzeb społecznych
etnopolityka - badanie psychologii narodu
ekopolityka - nauka o gospodarce
geopolityka - badanie środowiska geograficznego państwa
Okresy geopolityki:
- imperialny
- niemiecka Geopolitik przed wojną
- amerykańska geopolitics
- uznanie geopolityki winnej wojnie
- uprawiana podczas Zimnej Wojny
- okrojenie geopolityki do elementów „my-przeciwnik” = geostrategia
- okres post-zimnowojenny- geopolityka wraca jako powszechna nauka i jako pomoc dla polityki
1844-1904 F. Ratzel- pionier „nowej geografii”, dążącej do wyjaśnienia zjawisk w czasie i przestrzeni. Na jej wytworzenie miały wpływ czynniki historyczne, potęga Prus, powstanie II Rzeszy, rozwija się nauka o funkcjonowaniu państwa.
- wykorzystuje teorię ewolucji do refleksji nad państwem
- dzieło „Geografia polityczna”
- Niemcy ze wzgl. na ducha narodowego zajmują na świecie wyjątkowe miejsce
- teoria państwa organicznego, po obserwacji świata przyrody; świat środowiskiem nieprzyjaznym, trzeba walczyć o przetrwanie
- państwo ma konkretne położenie, przestrzeń cały czas się rozwija; podwaliny koncepcji Lebensraum (przestrzeni życiowej)
-jedynym wyjściem państwa jest ekspansja
- opisuje prawa rządzące organizmem państwowym:
Przestrzeń państwa powiększa się wraz z ekspansją jego ludności złączonej więzami tej samej kultury
Wzrostowi terytorialnemu towarzyszy rozwój we wszystkich innych dziedzinach
Rozwój terytorialny państwa następuje na drodze wchłaniania mniejszych jednostek polityczno-przestrzennych
Granice nie mają charakteru stałego, ponieważ odzwierciedlają siłę państwa czasowo
Kraje zacofane przejmują tendencje wzrostowe od bardziej rozwiniętych
Dążenie do rozwoju terytorialnego państwa systematycznie umacnia się i staje się zjawiskiem powszechnym
Szkoła angloamerykańska:
problemy polityczne USA i Wielkiej Brytanii
przeciw teorii Ratzela, determinizm
Wytworzona m.in. ze względu na rzeczywistość polityczną.
Geopolityka zachodnia:
- A.T. Mahan (USA) - wyjście z izolacjonizmu
- Halford Mackinder (UK)
Mahan- Wiele konfliktów, które uważane były za lądowe w rzeczywistości w dużej mierze odbywały się na morzu; morze jest głównym, najważn. środkiem transportu; potęga morska jest ważniejsza od lądowej; handel morski zapewnia bogactwo narodów.
Teoria Mahana = nawalizm:
- obszary lądowe są istotne, wg niego są to punkty krańcowe połączone drogami morskimi
- 6 czynników decydujących o potędze morskiej:
1) pozycja geograficzna państwa (location) - dostęp do mórz i oceanów
2) ukształtowanie wybrzeża
3) długość wybrzeża
4) liczebność narodu (większy łatwiej buduje flotę)
5) charakter narodowy (zdolności i skłonności do handlu) - społ. amer. przywykłe do przedsiębiorczości
6) wola i zdecydowanie rządu (odnosi się do syst. polit. USA)
- duża rola geogr. czynników łączących (dróg morskich); „morze daje dostęp do wszystkich państw na świecie”
Wnioski:
- o wyniku konfliktu decydowała siła floty i zdolność ciągłego utrzymywania prężnego handlu morskiego
wschodnie wybrzeże osią polityczną USA
Mahan miał spojrzenie azjocentryczne: płn. hemisfera potrzebna do dominacji nad światem; określał Rosję jako potęgę lądową o świetnym położeniu, które uniemożliwiało pokonanie jej, miała jednak średni dostęp do oceanu; krytyczny pkt. konfliktu leżał między 30. a 40. równoleżnikiem - na tym terenie stykała się lądowa potęga Rosji i morska Wielkiej Brytanii; doceniał też potęgę i dostęp do morza Japonii i Niemiec, które miały być potencjalnymi sojusznikami USA i UK przeciw Rosji i Chinom (niejako przewidział strony zimnowojenne)
USA jako ważny ośrodek kultury europejskiej, włączał zachodnie wybrzeże USA do strefy oddziaływania europejskiego
podzielił świat na 2 konkurujące ze sobą ośrodki: Western Half i Oriental Half
doprowadził do aneksji Puerto Rico, Filipin, wyspy Guam, Hawajów oraz uniezależnienia Kuby
przyczynił się do wzrostu PKB USA
Mackinder
podział świata:
- Pivot Area (obszar obrotowy)
- Outer Crescent
- Inner or Marginal Crescent
wprowadza geopolitykę na salony uniwersyteckie
przewiduje zmierzch epoki wiktoriańskiej
konkretyzuje podejście do geopolityki „Geograficzna oś historii” 1904
1943 „Świat i kwestia pokoju”
inspirował się Mahanem, jednak koncentrował się na potęgach kontynentalnych
przekonanie, że ląd i rozwój transportu doprowadzi do upadku potęg morskich
wewn. tereny Eurazji stanowią geogr. oś historii (Pivot Area)
rozwój transportu będzie decydował o potędze
Euroazjatyckie potęgi lądowe: Rosja, Chiny, Niemcy (szczeg. wagę przykłada do sojuszu Rosji i Niemiec)
określenie Pivot Area, poźniej określone mianem Heartland (terytorium kluczowe) - potencjał szerokich połaci Eurazji
do Heartlandu dołożone Strategic Addition (Europa Środk. i Wsch.)
„kto panuje nad Europą Środkową, panuje nad Heartlandem. Kto panuje nad Heartlandem, panuje nad trzema kluczowymi kontynentami (wyspą świata). Kto panuje nad wyspą świata, panuje nad światem”
przesłanie dla polityki zachodu - „nie wolno dopuścić Niemiec do kontroli nad Europą Środkowowschodnią” (1919)
„świat zamknięty” oparty o ukształtowanie terenu, dzieli na centrum i peryferia
tezy uniemożliwiające ekspansję z Heartlandu: współpraca państw mniejszych z większymi, łączenie mniejszych państw w federacje
pierwowzór dla Sojuszu Północnoatlantyckiego
świat Północnoatlantycki (Midland Ocean Basin) ≠ świat Azjatycki (Heartland) ≠ Asiatic Monsoonlands + obszar płd Atlantyku (South Atlantic Ocean Basin) ≠ świat niezagospodarowany (Mantle of Vacancies) - rozdziela największe społeczności, były tam złoża surowców; wykorzystać ten pas można w kategorii energii słonecznej (podział z 1943)
regionalizacja systemu światowego
podnosi rangę transportu lotniczego
po '89:
- Heartland = Rosja
- przewaga gosp. USA
- aspirujące kraje Asiatic Monsoonlands
Isaiah Bowman (1879-1949)
- wiodący geograf swoich czasów w USA
- tworzył nowy porządek po I WŚ
- przewartościował system wilsonowski
- „nowa era świata” (po II WŚ), porównywana do upadku Bizancjum
- pokojowa, ewolucyjna koncepcja współpracy między narodami
- niewiara w skuteczność Ligi Narodów
- chciał utworzenia tzw. kooperatywów międzypaństwowych, dwu- lub wieloczłonowych
- „klucz do sukcesu to przejście drogą eksperymentu”
- piętnował brak stabilności, dezorganizację, odnosząc to do poszczególnych regionów, wskazywał na konieczność wielopoziomowej współpracy między państwami
- system wilsonowski miał duże wady
Karl Haushofer (1869-1946)
- 1908-1910 - attaché w Japonii, zainteresował się sprawami azjatyckimi
- Japonia jako b. ważny punkt w strukturze międzynarodowej
- przewodził grupie badaczy: Otto Mahn(?), Erich Obst, Richard Hennig, Ewald Bause, Albrecht Hauhofer, Colin Ross
- chciał uzasadnić podboje niemieckie
- wykorzystywał filozofię państwa organicznego: darwinizm społeczny
- Lebensraum
- Zeitschrift für Geopolitik
- koncepcja World Island zaadaptowana
- koncepcja panregionów osobista
- organiczny rozwój Niemiec jest nieunikniony
- przeciwnikiem Niemiec miały być UK i ZSRR, miały przeszkodzić w ich rozroście na wschód i zachód
- pan regiony (było ich 5, najważniejsze 3):
Panameryka
Paneurafrika
Panasia (podzielona na wpływy ZSRR i Japonii)
- Rosja jako czynnik do zneutralizowania
- jego koncepcje bezpośrednio realizowane do paktu Ribbetrop-Mołotow (koncepcja sojuszu Niemcy-Japonia-Rosja), klęska planu w 1941 - atak Niemiec na ZSRR (chciano wykluczyć Rosję, a nie zneutralizować, jak planował)
- prace Hauhofera doprowadziły pośrednio do Holocaustu
geopolityka pojmowana jako wytwór Niemiec
Nicholas Spykman
- Amerykanin holenderskiego pochodzenia
- stworzył teorię Rimlandu, reinterpretacja Mackindera
- dążył do uchronienia USA przed atakiem ze strony III Rzeszy
- alians amerykańsko-angielsko-sowiecki, odpychający Niemcy od wybrzeży i 3 głównych kontynentów
- Rim = obręcz lądowa
morska Europa
Middle East
Azja Płd-Wsch + Chiny
- walka o zasoby
- koncepcja oskrzydlenia III Rzeszy
- kto kontroluje Rimland rządzi Eurazją, kto rządzi Eurazją kontroluje przyszłość świata
- handel na bazie wymiany wielkich kontenerowców
- wykorzystanie floty nawet do celów pokojowych
- myślał, że jest taka siła, która będzie mogła opanować cały Rimland
- wymieniał Chiny jako kształtujący się nowy element, ale nie doceniał do końca ich rozwoju
- cenił tylko mocarstwa: potęgi lądowo-morskie, nie doceniając lądowych
Geopolityka operowała dotychczas 2 terminami: ląd i morze. Później wprowadzono 3 wymiar: przestrzeń powietrzną. Koncepcja air power.
