"Szkice węglem" powstały w Kalifornii w czasie podróży Sienkiewicza po Stanach Zjedncczonych. W rękopisie tytuł brzmiał: "Szkice węglem" czyli epopeja pod tytułem Co się działo w Baraniej głowie". Nowela ogłoszona została w "Gazecie Polskiej" w 1877 roku.
Centralnym problemem utworu jest dramatyczna sytuacja chłopów po wejściu w życie ustawy uwłaszczeniowej z 1864 r. Ustawa ta zwolniła ziemiaństwo z obowiązku zajmowania się sprawami wsi. Chłopi zostali całkowicie pozbawieni opieki i zainteresowania ze strony dworu, natomiast urzędy, będące jednostkami administracji rosyjskiej, były zbyt dalekie i nieosiągalne dla ciemnych chłopów. Nie znają oni ani języka rosyjskiego, ani przysługujących im praw, są analfabetami, w których oficjalne dokumenty budzą przerażenie. Urzędnicy bezpośrednio związani z wsią (wójtowie gminni) są skorumpowani, pilnują jedynie własnych interesów, a sprawy ogółu wcale ich nie obchodzą. Wielowiekowa ciemnota chłopów sprawia, że są łatwym łupem dla lokalnych władz, panów z dworu, kleru, drobnych oszustów i nadużywających władzy urzędników.
Treścią noweli są tragiczne dzieje Wawrzona Rzepy i jego rodziny. Akcja toczy się we wsi Barania Głowa leżącej w powiecie Osłowickim. Wójt gminy nazywa się Franciszek Burak (co niezbyt pochlebnie świadczy o stanie jego umysłu), miejscowy pisarz to pan Zołzikiewicz (nazwisko wskazuje na osobę o wyjątkowo przykrym charakterze). Obaj są przekupnymi, niesumiennymi urzędnikami i pieniądze przeznaczone dla funduszu gminnego zagarniają dla siebie, a wszelkie rozporządzenia władzy wyższej wykorzystują dla własnych korzyści. Podstępem zmuszają Wawrzona Rzepę do podpisania (zamiast syna Buraka) dokumentu werbunkowego. Zołzikiewicz chce w ten sposób sprawić, by Marysia Rzepowa uległa jego namiętności. Gdyby Rzepowie znali swoje prawa (żonaty mężczyzna posiadający dziecko nie podlegał służbie wojskowej i nawet podpis na liście poborowej niczego tu nie zmieniał) lub gdyby mieli oparcie w osobie wykształconej, cała perfidna intryga nie miałaby szans powodzenia i próba wykorzystania Rzepów przez Buraka i Zołzikiewicza nie skończyłaby się tak tragicznie.
Pisarz gminny jest perfidnym oszustem,. który bez skrupułów usiłuje urządzić sobie wygodne życie i zaspokajać, nawet kosztem innych, wszelkie zachcianki, ale wobec ludzi stojących wyżej od niego jest służalczy. Nie zdaje sobie sprawy z własnych braków, po lekturze brukowych romansów pragnie rozkochać w sobie córkę dziedzica Skorabiewskiego - Jadwigę, która jednak drwi sobie z jego zalotów. Zołzikiewicz jest tak dobrego mniemania o własnych zaletach, że nawet tego nie zauważa. Marysia Rzepowa jest jedynie ofiarą jego pożądania, aby ją zmusić do uległości, obmyśla plan szantażu, grożąc posłaniem Wawrzona do wojska. Rzepowa jest jednak wierną i kochającą żoną i za wszelką cenę stara się znaleźć inną drogę uwolnienia męża. Prosi o wstawiennictwo księdza, który uważa, że Rzepę spotkała kara za pijaństwo i nawet nie zamierza zagłębiać się w sprawę. Natomiast pan Skorabiewski twierdzi, że to, co dzieje się na wsi jego nie dotyczy, chłopi powinni radzić sobie sami. Zrozpaczona Rzepowa udaje się do urzędu powiatowego, ale jest już tak wyczerpana przeżyciami, że zostaje uznana za pijaną. Nieszczęsnej kobiecie pozostaje już tylko jeden "ratunek" - Zołzikiewicz. Ten nie zawahał się wykorzystać rozpaczy Marysi. Zdradzony Wawrzon wpada w szał, zabija żonę i podpala dworskie zabudowania. Natomiast Zołzikiewicz za swoją podłość nie ponosi żadnej kary, "piastuje dalej urząd pisarza w Baraniej Głowie, ale teraz ma nadzieje, że zostanie wybrany sędzią. Skończył właśnie czytać Barbarę Ubryk i spodziewa się także, że panna Jadwiga uściśnie mu lada dzień rękę pod stołem".
Narracja w utworze prowadzona jest w tonie zjadliwej ironii. Już same nazwiska i nazwy miejscowe wskazują na traktowanie świata przedstawiomgo jaku antywzorca. Charakterystyczne dla "Szkiców" jest przenikanie się elementów tragicznych i komicznych przy czym komizm ma tu ostre zabarwienie satyryczne, np. scena sądu gminnego czy karykaturalne przedstawienie niektórych postaci (np. Zołzikiewicz). Pisarz zrezygnował z rygorystycznej formy noweli właściwej. Wybrał jej odmianę - szkic, o nieco luźniejszej kompozycji, rozbudowany o dygresje i epizody. "Szkice węglem" w założeniu były utworem tendencyjnym. Miały obrazować problem dramatyczmj sytuacji chłopów na wsi pouwłaszczeniowej. Również elementy groteski, karykatury miały temu sprzyjać. Utwór osiągnął jednak tak znakomity kształt artystyczny, że stał się zapowiedzią już dojrzałe go realizmu.
Ta gorzka w swojej wymowie nowela wzbudziła zaskoczenie i burzliwą dyskusję wśród współczesnych, przez niektórych została określona jako niemoralna. Świadczy to tylko o tym, że Sienkiewicz poruszył w swym utworze niezwykle bolesny i newralgiczny temat w życiu polskiego społeczeństwa drugiej połowy XIX wieku. Tekst miał uzasadniać program pozytywistów dotyczący aktywizacji wiejskiej inteligencji do pracy u podstaw.