Kapliczki i krzyże są znakami wiary, ale również pamięci o ludziach, wydarzeniach, minionych czasach. Niepisaną kroniką lokalnej społeczności, śladami historii widzianej z perspektywy wioski. Niezwykłymi pomnikami kumulującymi ludzkie losy, cząstką naszej tradycji. Razem z dramatycznymi opowieściami o napoleońskich czy powstańczych mogiłach, zakopanych skarbach, tragicznych lub bardzo szczęśliwych wydarzeniach, stanowią zwarty zespół zjawisk należących do kulturowego krajobrazu regionu.

Okres największego rozkwitu chłopskich fundacji przydrożnych krzyży i kapliczek, miał miejsce od końca XVIII do początku XX wieku. W każdej miejscowości było ich przynajmniej kilkanaście, a w większej nawet kilkadziesiąt. Świadczyły one o wzroście zamożności chłopów, zwłaszcza po ich uwłaszczeniu oraz podniesieniu się ich prestiżu społecznego. Okazałe, monumentalne krzyże i kapliczki powstawały najczęściej jako fundacje zbiorowe, wioskowe.

W miarę wzrostu zamożności chłopów coraz więcej pojawiało się krzyży i kapliczek budowanych i wyposażanych przez indywidualne rodziny chłopskie. Stawiane przed własną zagrodą albo na skraju swego pola, obok tradycyjnych funkcji wotywnych, spełniały również funkcję świecką - pomnika danej rodziny. Zaświadczały o zasobności fundatora i wyróżniały go wśród lokalnej społeczności.

Krzyże i kapliczki wznoszono w intencjach dziękczynnych, błagalnych, ochronnych, za dusze zmarłych. Niekiedy informują o tym napisy na nich umieszczane, częściej pamięć przechowywana jest w tradycji ustnej.

Chcąc ochronić mieszkańców przed zarazą, wieś otaczano specjalnymi dwuramiennymi krzyżami zwanymi karawaką lub krzyżami św. Zachariasza. Dla wzmocnienia ich właściwości apotropeicznych na ich końcach umieszczano dzwonki.

Wyodrębnia się kilka podstawowych typów krzyży i kapliczek, występujących w różnych wariantach w zależności od tradycji lokalnych -wysokie krzyże z rzeźbą Chrystusa osłonięte daszkiem, często płaskorzeźbione;

-kapliczki słupowe, drewniane lub kamienne z latarnią na szczycie, z wnęką lub wieloma wnękami na kilku poziomach, w których są umieszczone rzeźby;

-kapliczki skrzynkowe, zawieszane na ścianach domów, drzewach, krzyżach przydrożnych, bądź umieszczane na szczytach słupów i kolumn;

-kapliczki wnękowe, umieszczane na ścianie domu;

-figury drewniane lub kamienne umieszczone na szczycie słupa, kolumny, cokołu, często osłonięte daszkiem

-kapliczki domkowe drewniane lub w formie małej architektury świątynnej, z figurą lub ołtarzykiem na wprost wejścia, najczęściej murowane.

Przedmiotem kultu były umieszczane na krzyżach i w kapliczkach wizerunki Chrystusa, Matki Boskiej i świętych. Ich obecność zapewniała opiekę i bezpieczeństwo ludzi i dobytku.

-św. Jan Nepomucen chronił od powodzi, strzegł rzek i mostów oraz dbał o właściwe nawilżanie pól i chronił je przed gradobiciem;

-święci: Florian, Wawrzyniec i Agata chronili zagrody od ognia;

-św. Rozalia strzegła ludzi przed morowym powietrzem, i chorobami zakaźnymi, a św. Roch bronił przed zarazą zwierzęta;

-św. Walenty był opiekunem cierpiących na epilepsję i choroby nerwowe;

-św. Apolonia uśmierzała ból zębów, a św. Błażej leczył chore gardło;

-św. Mikołaj chronił przed wilkami, opiekował się sierotami i pannami na wydaniu;

-św. Marcin chronił oziminy przed mrozami a ludzi przed biedą;

-św. Antoni pomagał w odnalezieniu zgubionych rzeczy;

-św. Anna kojarzyła małżeństwa i się nimi opiekowała;

-św. Barbara i św. Józef byli patronami dobrej śmierci;

-św. Krzysztof troszczył się o wędrowców i podróżników;

-św. Ambroży strzegł pasieki.

Najbardziej popularnym świętym, któremu poświęcone kapliczki znajdowały się w każdej miejscowości w całej Polsce, był św. Jan Nepomucen, popularnie zwany Nepomukiem, którego kult przyszedł do nas z Czech. Największym kultem otaczano przede wszystkim wizerunki Chrystusa i Matki Boskiej.

Dominującym tematem występującym w kapliczkach w całej Polsce, poza Warmią, jest przedstawienie Chrystusa Frasobliwego, oparte na motywie apokryficznym - odpoczynku Chrystusa w czasie Drogi Krzyżowej. Najbardziej typowe ujęcie przedstawiało go siedzącego na podwyższeniu, na skale lub murku, i podpierającego lekko pochyloną głowę ręką wspartą łokciem na kolanie. Różnice w ikonografii Chrystusa Frasobliwego wynikały głównie z odmienności okrycia. Najczęściej wyobrażany nagi, jedynie w przepasce na biodrach i koronie cierniowej. Występuje też w płaszczu królewskim narzuconym na ramiona i spiętym klamrą lub długiej sukni. Czasem pojawia się motyw czaszki Adama, na której opiera nogę lub trzyma w dłoni trzcinę.

Powszechnie w całej Polsce umieszczano w kapliczkach rzeźby Matki Boskiej. Jej postać w religijności ludowej otaczano szczególnym kultem. Zwracano się do Niej jak do jaśnie panienki we dworze, dobrej, życzliwej każdemu. Szukano w biedzie Jej wstawiennictwa, oddawano się pod Jej obronę. Popularne w Polsce przedstawienia Matki Boskiej z Dzieciątkiem, wzorowane były najczęściej na cudownych figurach i obrazach z sanktuariów maryjnych. Te zachowane do dziś, umieszczone są najczęściej na kamiennych kapliczkach słupowych.

Kapliczki i krzyże, jak podkreślano wielokrotnie, pełniły głównie funkcje kultowe. Przy nich gromadzono się w chwilach trwogi, tu dawano wyraz swym prośbom, dziękowano za doznane łaski, śpiewano nabożne pieśni, odmawiano litanie. Tu, w majowe wieczory spotykano się na nabożeństwach ku czci Matki Boskiej, zatrzymywano się celem wyproszenia urodzaju podczas procesyjnego obchodzenia pól. W miejscowościach, w których nie było kościoła, przy nich zbierano się na niedzielne nabożeństwa. Przy kapliczkach były też przygotowywane ołtarze na Boże Ciało. Zewnętrznym wyrazem kultu religijnego była dbałość o stan kapliczek i krzyży, ich odnawianie, ozdabianie zielenią, palenie świec.

---