Prekursorami wykorzystania powietrza byli:
- Giulio Douhet „Command of the air”
- W. Mitchell
- Hugh Trenchard
George Renner- doradca rządu USA
potęga powietrzna przeciwstawia się siłom morskim, stosowanie 2 a nie jednego kluczowego terytorium (obszary dominacji USA I Zw. Sowieckiego)
te dwie sfery mają możliwość przecwstawienia się sobie za pomocą sił powietrznych
ocean arktyczny staje się kluczowym punktem dla XX wieku jest morzem śródziemnym starożytności
Alex de Seversky-- Seversky Air Craft Company (buduje samoloty)
zwycięstwo poprzez przewagę w powietrzu (1942) znaczenia nabierają bombowce, jego zdaniem obniżają koszty wojny I oddalają pokój → nalotty dywanowe na Niemcy, wykorzystanie Bs w Japonii przez USA
po zakończeniu II wojny światowej oddala siły techniki opanowania przestrzeni powietrznej, także głowic nuklearnych
“panowanie wpowietrzu kluczem do prztrwania”- rywalizacja dwóch super-mocarstw, -mierzyć moc mocarstw przez ich zasięg przestrzeni powietrznych (USA I Rosja sąw wstanie sięgnąć do swoich centrów przemysłowych), -trzeba dążyć do opanowania sfery decydującej
Amerykanie tworzą sieć planowania militarnego-tworzą system Defense Early Warning, system radarowy od Wlk. Brytani przez Grenladnie do USA (rosja robi podobnie) ->zimna wojna
Strausz - Hupe - uzupełnił poglądy Spykmana, jego praca (głoszona tuż po wojnie) postulowała usztywnienie polityki amerykańskiej wobec ZSRR w celu utrzymania istniejącej równowagi geostrategicznej (nie można pozwolić na stopniowe zdobywanie przewagi przez Rosję); zaprzeczył on teorii Spykmana, że kto panuje nad Rimlandem - panuje nad Eurazją - nowa światowa równowaga sił miała polegać na tym, że kto panuje nad Heartlandem, nie panuje nad morzami, a kto panuje nad morzami - nie panuje nad wnętrzem kontynentu (na tej podstawie rozwinęła się teoria bipolarity - porządek światowy zbudowany jest wokół 2 biegunów - potęga USA ma charakter morsko - powietrzny, a ZSRR - lądowy).
Kissinger - prowadził studia nad zmianami w rzeczywistości geopolitycznej świata, po badaniach nad związkami pomiędzy bronią nuklearną a polityką zagraniczną („Clausewitz wieku atomowego”) , przesunął swoje zainteresowania w stronę badania wzorców geopolitycznych, występujących w warunkach konfliktu i następującego po nim koncertu mocarstw; doszedł do wniosku, że system dwubiegunowy, wytworzony po II wojnie światowej, jest systematycznie redukowany do strefy euroatlantyckiej i euroazjatyckiej; uformował się już trzeci biegun - Chiny, które odbudowały swoją pozycję światową drogą kolejnych rewolucji; trwał proces przekształcający strukturę świata z dwubiegunowej w wielobiegunową; doprowadził do wykształcenia się trzeciego bieguna polityki światowej - słabszego, ale niezależnego.
Brzeziński - czołowy amerykański badacz problemów międzynarodowych, doradca do spraw bezpieczeństwa narodowego prezydenta Cartera, główny twórca wprowadzenia do polityki praktycznej oraz do analiz geopolitycznych praw człowieka oraz wartości moralnych jako zasadniczego elementu; geopolityka była dla niego nie tylko relacją sił, ale także idei; współtworzona przez niego polityka obrony praw człowieka jako wartości nadrzędnej okazała się praktycznym i skutecznym narzędziem rozrywania systemu totalitarnego.
Kennan - sformułował doktrynę powstrzymywania (contaiment) - doktryna ta oficjalnie zwana jest już zimną wojną, stanowiła ona doktrynę amerykańskiej polityki zagranicznej; na podstawie jego doktryny Rimland został zorganizowany w bloki militarne, wszystkie z udziałem USA (NATO, CENTO, SEATO).
Po II WŚ - zamiast geopolityki 2 nowe pojęcia:
stratos dowódca
agein prowadzić
Doszło do zastąpienia geopolityki przez strategię. Próbowano stworzyć podstawy polityki antykomunistycznej (gł. wymierzonej w ZSRR). Poprzez stosowanie niektórych elementów geostrategii stworzono 4 podstawowe doktryny:
Powstrzymywanie (containment) - twórca George Kennan, H. Truman przełożył te teorie na politykę
Teoria domina (the domino theory/principle)
Balance of power - balans sił, w czasie “odprężenia” - H. Kissinger
Państwa filary - Z. Brzeziński
Multipolarność vs. “unity myth” (mit jedności) - Saul Cohen
*Robert Strausz-Hupé - teoria bipolarności
powstrzymywanie
1945 - ukł. jałtańsko-poczdamski, Kennan ostrzega przed historycznym imperatywem pchającym Rosję w stronę Heartlandu (ekspansja). Formalizacja tego determinizmu historycznego to doktryna Trumana („żelazna kurtyna” w Europie), popierana przez W. Churchilla. Nie można pozwolić Rosji na opanowanie Rimlandu. Pomoc dla Grecji i Turcji, które były zagrożone komunizmem.
Po wojnie wietnamskiej i koreańskiej mówi się już o powstrzymaniu komunizmu na całym świecie. Wspieranie ideałów wolnościowych i demokratycznych w krajach postkolonialnych (w rzeczywistości popieranie każdego reżimu, który sprzeciwia się komunizmowi).
W czasie Zimnej Wojny USA tworzą bloki: NATO, ASEAN, w celu zorganizowania stref niezagospodarowanych, by nie przeniknął tam komunizm.
1945 - „równowaga jutra”, wyraz ostrej „reaganowskiej” polityki wobec komunizmu. Sowieci są absolutnymi agresorami i są w przewadze.
- kto rządzi Heartlandem nie panuje nad światem morskim
- kto panuje nad morzami i przestrzenią powietrzną, nie panuje nad Heartlandem
Stąd bierze się system 2biegunowy: potęga USA i ich sojuszników (morska+powietrzna) oraz potęga ZSRR i ich sojuszników (lądowa).
Należy koncentrować się na budowie systemu sojuszy.
zasada domina
Przewagę uzyskuje ten, który może wprawić układ w ruch, lub ten który potrafi domino zatrzymać i odwrócić bieg wydarzeń (twórca: William Bullit)
Wszystkie punkty na świecie będą strefa starcia i będą poddane efektowi domina.
Teoria miała zastosowanie w trakcie wojny w Jugosławii (naloty na Serbię i Czarnogórę. Clinton postanowił powstrzymać Miloševića, by nie radykalizować ultra nacjonalistycznych grup, które dążyły do utworzenia Wielkiej Albanii - z Bułgarii, Macedonii i Grecji).
Drugie zastosowanie: obalenie Saddama Husseina przez G. Busha, aby ustabilizować sytuację na Bliskim Wschodzie.
balans sił Kissingera
Nawiązanie stosunków chińsko-amerykańskich, era Breżniewa, program start 1 i 2 - era odprężenia.
ZSRR - oparcie dla punktów, które wywołują kłopoty.
USA - powinny się znajdować w każdej sferze życia opartej o politykę (kultura, gospodarka), by nie utracić prestiżowej pozycji.
Polityka „akcji i reakcji” i odprężenia.
Utrzymywanie prestiże USA - obecność w Wietnamie i Jugosławii.
Z. Brzeziński - doradca Cartera, teoretyk państw totalitarnych; państwa filary = 2 potęgi (1 oparta o wodę+powietrze, 2 o ląd). Próbował przeformułować teorię na koncepcję państw filarów, które miały być tak położone, aby można było tak rozciągnąć wpływy, by wywrzeć skutek (uzależnić od siebie inne państwa). Niemcy, Polska, Afganistan i Pakistan, Korea Płd. i Filipiny = bazowe punkty dla systemu bipolarnego.
podejście regionalizmu wielobiegunowego
Rozbicie jednolitości systemu i utworzenie hierarchii światowej, która dąży do równowagi. Zwraca uwagę na kształtowanie się świata wielobiegunowego (od lat 80.)
„Geografia i polityka w podzielonym świecie”
Główne zasady tego podejścia; hierarchia systemu:
Macrolevels: najb. znaczące elementy - geostrategiczne obszary: Euroazjatycki, morski: od Australii do USA
Middlelevels: regiony geopolityczne: Ameryka Płn. i Płd., Afryka Subsaharyjska, Eurazja, Europa+Maghreb(płn-zach Afryka), Azja Płd., Pacyficzna, Wsch., Australia
Middlelevels: pasy niestabilności, np. Bliski Wschód, Róg Afryki, Afryka Centralna, Azja Centralna
Microlevels: państwa narodowe, quasi państwa, regiony autonomiczne
Cohen dostrzega wielką potęgę ludzi i kontynentu subindyjskiego.
Koncepcja ma zastosowanie do dziś, ponieważ przeciwstawia się prostym podziałom. Każde państwo to odrębny byt, nie ma determinizmu. Koncepcja wielobiegunowa
Model Cohena zaprzecza dotychczasowym podziałom.
Shutterbelts - punkty pęknięcia.
Azja Płd. i Indie miały integrować wielki, trzeci obszar (o dużym znaczeniu)
Cohen podkreślał znaczenie „bram” łączących obszary, np. Kuba czy Karaiby (gateways).
Podejście Cohena jest czasami uważane za pseudonaukowe (bo sprawdza się w każdej sytuacji), ponadto przy zmianie klasyfikacji elementów tej teorii zmienia się identyfikacja poszczególnych terytoriów.
Cohen zwrócił uwagę na problem Rimlandu, jego różnorodność.
Krytykuje teorię domina.
Dla stabilizacji świata powinno się dążyć do jego regionalizacji (w wielkości siła systemu światowego, wielobiegunowość), nie należy dążyć do klarownego podziału na 2 strefy.
Krytyka teorii Cohena za jej elastyczność (podejście pseudonaukowe), zmiana identyfikacji poszczególnych terenów i ich klasyfikacji
XXI w. (Immanuel M. Wallerstein)
coraz bardziej zaczynają wpływać na świat zjawiska gospodarcze
kapitalizm definiuje współczesny świat,
podział i nomenklatura:
podział świata na część kapitalistyczną i socjalistyczną, (podział ideologiczny) zaakceptowany też na zachodzie miał wyłącznie wymiar ideologiczny i polityczny, a nie ekonomiczny
fala dekolonizacji w Afryce ze wzgl. na kosztowność kolonii i poprawność polityczną, powstało pojęcie tzw. trzeciego świata, określające upokorzenie i wyzysk (nawiązanie do 3. stanu w rewolucji francuskiej)
koloniom było ciężko się zreformować po odzyskaniu niepodległości, więc masowo sięgano do socjalizmu
koniec lat 60. - koncepcja państw słabo rozwiniętych (nomenklatura gospodarcza) - Afryka, Ameryka Łacińska, Azja i Oceania - krytyka ze względu na stawianie ich na straconej pozycji; zmieniono nazwę na kraje rozwijające się, mimo że przeżywały one często stagnację, a nawet regres.
lata 70. utożsamiono kraje rozwijające się z krajami trzeciego świata
pojęcie krajów niezaangażowanych (nie opowiadających się za żadnym z zimnowojennych bloków), np. w Europie Jugosławia
świat kapitalistyczny - 1. świat, świat socjalistyczny - 2. świat
1973, kryzys naftowy - ukaranie Zachodu za pomoc Izraelowi poprzez podniesienie cen ropy; awans cywilizacyjny Norwegii, szukano alternatywnych źródeł ropy, rozpowszechniono inne źródła energii i oszczędzanie energii - Zachód wbrew planom Bliskiego Wschodu umacnia się, a słabe kraje pogłębiają recesję i zubożenie lub są w stagnacji, jeżeli mają wyspecjalizowany rynek
powstaje 4. świat, w którym nie ma żadnych złóż ani rozwiniętego rynku
lata 90. turbokapitalizm; nie ma już świata socjalistycznego
- Wallenstein, 1974 teoria zależności - podst. elementem porządkującym świat są sprawy gospodarcze; instrument badania rzeczywistości międzynarodowej (inaczej globalizm, strukturalizm, neomarksizm)
podstawą analizy współczesnego świata, gdy nie ma już 2 bloków, będą stosunki między państwami biednymi a bogatymi; wpływają na możność działania państw i budują strukturę międzynarodową
w obecnej rzeczywistości najważniejsze zależności gospodarcze
działalność państw zdeterminowana przez miejsce, jakie zajmują w strukturze międzynarodowej
państwa bogate są uprzywilejowane, są przywódcami systemu światowego, mogą same kreować swoją politykę, wobec tego eksploatują słabsze państwa
państwa biedne mają narzucone miejsce na świecie, powiązania gospodarcze ograniczają ich suwerenność, niewiele są w stanie zdziałać samodzielnie
system bimodalny - skł. się z centrum i peryferii
później wprowadził półperyferia (semiperyferia)
po peryferiach tzw. tło systemu światowego i strefę izolacji
*pod uwagę bierzemy: wskaźniki gospodarki, typ eksportu, zdolność do konfroli finansowej świata, stopień uprzemysłowienia, towarowość, podział pracy, rynkowość gospodarki
RDZEŃ (centrum)
PÓŁPERYFERIA (awansują bądź spadają)
PERYFERIA
TŁO SYSTEMU (państwa upadłe, głodujące)
STREFA IZOLAZJI (np. Kuba i Korea Płn.)
podział pracy jest kontrolowany przez kapitał, szereguje kraje, regiony, grupy regionów, aglomeracje miejskie czy nawet dzielnice
1. świat/rdzeń, centrum: USA, płd. Kanada, Zach. i płn. Europa, Japonia
semiperyferia (podupadające kraje rdzenia lub aspirujące kraje): płd. Europa (kraje śródziemnomorskie), wsch. Niemcy, kraje Europy środkowowschodniej należące do UE, centralna Rosja, pas od Bliskiego Wschodu przez Indie, Azję Płd-Wsch, Tajwan, Koreę Płd., Chiny, Australia, Nowa Zelandia, Afryka płn., Maroko, Nigeria, płd. Wenezuela, Meksyk i kraje o ustabilizowanej gospodarce: RPA, Brazylia, Urugwaj i Chile
peryferia (stagnacja bądź niestabilność): część krajów Europy środk. i wsch. raczej bez szans na UE - Albania, Serbia, kraje postradzieckie bez centralnej Rosji, wnętrze kontynentu Australii, część Afryki Subsaharyjskiej
tło systemu (wojny, epidemie, klęski żywiołowe, regres): Afganistan, Kambodża, Afryka ogarnięta wojną i epidemiami
strefa izolacji: Kuba (już raczej nie), Korea Płn.
GLOBALIZACJA
słowo-klucz do opisu współczesnego świata
1961 - prawdopodobnie 1. użycie pojęcia w słowniku Webstera
lata 90. intensyfikacja badań nad globalizacją
globalizacja jako:
proces w stosunkach międzynarodowych
globalizm - stan w SM
globalność - cecha powiązań w SM
nowa nauka - globalistyka
globalizacja = mondializacja, planetaryzacja
globalny = światowy, totalny, powszechny
nie ma granic
ma różne efekty, których nie jesteśmy w stanie przewidzieć
może dotyczyć nauki, kultury, gospodarki, ale też przestępczości, chorób, degradacji środowiska naturalnego
proces chaotyczny pomimo pozornego uporządkowania
ZJAWISKA TOWARZYSZĄCE GLOBALIZACJI
zwrócenie uwagi na intensyfikację i różnorodność globalizacji
interakcje dotyczące zarówno społeczeństw, jak i państw
kurczenie się czasu i przestrzeni - zanikanie tradycyjnie rozumianych granic
poczucie jedności świata
liberalizacja (pochodna światopoglądu), dotyka wszystkich sfer społecznych; usuwanie tradycyjnych barier, np. walka o równouprawnienie
zwiększenie zbioru relacji pomiędzy różnymi podmiotami życia międzynarodowego, tzw. „strumienie ralacji” na linii społecznej
wyrywanie pewnych zjawisk z kontekstu lokalnego (odterytorialnianie zjawisk)
Zasięg czasowy globalizacji
- globalizacja zawsze towarzyszyła życiu, np. wędrówka ludów, upowszechnienie roślin i zwierząt hodowlanych, systemy pisma; proces linearny i permanentny dziejach (pierwsze założenie)
- rzeczywistość globalna jako produkt wielu kultur; globalizacja trwa fazowo, nielinearnie; zjawiska intensyfikujące - ekspansja Starożytnego Rzymu, wielkie odkrycia geograficzne, działalność Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, rewolucja przemysłowa, wejście mocarstw pozaeuropejskich na arenę światową, kryzysy gospodarcze na świecie; podział globalizacji na 3 epoki:
od Kolumba (1492) do XIX w.
początek XIX w. do końca XX w., elementem inspirującym koncerny międzynarodowe
początek XXI w., główną siłą sprawczą jednostki, n. Bill Gates, Steve Jobs, z drugiej strony Osama Bin Laden; odmienna jakościowo od 2 poprzednich ze względu na postęp technologiczny, jest bardzo intensywna; szybka komunikacja i transport
Globalizacja dotyczy wszystkich dziedzin życia, choć w nierównym stopniu; dotyczy wszystkich ludzi; cechuje się szybkością; efektem globalizacji jest likwidacja bariery czasoprzestrzennej; wytwarza nowe formy współpracy i działania; ogranicza suwerenność państwową i wywołuje dominacje ekonomii nad polityką; stopniowo zaciera różnice; zjawisko unifikacji.
Globalizacja ma wpływ na system wartości i postrzeganie życia.
Trzecia fala globalizacji rozpoczyna się po upadku systemu 2biegunowego.
- ZSRR był niewydolny ekonomicznie
- błędem była wojna w Afganistanie
- Reagan chciał wykorzystać słabość ZSRR, system SDI (Strategic Defense Initiative)tzw. „druga zimna wojna”
- po wykończeniu ekonomicznym ZSRR musiało nawiązać współpracę ze strona kapitalistyczną
- duże zasługi Michaiła Gorbaczowa (pierestrojka i głasnost), przyznał członkom Federacji szerokie prawa
- pucz Janajewa
- postępująca integracja Europy
- unilateralizm USA (hegemonia, jednostkowe przywództwo)
- powstanie światowego rynku finansowego
Kontekst techniczny globalizacji
- techniki komputerowe i satelitarne - natychmiastowość przepływu informacji
Kontekst gospodarczy
- zintegrowanie systemu produkcji
- koncerny międzynarodowe
- kierowanie nie regionalizmem, a światowością
Kontekst kulturalny
- powszechny konsumpcjonizm
- homogenizacja kultury
Kontekst polityczny
- program neoliberalny
- tendencja ograniczania wydatków państwa, deregulacji, otwartej gospodarki, prywatyzacji
- zrównoważony rozwój, programy, które biorą pod uwagę też środowisko naturalne
Kontekst geograficzny
- relacja jednostka-świat
- zanikanie granic
Kontekst socjologiczny
- uchwycenie tzw. „światowego społeczeństwa”
Cechy globalizacji dla geopolityki
- marginalizacja Afryki i hegemonia USA
- utrata wpływu przez Europę (peryferializacja Europy) i wzrost roli Azji
- Europa traci, bo skupiła się na problemach zewnętrznych po upadku ZSRR i sprawach rozszerzeń UE
- w Azji wzrost roli poprzez boom demograficzny, zwiększenie popytu wewnętrznego - rozszerzanie rynku zewnętrznego i ekspansja rynków azjatyckich; dysponowanie sporym potencjałem intelektualnym
- przesuwanie centrum potencjału technologicznego USA ze wschodniego w kierunku zachodniego wybrzeża (od Atlantyku do coraz bardziej znaczącego Pacyfiku)
- zmiany społeczne i mentalnościowe w USA w kierunku wyrównania pozycji grup społecznych dotychczas deprecjonowanych
Formuła i wymiar amerykańskiego przewodnictwa:
- nie potrzeba im sojuszy ani organizacji międzynarodowych do realizacji swojej polityki światowej
- operowanie informacją
- eksport wartości i standardów demokratycznych otwierają im wiele drzwi
- formalizacja procesu demokracji
- Amerykanie zdaja się nie dostrzegać kultury politycznej, wspólnoty, masowych sprzeciwów, zasady państwa prawa (np. więzienia CIA)
permanentny eksport ideałów demokracji (jedna, „najlepsza” matryca postępowania)
3 elementy, którymi konkurent może próbować zrównać się na arenie światowej z USA:
- zdobycie przewagi odnoście efektywności produkcji
- przewaga handlowa
- przewaga sektora bankowego/finansowego
„Kodeks geopolityczny globalizacji”
- upadek światowego systemu komunistycznego
- kosztowność konkurencji militarnej i wojen dla państw bogatych
- hegemonia USA
- język światowy: angielski
- względna instrumentalizacja demokracji
- zmierzch suwerenności państwa
- peryferializacja Europy i Atlantyku
awans Azji i Pacyfiku
ROSJA
-1917-totalitarna tendencja militaryzmu („totalizm”)
-lata 80/90-upadek państwa totalnego, ale nie w oparciu o demokracje, republika prezydencka (kraj autokratyczny)
- dogorywa eksport komunizmu (trockizm)
- tworzenie ładu materialnego
- 1989 - Rosja staje się agresorem (kwestia Finlandii, Polski etc.)
- rozpoczyna się walka klas
- równowaga światowa oparta na posiadaniu broni atomowej - doktryna Breżniewa
- sytuacja po upadku ZSRR: jakościowa zmiana - możliwość wypowiedzi nurtów innych niż główny
- Jelcyn - nakierowanie na demokrację
- Rosja zawsze miała pozycję mocarstwową
- system polityczny - autokratyczny (wynika z tradycji), po 1918 - totalitarny
- Federacja Rosyjska - od 1993 republika prezydencka; cechy konstytucji:
prezydent - głowa państwa i władzy ustawodawczej
ma prawo do dekretów
jest arbitrem wyznaczającym kierunek polityki
separacja władz, a nie trójpodział
10.03.1985 - Gorbaczow szefem Partii Komunistycznej
1985 - reformy modernizacyjne Gorbaczowa, triada: Pierestrojka, głasnost, uskorienie (przyspieszenie)
03.1990 - utworzenie urzędu prezydenta (pierwszy Gorbaczow)
05.1990 - Borys Jelcyn na czele Rady Najwyższej ZSRR
06.1991 - Jelcyn pierwszym prezydentem Federacji Rosyjskiej
08.1991 - pucz Janajewa
09.1991 - układ związkowy zostaje przekształcony
12.1991 - układ w Białowieży - rozwiązanie ZSRR, powołanie WNP, Jelcyn + Krawczuk(Ukraina)+Szuszkiewicz(Białoruś)
25.12.1991 - oficjalny początek Federacji Rosyjskiej
III kategorie wizji porządku międzynarodowego:
nurt koncepcji rodzimych
nurt klasycznych koncepcji (paradygmatów stosunków międzynarodowych)
nurt koncepcji operacyjnych
Ad. I: 2 tradycyjne:
okcydentalizm (współczesna interpretacja: atlantyzm)
dość szeroki zbiór poglądów XIX-wiecznej rosyjskiej inteligencji: ostra krytyka zacofanego i odizolowanego społ. rosyjskiego; ujmowanie Rosji jako państwa na uboczu cywilizacji zachodniej. Współcześnie atlantyzm oznacza postawę szacunku do dorobku Zach. Cywilizacji. Chęć włączenie do UE i NATO.
Program:
- Rosja może rozwijać się w związku z zachodem (UE, Ameryka Płn., Japonia, Korea + Australia)
- Zachód jako źródło wzorów politycznych i społecznych, nowoczesnych technik logicznych, celem Rosji jest „dogonienie” Zachodu
- inaczej dojdzie do marginalizacji Rosji
- Rosja jako konieczne ogniwo świata zachodniego
Przedstawiciele
liberałowie:
Dmitrij Trienin
Władimir Baranowski
Andriej Zagorski
konserwatyści:
Siergiej Karaganow
Eleksiej Arbatow
praktycy:
Andriej Kozyrjew
słowianofilstwo (współczesna interpretacja: euroazjatyzm, neoeuroazjatyzm)
bazuje na 3 podstawach:
istnieją 2 równoważne centra decyzyjne:
łaciński grekosłowiański
krytykuje się indywidualizm i formalizm, racjonalizm
promuje się za to harmoniczność, wspólnotowość i duchowość
Zachodnie wzory dla Rosji są zaprzeczeniem jej natury. Rosja musi promować duchowe odrodzenie cywilizacyjne. Rosja ma misję wobec Słowiańszczyzny oraz Zachodu.
Popularne w wieku XIX/XX w postaci panslawizmu (zgromadzenie elit wokół cara)
Obecnie neoeuroazjatyzm:
- uznanie unikalności Rosji (polit., geogr., społ., kultur.)
- Rosja skupia i odradza starożytne cywilizacje
- Rosja jako stabilizator międzynarodowego porządku
- Wschód (Azja) jest dynamicznym partnerem, współpraca z Azją podstawą cywilizacji (Zachód chyli się ku upadkowi)
- Rosja musi być mocarstwem i rozciągać swoje wpływy na Azję
Przedstawiciele:
Lew Gumiłow
Aleksander Sołżenicyn
Aleksander Duginin
Natalia Narocznickaja
Jewgienij Primakow
Dmitrij Trenin
diagnoza zjawisk
próba wypracowania systemu dla Rosji
- najważniejszy jest potencjał ekonom., gosp. i technolog.
- USA jedynym globalnym mocarstwem (2biegunowość)
- UE staje się coraz bardziej spójna i jej siła będzie wzrastać
- system 1biegunowy przyniósł falę antyamerykanizmu
- „Stara Europa” niezdolna do przeciwstawienia się USA
- współpraca Rosja-„Stara Europa” = nowy dynamizm
- Rosja musi zachować swój euroazjatycki charakter
- 3 podstawowe komponenty świata powinny być: USA, Europa, Rosja
- konsolidacja islamu
- Islam jako czynnik kulturotwórczy i geopolityczny
-samograniczenie się USA jest jedynym ograniczeniem w stosunkach międzynarodowych
- ONZ pożyteczny (debata), ale drugorzędny element
- USA mogą zachowywać się jak klasyczny hegemon i narzucić swoją decyzję lub wykazać się nowoczesnym przywództwem (włączą się w inne jednostki Miedzynarodowe, stworzą nowy porządek hierarchiczny)
System 3 poziomowy przywództwa USA:
- wartości, relacje USA-NATO-sojuszy spoza struktury
- gospodarczy
- bezpieczeństwa, relacje państw strategicznych z USA
Baza dla decyzji - aprobata zreformowanej ONZ, nadrzędność prawa humanitarnego nad prawem państwowym. Naruszenie praw humanitarnych ma być wystarczającym powodem do interwencji/sankcji.
Natalia Narocznickaja (euroazjatka)
- obecnie mocarstwa walczą o surowce i dostęp do morza
- ta walka często narusza prawo międzynarodowe
- koniec ery państwa suwerennego
- obecne rozważanie jest spowodowane zaburzeniem równowagi przez politykę USA - odpowiedź: terroryzm (islamski)
USA narzucają globalizm - ułatwienie kontroli ekonomicznej(odpowiedzią świata jest terroryzm)
system jednobiegunowy przyniósł słabość ONZ, NATO i falę antyamerykanizacji
Postuluje:
-współpraca na linii Rosja- stara Europa (np.:przez energetykę)
-Rosja musi zachować swój euroazjatycki charakter dla równowagi
CHINY
- wizje realistyczne (zastąpiły idealizm wielowiekowy)
Chiny jako cywilizacja bazowały na chińskiej wizji politycznej: powszechnej harmonii, odwołanie do Marksa, wolne od hegemonii obcych mocarstw (Rosjanie występują przeciwko tej harmonii)
lata 1843-1949-poniżenie Chin, eksploatacja przez zachód
amerykanski realizm polityczny, po śmierci Mao ok 1980-próba połączenia wizji amerykańskiej z maoizmem → nawiązanie stosunków z USA (lata 70.)
- koncepcja wielobiegunowości
- koncepcja strategicznego partnerstwa } modus operandi
- strategia pokojowego wzrostu dookreślenie k.wielobiegunowości,techniki operacyjne
MAO:
- koncepcja 2 światów: kapitalistycznego i socjalistycznego
- po II WŚ na świecie widoczne 3 strefy: 1) USA ≠ Rosja; 2) Europa Zachodnia+Japonia ≠ Europa Środkowa+Chiny; 3) państwa rozwijające się Azji i Afryki (rewolucyjne) - strefa najlepsza, wzmocnienie będzie ograniczało omnipotencję 2 pierwszych światów)
dynastia Han 2006 p.n.e. - 220 n.e.
dynastia Tang 618-907 n.e.
początek panowania dynastii Ming 1368-1644
Pax Sinica
koncepcja wielobiegunowości
- wynik upadku pokoju jałtańskiego
4 założenia:
określenie pojęcia „biegun”
1 państwo lub grupa państw/organizacja międzynarodowa mająca wystarczający potencjał militarny, ekonomiczny, polityczny, by mieć wystarczający wpływ na SM
założenie wynikające z obserwacji polityki zagranicznej - poza USA żadne państwo nie spełnia
kryteriów bycia biegunem (faza Chin ma charakter 1biegunowy, póki co)
wniosek - należy przeciwstawiać się jakimkolwiek dążeniom do utrzymania systemu
1biegunowego
odniesienie wielobiegunowości do uprawiania polityki zagranicznej, praktycznych determinantów
polityki zagranicznej.
Chińska polityka zagraniczna jest znacznie różna od wcześniejszej.
Realizacja wielobiegunowości powinna umocnić pokój i stabilność na świecie.
Wielobiegunowość musi być fundamentem przyszłej pilotki zagranicznej Chin.
1949-komunistyczne Chiny w układzie Jałtańskim
1979 - Chiny w trójkącie strategicznym, trójkąt Waszyngton-Moskwa-Pekin
1989 - kres układu, początek budowy mocarstwa na Dalekim Wschodzie, po upadku ZSRR została wg nich 1 hegemonia - USA, ale wkraczają Chiny, wprowadzenie elementu egalitaryzmu, rosną nowe konkurencje dla USA - lokalne mocarstwa.
Wzmocnienie dychotomii - bogata północ, biedne południe - Chiny w układzie jałtańskim weszły na drogę rozwoju. Wielość ma osłabiać tendencje do hegemonii.
nieokreśloność - ile biegunów ma świat? ← trochę jak w teorii Cohena
- 3: USA, UE, Daleki Wschód
- 5: USA, UE, Japonia, Rosja, Chiny
- 6: USA, UE, Japonia, Rosja, Chiny, organizacja ASEAN
czy mamy do czynienia już z ładem wielobiegunowym, czy takowy się kształtuje, czy jest to jednak ciągle układ 1biegunowy?
Ocena polityki wielobiegunowej Chin
- przychylność - Rosja, pod pewnymi warunkami Francja i Niemcy (osłabienie roli USA, przy zachowaniu układu, roli Francji i Niemiec, zachowanie porządku co do zasady)
- obojętność - Japonia, Indie, UK
- wrogość - USA
koncepcja strategicznego partnerstwa
1 etap) oparcie o 1 stronę - ZSRR (1949-60)
2) walka na 2 fronty - imperializmu i rewizjonizmu (np. ZSRR) (1960-72)
3) strategia pseudosojuszu z USA (1972-82)
4) strategia niezależności polityki zagranicznej (i pokojowej) (1982-89)
1989 - upadek żelaznej kurtyny, domaganie się studentów chińskich demokratyzacji państwa, nowa strategia - przyjęcie wielobiegunowości, która będzie strategią dopełniającą porozumienie o stosunkach partnerskich z mocarstwami światowymi lub lokalnymi (strategicznymi mocarstwami)
- gradacja jednostek państwowych
Strategia położenia i potencjału
stosunki partnerskie ma charakteryzować równość, wzajemna współpraca (przyjazna) i brak agresywnych zamiarów wobec kogokolwiek.
Poziomy partnerskich stosunków (wg hierarchii) - flary interesów (Brzezińskiego)
„strategiczne partnerstwo” (Rosja, USA, ASEAN)
„wszechstronne partnerstwo” (Francja, Kanada, Meksyk, Pakistan, UK)
„konstruktywne partnerstwo długofalowej stabilizacji” (UE)
a) partnerstwo przyjaźni i współpracy (Japonia)
b) partnerstwo konstruktywnej współpracy (Indie)
5) a) partnerstwo strategicznej współpracy (Arabia Saudyjska, Egipt)
b) konstruktywne partnerstwo (RPA)
strategia tzw. pokojowego wzrostu
początek: wizyta premiera Chin na Harvardzie 1929
pokojowy wzrost to kolejna próba wcielenia strategii wielobiegunowości
Założenia płaszczyzny SM, założenia pokojowego wzrostu o:
- środowisko światowe będzie temu sprzyjało
- globalizacja i regionalna integracja sprzyjają wzrostowi pokojowemu
- wzmocnienie relacji lokalnych w budowaniu dobrych stosunków sąsiedzkich
płaszczyzna metod realizacji pokojowego wzrostu:
- metody ekonomiczne (podkreśl. wzrostu potęgi handlowej, finansowej, demograficznej, gospodarczej)
- korzyści ekonomiczne Chin przełożą się na rozwój innych państw (lokaln. i nie tylko)
wpływ potęgi Chin na układ międzynarodowy - utrzymywanie pokoju na świecie
Wnioski:
wizja wielobiegunowości i jej strategie mają charakter b. idealistyczny, egalitarystyczny; dwupoziomowość rozumowania; nie wiemy do czego tak naprawdę dąży polityka Chin
konieczność uwzględnienia, że w Chinach ciągle obowiązuje rodzaj marksizmu (maoizm) i elementy konfucjańskie
Chiny kształtują nie tylko SM ale i redefiniują siebie - wedle Mao są państwem trzeciego świata (nie wedle zachodu) i regionalnym mocarstwem
MNIEJSZOŚĆI NARODOWE
- podst. pkt odniesienia dla SM - państwo narodowe
- naród:
1) ujęcie typowo polityczne: ludność każdego suwerennego państwa, posiadającego autonomię polityczną i stałe terytorium (kat. prawna). Naród = wszyscy obywatele.
2) ujęcie socjologiczne = def. pierwotna: naród - zbiorowość mówiąca 1 językiem (bądź jego dialektami), która posiada wspólne zwyczaje i tradycje, pełniące czasem funkcje prawne, taka zbiorowość uznaje istnienie wspólnych interesów i potrzebę istnienia suwerena. Tożsamość narodowa w formie poczucia jedności - element dopełniający naród,
np. Czechosłowacja (1 państwo, 2 narody)
Niemcy (wg koncepcji socjolog. 1 naród, 2 państwa, wg koncepcji polit. 1 naród)
UK (uj. socjolog. 4 nacje, 1 państwo)
- silny związek kategorii terytorium:
narody funkcjonują w oparciu o jakieś terytorium (wyjątek np. diaspora żydowska - oparcie o tradycję państwową, w Torze)
kategoria terytorium nieraz w centrum kwestii narodu:
~ naród polityczny jako społeczeństwo zorganizowane zgodnie z potrzebą suwerennej jurysdykcji
~ jurysdykcja definiowana poprzez terytorium, nietożsama z religijną
- kwestie ideologiczne:
1 - oparta o kategorię etnos
2 - oparta o kategorię demos (zbiorowość, lud)
Ad.1. kolebka - Niemcy, podst. kategoria rozstrzygającą o przynależności do narodu jest pochodzenie etniczne, przynależność ma charakter obiektywny. Naród wykształca wspólny język, kulturę itd. Naród poprzedzał państwo. Członek narodu musi wywodzić się z danej grupy etnicznej, posługiwać się językiem, utożsamiać się z kulturą i przyjmować dzieje, historię (podst. zjaw. nacjonalizmu, z którym może wiązać się szowinizm, ksenofobia, ksenofilia…)
Ad.2. rewolucyjna Francja, USA; podstawa - lud, suwerenny byt proklamujący istnienie narodu. O narodzie mówimy tylko gdy istnieje grupa suwerennych obywateli ogłaszających jego powstanie. Język trzeba stworzyć bądź zgodzić się na jakiś istniejący. Stworzenie silnego i scentralizowanego systemu administracyjnego, narzucenie wspólnej historii i kultury podst. wartość - państwo w ujęciu republiki, wartości republikańskie; przyjęcie- ten kto zgadza się z ideałami republiki uznany jest za członka narodu, kto nie uznaje - jest przeciwnikiem narodu.
Jednoczy wola by żyć w określ. porządku polityczno-prawnym (wspólna wola).
Narodowość - kwestia wyboru (decyzja jednostki).
Koncepcję ta podważał front narodowy we Francji (niechęć do emigrantów, obcych; zwolennicy koncepcji etnicznej narodu - etnos).
USA
brak grupy narodowej; czynnik spajający - wizja + formuła państwa + konstytucja, nie zatarły jednak partykularyzmu, a wręcz pielęgnują partykularyzmy, mniejszości.
Uznano różnorodność, na jej bazie dano katalog wartości pod którymi każdy może się podpisać, ich podstawą - obrona mniejszości. Klasyczny naród polityczny; wykształcenie katalogu wartości:
- indywidualizm
- nastawienie na sukces
- przedsiębiorczość
- odpowiedzialność
- merytokratyzm (odniesienie się w sposób profesjonalny do pewnych zagadnień, dla dobra wspólnego); przeciw. populizmu, nepotyzmu
mniejszości narodowe
- XXI w. - ewolucja (b.silna) kwestii mniejszości narodowych;
zbiór mieszkańców danego państwa lub terytorium, odmiennych etnicznie lub o odmiennej świadomości narodowej
mniejszość narodowa powinna stanowić większość w innym państwie/na innym terytorium
mniejszość etniczna nigdzie nie jest większością
S. Ossowski (socj.) naród - trwała grupa terytorialna, której wielkość sprawia, że spójność nie jest określana i osiągana tylko przez kontakty osobiste
kiedy daną zbiorowość uznajemy za mniejszość?
dana zbiorowość jest narodem historycznym, ma/miała własne państwo
jeśli jest to mniejszość zasiedziała/autochtoniczna (w PL 100 lat): za mniejszość nie uznaje się odmiennych etnicznie mieszkańców, obywateli państwa, którzy nie żyją na tradycyjnym terytorium i nie są z nim związani
model relacji mniejszość-większość
zazwyczaj dominacja, podporządkowanie (ekonomiczne, polityczne, prestiżowe)
większość narzuca mniejszości pewne instytucje
państwa dążą do ochrony mniejszości w sposób maksymalny
bywa, że państwo chroni pewne mniejszości, innych zaś nie (w PL np. prawnie chroni się Rosjan, nie chroni Wietnamczyków)
prawo do samostanowienia
- źródła w oświeceniu
- po II WŚ stosowane wobec ludów kolonialnych
- obecnie ma 2 aspekty:
1. zewnętrzny - prawo do oderwania się od dotychczasowego państwa (secesja)
2. wewnętrzny - prawo do decydowania o ustroju politycznym i społecznym państwa, w którym egzystuje
KRAJ - PAŃSTWO
państwo - zdecydowanie bardziej precyzyjnie określone
precyzyjnie wyznaczone granice, w których zawiera się terytorium poddane jurysdykcji (aspekt polityczny i prawny)
oficjalna nazwa, np. Rzeczpospolita Polska
państwa są konstytuowane przez system
nie musi mieć terytorium
może mieć dowolną wielkość, rozrzucone terytorium
państwo winno istnieć na tyle długo, by wytworzyć tradycję historyczną i móc odwołać się do danego terytorium
kraj
obszar, element doświadczany i przeżywany, aspekt socjologiczny i kulturowy
posiada nazwę potoczną, np. Polska
konstytuowany przez kulturę, tradycję i obszar na którym się znajduje
ma ograniczoną wielkość, ograniczoną kulturowo
Państwo (definicja)
- quasi terytorialny aparat przymusu (określ. przez siły zbrojne, policję, wojsko i system podatkowy). Powinno być suwerenne (niezależność władzy od każdej innej władzy:
aspekt zewn. - niezależność od innych państw
aspekt wewn. - niezależność władzy państwowej od poddanych i ich organizacji)
3 zasady suwerenności:
- wyłączność kompetencji prawodawczej
- monopol na dysponowanie przymusem (tylko organy państwowe mogą stosować przymus)
- niezwiązanie własnym prawem (dana konstrukcja nie jest dana raz na zawsze, lecz państwo powinno być państwem prawnym (takim, które zmienia prawa tylko wedle określonych reguł) i praworządnym (przestrzega prawa póki jest ono aktualne).
kategorie odnoszące się do jednostek bez suwerenności:
kolonia - zazwyczaj terytorium zamorskie, pozbawione suwerenności, ale posiadające pewien zakres samorządu wewnętrznego
protektorat - znaczna suwerenność wewnętrzna, zewnętrzna ograniczona do protektora, kontaktów z metropolią
terytoria mandatowe - miały zróżnicowaną suwerenność wewnętrzną, zewnętrzna zaś była poddana Lidze Narodów
zaczęły istnieć po wprowadzeniu systemu wersalskiego
podzielone na 3 kategorie:
przygotowywane do rychłej niepodległości (np. Palestyna)
zarządzane jak własne posiadłości terytorialne mandatariuszy
zarządzane jak własne terytoria mandatariuszy (np. RPA)
terytoria powiernicze - ewolucja t. mandatowych
USA przejmowała kierownictwo zamiast Japonii
ustaje z procesem dekolonizacji
opieka - porozumienia wedle których ogranicza się suwerenność zewnętrzną, dobrowolnie, na rzecz większej jednostki (Bahrajn, Katar, Oman - UK)
dominium - charakterystyczne dla UK, „perły Imperium Brytyjskiego”, terytoria o nieograniczonej suwerenności wewnętrznej, symbolicznie ograniczona suwerenność zewnętrzna (Kanada, Australia, Nowa Zelandia, Nowa Funlandia, Irlandia, Związek Południowej Afryki)
Przyznawano im zarząd nad koloniami, terytoriami mandatowymi
kondominium - min. 2 państwa przejmują kontrolę; Andora - Hiszpania + Francja. Suwerenność zewnętrzna zależy od statusu kondominium; wspólne władztwo.
państwo stowarzyszone - niektóre byłe kolonie, które były na rozdrożu cywilizacyjnym po okresie kolonizacyjnym. W umowach bilateralnych ściśle określano w jakich aspektach będzie przebiegała współpraca (np. państwa Europy środk. i wsch. w latach 90.)
republika ludowa - początki: Azja; republiki pod protektoratem ZSRR, np. Chińska Republika Ludowa, Korea Płn., PRL
upadek ZSRR, a nawet lata 60. - autonomizacja Chińskiej Republiki Ludowej (wraz z nią kolejne kraje)
Państwo jako instytucja
państwo przednowoczesne p. liberalne p. dobrobytu
p. przednowoczesne - wszystko przed powstaniem p. liberalnego, czynnik siły do realizacji celów
p. liberalne - oparte na prawie suwerenności ludu po rewolucji francuskiej, „stróż nocny”
państwo powinno zajmować się bezpieczeństwem, porządkiem publicznym (bezpieczeństwo wewnętrzne + zewnętrzne)- Thatcheryzm, Reaganizm
wartości: wolność słowa, zrzeszania, powszechne prawo wyborcze, pluralizm; mają skutkować stabilnością systemu
p. dobrobytu - ma źródła oświeceniowe, w reformach monarchów chcących działać na rzecz obywateli
„instytucja, towarzystwo ubezpieczeniowe”
podst. ustroju: ubezpieczenia zdrowotne, emerytalne, od wypadków… zasiłki dla bezrobotnych, aktywizacja zawodowa, ochrona pracy kobiet, zasiłki dla ludzi „na granicy wegetacji”, powszechna i darmowa oświata i służba zdrowia na bazie redystrybucji
podstawą była np. Rzesza Bismarcka
dziś dobrze funkcjonuje w Skandynawii; we Francji, Hiszpanii, Grecji - przeżywa kryzys
Państwo jako formacja społeczna
wykształcenie się antagonistycznych grup społecznych
państwo niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne, komunistyczne
p. niewolnicze - wszyscy w sposób uprawniony korzystają bezpośrednio lub pośrednio z niewolników
p. feudalne - uprzywilejowana klasa feudałów, z drugiej strony chłopi oraz, do pewnego czasu, mieszczaństwo, rodząca się inteligencja. Im szybciej władca dostrzegł potencjał mieszczan, tym szybciej państwo się rozwijało (Europa Zachodnia)
p. kapitalistyczne - burżuazja, z drugiej strony pracujący (proletariat, rzemieślnicy, robotnicy)
p. komunistyczne - wielka grupa społecznych petentów, z drugiej strony nomenklatura - ludzie związani z aparatem państwowym, czerpiący korzyści z dostępu do przywilejów oferowanych przez władzę
Systemy państwowe
- określ. ustrój państwa
- demokratyczne, autorytarne, totalitarne
1) demokratyczne
- podst. systemu - władza z wyboru dokonanego przez lud (zazwyczaj utożs. z narodem politycznym)
- lud musi mieć zagwarantowaną wolność
- dla pełni rozwoju musi występować wolność, praworządność oraz demokracja
2) autorytarne
- ograniczona wolność wypowiedzi, zrzeszania; wprowadza cenzurę dot. krytyki władzy
- może brać się z zamachu, buntu, lub może mieć źródło w wyborach demokratycznych (Białoruś)
- społeczeństwo ma uznać władzę i w zasadzie nie mieszać się do polityki
3) totalitarne
- niektórzy dopatrują źródeł u Platona
- wykszt. się w pełni w XX w. - rozwój technologii warunkuje możliwość wprowadzenie tego systemu (możliwość kontroli społ.)
- obywatele tracą wszelkie prawa, tworzą masę poddanych
- wódz gromadzi wokół siebie drużynę
- kult wodza o namaszczeniu boskim
- b. ważna filozofia dziejów i wizja przyszłości
- kreacja rzeczywistości
- powszechny element konfidencjonalny
państwo wchodzi w sferę osobistą, kontrola m.in. poprzez technologię, partię (podst. element kontroli)
Tożsamość europejska
- Europejczycy kształtowali swą tożsamość na zasadzie przeciwst. do wartości azjatyckich
- Zachód, Europa; coś postępowego, tradycja oświeceniowa, konstytucjonalizm, racjonalizm, dynamizm, przedsiębiorczość
- Europa oparta na chrześcijaństwie, wywiedziono z niego wspólny system normatywny; oraz kulturze łacińskiej (grecko-rzymska kultura starożytna)
- Europejczyków cechuje indywidualizm, wolność i prawda. Oddanie filozoficznie ujętemu dobru. Człowiek ma wyznaczone we wszechświecie miejsce.
- kultura dynamizmu i posiadania (≠Azja - kultura bycia)
2 podstawowe cechy europejskości:
Europa - kolebka rasy białej (w kategoriach obiektywnych i opisowych)
rozbudowany system europejskich wartości składający się z 5 filarów:
grecko-łacińska kultura antyczna jako podstawa kultury
prawo rzymskie i kodeks Napoleona - podstawa prawa
racjonalizm - podstawa światopoglądu
chrześcijaństwo - punkt odniesienia dla systemu etycznego
wielość/pluralizm kulturowy
tzw. klasyczne wykształcenie (greka i łacina jego podstawą)
klasyka kulturowa - klasyczne piękno, mody, kanony postrzegania
prawo rzymskie podstawą dla m.in. kodeksu karnego
system napoleoński - racjonalny egalitaryzm składnikiem stosunków społecznych; wolność, równość, własność i świeckość - podstawy prawa cywilnego (były narzucone siłą, oktrojowane)
racjonalizm (oświecenie) - reakcja na mistycyzm średniowiecza, liberalna wizja społeczeństwa, wolne jednostki mogą i powinny zmieniać świat
chrześcijaństwo - wartości współgrają z liberalną koncepcja jednostki
wielość, pluralizm, mnogość kulturowa
Filary te pozwalają na wytyczenie kulturowych granic Europy (od wybrzeże Portugalii, Hiszpanii, UK, po granice etnicznej Rosji); częściowo europejskie:
- przypadek turecki (wpływy europejskie, religia islamska)
- przypadek Izraela (ruch syjonistyczny po II WŚ, proklamacja Izraela utworzonego przez Europejczyków)
konwencja granic politycznych
Europa polityczna - pewne wartości, wspólnota pewnych wartości
- członkostwo w Radzie Europy, przynależność do KBWE a późn. OBWE
- koncepcja Europy jednoczącej się, związanej finalnie z UE
- Europa ojczyzn wyposażona w sojusznika na wschodzie - Rosję
- Pacyfik, Atlantyk, cała Turcja, część Azji Mniejszej, Cypr - sięga tam, gdzie zaznaczają się pewne wpływy europejskie
podział wewnętrzny, kulturowy
wschód-zachód; Europa grecka i łacińska, linia podziału - okol. Belgradu (Sawa, Dunaj)
katolicyzm, protestantyzm | prawosławie(Wielka Schizma Wschodnia)
limes Saxonicus (germ. -N-), limes Sorabicus (słow. -S-)
limes Saxonicus - wyznaczał linię, granicę osadnictwa słowiańskiego
limes Sorabicus - wyznaczał linie targów prowadzonych przez Słowian
koncepcje 1, 2, 3 są b. zbieżne - podział na Europę E i W jest faktem cywilizacyjnym
XIX w.
- niem. koncepcja MittelEuropy (centralna Europa)
ujęcie maksymalistyczne - musi to być obszar wydatnego wpływu niemieckiego (ekonomicznego, gospodarczego, politycznego). Jest to większość stałego lądu kontynentu europejskiego (bez Płw. Iberyjskiego i Rosji)
ujęcie racjonalne (Austria - kraj niemiecki) (Central Europe)
- termin Europa Środkowowschodnia
- przełom lat 80. i 90., powołanie inicjatywy środkowoeuropejskiej. Instytucjonalizuje to, co zaobserwowano już w XIX w.
podział: Europa Północna i Południowa:
S = Płw. Iberyjski, Apeniński, Bałkański
tam, gdzie uprawia i spożywa się wino
N = Finlandia, Szwecja, Norwegia, Islandia, Dania…
kraje dobrobytu, etos spokoju, mobilne wewnętrznie, stabilne
koncepcja jednoczenia Europy
Europa jednoczyła się z powodu ekspansji
Imperium Romanum
- uniwersalizm systemu państwowego, prawnego
- wielokulturowość (pod warunkiem zaakceptowania Panteonu Rzymskiego)
2) państwo Karola Wielkiego (era Karolingów)
- rozszerzanie granic raczej w kontekście symbolicznym
- KW mianuje się dziedzicem Imperium Romanum (mit przeniesienia władzy)
- KW stworzył Państwo Kościelne
- powołanie tzw. organizacji kresowych (marchii), mających rozszerzać wpływy na wschód
- powstają 3 filary, „motory” europejskości: Niemcy, Francja, Włochy
3) święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego
- Casarz Rzymski miał być gł. nośnikiem uniwersalizacji chrześcijaństwa
4) ład napoleoński
5) MittelEuropa
- traktat brzeski
- miała istnieć do kapitulacji w Compiegne
6) lata 20. - koncepcja Paneuropy, Stanów Zjednoczonych Europy
- ograniczenie barier celnych
1. Forma ustrojowa państwa - zewnętrzna dekoracja państwa, pochodna systemu rządów.
- despotyzm (władza pochodzi z własnego nadania)
- monarchia (władza króla sankcjonowana jest religijnie)
- teokracja (powoływanie się na transcendent. władzy - udział wysokich kapłanów we władzy, system prawa = skodyfikowane zasady religijne)
- republika (nie ogranicza wyboru politycznego obywateli; władza pochodzi z wyborów)
2. System sprawowania władzy
a) monarchia (władza dożywotnia, sukcesja na bazie pokrewieństwa; 1) absolutna, 2) absolutyzm oświecony, 3) konstytucyjna)
b) republika (władza obieralna, kadencyjna)
c) despocja (sukcesja = wynik woli despoty)
a) monarchia
władca sprawuje rządy, które on sam wyznaczał (zarówno legislacja, egzekutywa i judykatywa podlega absolutnym rządom władcy)
ograniczenie władzy monarchy wynika ze zwyczaju, klimatu epoki, oparcie się o utylitaryzm, racjonalizm, nastawienie na modernizację (reformatorstwo)
zakres władzy monarchy reguluje konstytucja.
4 rodzaje:
konstytucja oktrojowana (Napoleon - Księstwo Warszawskie)
konstytucja uchwalona (uchwala zgromadzenie)
monarchia tytularna (monarchia brytyjska)
monarchia symboliczna (Cesarstwo Japonii, monarcha = relikt, ważny element kulturowy)
b) republika
konwencyjna - Szwajcaria
parlamentarno- gabinetowa - rząd politycznie odpowiada przed parlamentem.
kanclerska - kanclerz powoływany przez parlament, prezydent to jedynie symbol
prezydencko- parlamentarna - premier powoływany przez prezydenta, odpowiedzialny przed parlamentem. To prezydent może odwołać parlament (V Republika Francuska)
system prezydencki - (Federacja Rosyjska) premier powoływany przez prezydenta i przed nim odpowiedzialny
rezydencjonalna - prezydent = szef rządu, nie odpowiedzialny przed rządem
c) despocja
dyktatura - rządy wojskowych, którzy legitymizują swoją władzę (głównie po zamachu stanu), modernizują państwo
faszyzm - wojskowi, elementy nacisku, elita żołnierzy - Wielka Rada Faszystowska
komunizm - państwo = partia, administracja pokrywa się ze strukturą partii
3. Modele ustrojowe państwa
1) państwo unitarne (w spos. jednolity ustanawia i stosuje prawo = Polska)
2) autonomistyczne (prawie unitarne, ale można dostrzec 1-2 regiony posiadające autonomię - model brytyjski)
3) regionalistyczne (wszystkie regiony mają autonomię, państwo jednolicie stanowi prawo, ale regiony różnie stosują to prawo - Hiszpania, Republika Włoska)
4) federacja (Niemcy; regiony mają własne systemy prawne, ograniczona suwerenność, możliwość kształtowania niższych szczebli władzy)
5) konfederacja (związek państw, które powołują wspólnotę ze wspólnot. org. - UE)
Modele ekonomiczne
scentralizowane państwo etatystyczne (państwo - właściciel znacznej liczby przedsiębiorstw, ogólna administracja ściśle zhierarchizowana; Francja)
scentralizowane państwo liberalne (polit.-ekonom. = liberalna, administracja ściśle zhierarchizowana; Hiszpania gen. Franco)
zdecentralizowane państwo liberalne (państwo nie jest właścicielem, administracja realizuje tylko i wyłącznie te zadania, których lokalna władza nie potrafi wykonać = zasada subsydiarności; Holandia, USA)
Granica - wyznacza zasięg jurysdykcji państw
4 ujęcia definicji:
to linia, na której kończy się władza danego państwa
linia, która oddziela terytorium 1 państwa od 2 bądź morza otwartego
płaszczyzna prostopadła do powierzchni Ziemi i przecinająca tą powierzchnię w kierunku geometrycznego środka Ziemi.
granica - rubież - pogranicze
linia zetknięcie się terytoriów 2 państw
Istotą granicy państwowej jest odseparowanie państwa od sąsiadów.
Kiedyś: pogranicze - pas pogranicza
pierwsza granica liniowa - lata 60. XVII w., pokój pirenejski, rewolucja francuska
straż, kontrola graniczna - Prusy, XVIII w.
paszportyzacja - przed I WŚ Rosja, po I WŚ - reguła
granice: lądowe/wodne
Granica naturalna - granice oparte na elementach geomorfologicznych, takich jak góry, rzeczki, brzegi jezior, lub mórz.
Granica narodowa - niemiecka reakcja na francuski ekspansjonizm
Granica geometryczna - najczęściej w Afryce, wyznaczana wzdłuż równoleżników i południków.
delimitacja/demarkacja- szczegółowe określenie, wytyczenie i oznakowanie granicy w terenie
Rubież - podział fizjograficzny, np. płn. rubieże Polski - wybrzeże, płd. - góry etc.
Spory terytorialne i graniczne
gdy mamy 3 sytuacje:
- strony spierają się co do statusu prawnego terytorium (RPA-ONZ o Afrykę Płd-Zach)
- strony spierają się o prawo do danego terytorium (Argentyna - Chile - Wlk. Brytania o sektory Antarktydy)
- strony spierają się o swoje prawa na danym terytorium (II RP - o Miasto Wolne Gdańsk)
Spory terytorialne kwestionują podstawę prawną, która kwestionuje prawo do granicy
Spór graniczny - dotyczy przebiegu granicy określonej w traktacie - wątłość leksykalna.
- rzeczywisty przebieg granicy
- ekspansja terytorialna państw
- może dotyczyć sukcesji
Spór Indyjsko-Chiński o Himalaje - źródło niezgody: traktat tybetańsko-brytyjski.
Terytorium państwa-ląd wraz z wodami śródlądowymi, morze przybrzeżne (morskie wody przybrzeżne i morze terytorialne), przestrzeń powietrzna nad lądem i morzem przybrzeżnym oraz podziemie położone pod nim
Rozwój terytorialny państwa przez: zjednoczenie, podbój i okupację, aneksję, dobrowolne odstąpienie lub wyminę oraz przyrost naturalny terytorium (np.: powstanie wysp przybrzeżnych)
kategorie wielkości:
Państwa wielkie powyżej 2,5 mln km2 np. Rosja, Kanada
Państwa duże 350 tys. km2 ale poniżej 2,5 mln km2 np. Francja, Meksyk
Państwa średnie od 150 tys. km2 do 350 tys. km2 np. Wielka Brytania, Polska
Państwa małe od 30 tys. km2 do 150 tys. km2 np. Holandia, Liberia
Państwa bardzo małe o powierzchni poniżej 30 tys. km2 np. Burundi
mikropaństwa (Liechtenstien, Monako)
minipaństwa (Brunei, Gambia, Cypr) mogą podpisywać i ratyfikować traktaty międzynarodowe
kiedyś: miasta-państwa (dziś spełnia to tylko Singapur)
enklawa-terytorium państwa lub jego część ze wszystkich stron otoczone przez terytorium innego państwa (np.:watykan, San Marino we Włoszech)
eksklawa- część terytorium innego państwa otoczona ze wszystkich stron przez obszar obcego państwa, nie stanowiąca suwerennej jednostki politycznej (np.: Llivia-eksklawa Hiszpańska we Francji, Baarle eksklawa belgijska w Holandii) formy dziś zanikając
Stolica Państwa
Początkowo rozwój państwa z bezpośrednim zasięgu głównej siedziby władzy
Stolica ma odzwierciedlać zamożność, organizację i siłę państwa
Miasto stołeczne odgrywa ważna rolę w rozwijaniu świadomości narodowej, rozwijaniu idei politycznych, kulturalnych, a także w budowie organów jednolitej administracji.
Stolica tradycyjnie jest siedzibą parlamentu, rządu i głowy państwa, lokalizacja ambasad, biur organizacji międzynarodowej, stolica powinna pełnić również funkcje zespalające
Powinna być źródłem siły i autorytetu, zapewnić sprawną kontrolę nad krajem, obrona państwa przed nie pożądanymi wpływami z zewnątrz.
Podział stolic:
Stolica stała - często nazywana historyczną, pełniła funkcję wiodącego centrum administracyjnego, gospodarczego i kulturalnego kraju przez kilka wieków. - Rzym, Londyn, Ateny, Paryż.
Stolica ustanowiona - w wyniku świadomego wyboru, najczęściej w czasach nowożytnych, w byłych koloniach funkcje stolicy przejmowały miasta w, których mieściły się władze koloni,
Stolica podzielona - funkcje rządzenia podzielone na dwa lub więcej ośrodki, efekt kompromisu,
Zarys historycznych zmian na mapie świata
do czasów wielkich odkryć geograficznych- podział świata na izolowane obszry, brak wyraźnych granic, nierówna liczba ludności i różny poziom rozwoju
starożytność- wiedzę o świecie mieli: Fenicjanie, Kartagińczycy, Grecy (za czasów Aleksandra Wielkiego zbadano obszary: Indii, Persji, Beludżystanu, Afganistanu, Mezopotamii oraz cz.Arabii), Rzymianie (zachodnia i płd. Europa, północna Afryka)
średniowiecze- Arabowie i Chińczycy docierają drogą morską do Indii, zatoki Perskiej i M.czerwonego
okres feudalny-rozdrobnienie polityczne
rozwój gospodarczy, powiązania handlowe inicjją powstanie wilekich państw, którym towarzyszy tworzenie się narodów, rozówj transportu łączy izolowane dotąd regiony
okres odkryć geograficznych: znaczenie 3 odkryć: - 1492- odkrycie Kolumba Ameryki
-1498- Vasco da Gama w Indiach
-1519-1522- podróż dookoła świata Magellana
1494- traktat w Tordesilla rozdzielający świat wzdłuż 46 'połódnika papieskiego'(ustalony przez p.Aleksandra VI), traktat poszeżony na drugą półkulę został w 1529 w Saragossie
hegemonia(po kolei kto panował) 1. Portugalia → 2. Hiszpania → 3. wypierają je Holandia, Anglia, Francja → od XVIIw. Do XIX rywalizacja między Wlk.Brytanią (zwycięża)a Francją → odkrycie Rosji Syberii
kolejne zmiany na mapie spowodowała wojna siedmioletnia i wykreślenie Polski z map Europy (1772,1793,1795)
→ wzmożenie konfliktów międzynarodowych w skali światowej
→ migracje ludności → europeizacja obszarów poza europą
→ napływające bogactwa umożliwiły rozwój przemysłu i handlu w metropoliach, umocnienie ich pozycji w strukturze geog-polit świata
→ narodziny kapitalizmu
→ rewolucja przemysłowa i techniczna
XIX w- zmiany Kongresu wiedeńskiego 1815, umocnienie pozycji Wlk.Brytanii (podbój Australii, Nowej Zelandii, Indii)
-zmiany w USA, po 1763 zakończono walki francusko-angielskie o kanadę, wojny amerykańsko-angielskie zakończone samodzielnością USA
-1810-1825-walki wyzwoleńcze w `ameryce `łacińskiej poparte przez nowopowstałe USA (1823-doktryna Monroe)
-1871- na scenie politycznej pojawiają się Niemcy ( II Rzesza), hegemonia prus i Włochy
-XIX-tendencje dezintegracyjne w imperium osmańskim (zajmowały wtedy tereny Bliskiego wschodu, płn. afryki po Tunis i półwyspu bałkańskiego
→ przemiany społeczno-ekonomiczne, ustrój kapitalistyczny, kolonie weszły w skład mocarstw
→ bunt przeciwko układowi kolonialnemu nowych potęg- USA, Niemcy i Japonia, rewizja
1914-1918- I wojna światowa, zakończona przez traktaty z Niemcami w Wersalu (1919), Austrią w Saint Germain-n-Laye(1919) Bułgarią w Neuilly-sur-seine(1919) Węgrami w Tranon (1920), Turcją w Sevres (1920) i Lozannie (1923)
USA nie ratyfikują traktatu werslaskiego, nie wstępują do Ligii Narodów, polityka izolacjonizmu
powstanie Związku Radzieckiego, Polski
próba zachowania swych kolonii przez stare mocarstwa (1931-statut westministerski Wlk.Brytanii nadający dominiom równouprawnienie w stosunkach z Wlk.Brytanią)
1919-1920-konflikty zbrojne polsko-rosyjskie o Wileńszczyznę
1931-32 Japonia zajęła chińską Mandzurię i część Mongolii-powstaje Mandzukuo
1935-włochy podbijają Etiopę z Somalią i Erytreą, w 1939 zajmują Albanię
1938-Niemcy włączają d swojego terytorium Austrię, rozpoczynają ekspansje na bliski wschód, anektują czechosłowację
1 wrzesień - atak na Polskę
3 wrzesień Wlk. Brytania i Francja wypowiadają wojnę Niemcom, w wojnie bierze udział 61 państw (neutralne: Hiszpania, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja i Irlandia), decyzje o powojennym układzie podejmują USA, Rosja Radziecka i Wlk.Brytania w Teheranie (28 XI-1XII 1943), Jałcie (4-11II 1945) i Poczdamie (17VII-2VIII 1945)
podział świata na różne rodzaje krajów: kapitalistyczne , socjalistyczne, rozwijające się kraje 3-go świata
1947-traktat paryski, niezawisłość Albanii i Etiopii
1951-traktat pokojowy z Japonią
1949-powstanie ChRL, bez Tajwanu
ruchy narodowo-wyzwoleńcze, wprowadzenie terytoriów mandatowych ONZtu (terytoria nie rządzone samodzielnie) zmieniono na powiernictwo
1991-upadek ZSRR
do 1994- proces dezintegracji (z 50 państw powstało 192)
znaczenie organizacji międzynarodowych:
1945-powstanie ONZtu (siedziba Nowy Jork) skupia 192 państwa, agendy: UNESCO,UNICEF, FAO, UNIDO (rozwój przemysłu), WHO, i komisje regionalne:Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy,OECD(ugrupowanie najbardziej rozwiniętych państw)
1949-NATO
19551991-Układ Warszawski (WTO)
1975- Komitet Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE) powstały w Helsinkach
wg źródeł w latach 1945-1985 zginęło na wojnach wewnętrznych ok 6 mln ludzi
Podział Europy wg G.W.Hoffmana (Amerykański geograf):
-Wyspy Brytyjskie
-Europa Północna
-Europa zachodnia
-Europa Centralna (Niemcy, Szwajcaria, Austria)
-Europa połódniowa
-Europa wschodnia (Polska, Czechosłowacja!, Węgry, Rumunia, Bułgaria, Albania, Jugosławia)
-osobno Związek Radziecki
inni proponują podział na Europę zachodnią (kapitalistyczną) i wychodnią (socjalistyczną)
-termin Mitteleuropa pojawił się w XIX wieku, po zjednoczeniu Niemiec pod nadzorem Prus a upadł wraz wraz z końcem III Rzeszy (choć wciąż powraca przez ich wspólną historię, odczytywane geopolitycznie a nie geograficznie wg Brzezińskiego)
-nowe układy, majace na celu zbliżenie europu: 1990- inicjatywa pentagonalna (Austria, Czechosłowacja, Jugosławia,Węgry i włochy) współpraca w zakresie gospodarki, problemów humanitarnych i ochrony środowiska, → dołącza Polska i zmienia nazwę na inicjatywę heksagonalną
1991-powstanie grupy wyszechradzkiej (Polska, Węgry i Czechosłowacja)
geografia polityczna- badania podejmowania decyzji (decision making), jakie czynniki wywołują daną decyzje państwa:
wyobraźnia, wyobrażenie miejsca, otoczenia kraju,świata, mapy pojęciowe
poziom kultury, przyjęte wartości, motywacje, cele i uczestnictwo
J.Sonnenfeld- wyróżnia środowiska geograficzne:działania, postrzegania i behawioralne
zawarcie punktu centralnego i miejsc dalszych (koncentryczne koła wokół punktu centralnego-ekwidystanty)
ocena subiektywna- kierunek i orientacja zależą od percepcji i uwarunkowań kulturowych, np.: wyrażenie Bliski/Daleki Wschód-zachód
percepcja odległości: mapy zniekształcają rzeczywistość, unikają tego przez uzyskanie właściwego :odwzorowania, skalii i przyjętych symbolii. W geografii politycznej stosuje się najczęściej odwzorowanie Merkatora czasami Mollweidiego.
Do innych celów publikowane są mapy propagandowe z innym odwzorowaniem (popularne obiekty grafich to Prusacy, Rosjanie, Turcjy i Anglicy)odwołanie do emocji. Map propagandowych używano także na wojnie psychologicznej (1950-1970 Usa i Rosja)
Pojęcia stosunków między ludzmi i między państwami:
patriotyzm (od gr.obywatel) postawa społ-polityczna oparta na zasadach miłosci i przywiązania do ojczyzny, solidarność z własnym narodem
nacjonalizm (łac. naród) postawa społ-polityczna i jedna z form ideologii, która stawia interesy własnego narodu ponad wszystkie inne wartości. Postuluje podporządkowanie wszystkich problemów politycznych i społecznych w walce o interes narodowy, przeciw innym narodom, egoizm narodowy(etnocentryzm). Dwa znaczenia 1. nacjonalizm agresywny zmierzający do podporządkowania słabszych, 2.nacjonalizm narodów uciskanych i zagrożonych w sej suwerenności, rola pozytywna
internacjonalizm-aktywna postawa życzliwości w stosunku do innych narodów, każdy naród ma swój wkład do ogólnoludzkiej kultury (poszerzony patriotyzm)
kosmopolityzm (gr-obywatel świata, postawa greckich cyników)- postawa społ-polityczna, ideologia zakładająca że ojczyzną człowieka jest cały świat, postawa nihilistyczna w odniesieniu do własnego narodu, traktując te pojęcie jako zaściankowe, na początku XX wieku wyznawane przez ruchy lewicowe, dziś bardziej idea wspólnoty ogólnoludzkiej (humana civilitas)
wielokulturowość-program działania będący odwrotnością segregacji etnicznej, kulturowej i społecznej, powstały od II poł. XX wieku wraz z globalizacją (UE, NAFTA)
→ pluralizm zewnętrzny ( każda grupa etniczna będzie miała możliwość kultywowania własnych wzorów kulturowych, języka, bez ułatwiania interakcji kulturowych między nimi)
→ pluralizm wewnętrzny ( duży nacisk kładziony na interakcje kulturowe, każdy ma możliwość uczestniczenia w procesie internalizacji wartości kulturowych charakterystycznych dla różnych grup np.:osoby dwujęzyczne, wymiana kulturowa)
Typy stosunków międzyludzkich w społ. wielokulturowych(przez różny stosunek grup dominujących do mniejszości):
separatyzm-poszczególne grupy zachowują swoje wartości kulturowej
współdziałanie i kontakty dwustronne- grupy przyjmują od siebie wartości kult.
synteza kulturowa-tworzenie nowego systemu pochodzącego z róznych grup kulturowych
konformizm- grupy przyjmują wartości kulturowe grupy dominującej w danym kraju