POETYKA MANIFESTU FUTURYSTYCZNEGO (z: Hutnikiewicz „„Od czystej formy do literatury faktu”)
- totalna negacja dziedzictwa kulturalnego; kierunek zwrócony ku przyszłości, człowiek współczesny nie może się zachwycać zgrzybiałym pięknem czasów minionych, coraz dotkliwiej odczuwa on tradycję jako przeszkodę, która pęta i krępuje jego twórczą swobodę,
- antyhistoryzm i antytradycjonalizm nabiera gestów i tonów herostratesowych, przeszłość i tradycję określano jako „dwie spluwaczki”,
- zwolennicy kierunku wzywali do palenia bibliotek, niszczenia archiwów, likwidowania pomników i muzeów, ignorowali nieuctwo w zakresie wiedzy rudymentarnej, obrzucali anatemą architekturę i rzeźbę klasycznej Grecji i gotyku, malarstwo Michała Anioła i Leonarda,
- hasła: Cywilizacja, kultura z ich chorobliwością na śmietnik!, Ogłaszamy wielką wysprzedaż starych rupieci., Czas opróżnić postumenty, przygotować miejsce tym, którzy idą.,
- aktywizm i agresywność; sztuka futurystów miała opiewać zmieniającą się ustawicznie teraźniejszość, jej nerwowy, podniecający pośpiech, miała wyprzedzać i antycypować tajemniczą, niepokojącą przyszłość, dlatego cechował ją aktywizm, dynamizm i witalny rozpęd,
- poezja miała przezwyciężać paseizm literatury dotychczasowej i wielbić niespodziankę, przygodę, ślepy pęd w nieznane, upojenie ryzykiem, rozkosz jakiej dostarcza wyładowanie energii biologicznej w bezpośredniej walce, stąd rehabilitacja wojny jako niezawodnego i najwspanialszego sprawdzianu fizycznej i moralnej tężyzny człowieka, jego wartości i przydatności społecznej i narodowej,
- fascynacja nowością; dynamizm - to ulubione słowo futurystów, utożsamiali to pojęcie z kinetyzmem, szybkością → „Ryczący samochód, który zdaje się pędzić po taśmie karabinu maszynowego, jest piękniejszy od Nike z Samotraki”, prawdziwą wartość przedstawić może tylko to, co istotnie nowe, ale w świecie zmechanizowanej wytwórczości każda nowość może być nowością niezwykle krótko, ponieważ zdobycz jutrzejsza wyprze zdobycz wczorajszą, futuryści rozciągali to prawo czasu i na własna twórczość, dzieło dziś napisane, jutro będzie antykiem, obliczano czas życia i oddziaływania poematu na 24 godziny, należało tworzyć z szybkością maszyny,
- „liryczna obsesja materii”; zerwanie z literacką psychologią, w miejsce człowieka jako prawie wyłącznego dotąd tematu literatury, wobec którego wszystko inne było tylko pretekstem i dodatkiem, futuryści wprowadzili materię jako jedyny motyw godny poezji, nie duchowe doświadczenia człowieka, lecz fizyczne życie materii; Czyżewski zalecał kochać zamiast kobiet elektryczne maszyny, żenić się z nimi, płodzić dynamo-dzieci, magnetyzować je i kształcić na mechanicznych obywateli,
- publiczność należało zaskoczyć podekscytować, wprawić w osłupiałe zdumienie,
- główne zadanie: przeniknąć istotę tajemniczego życia martwych przedmiotów, odgadnąć poprzez maszynę prawa przyrody, zbadać oddychanie, wrażliwość i instynkty metali, kamieni, drzewa, należy strzec się antropomorfizowania,
- intuicjonizm; poznanie intelektualne to operacja najbardziej chybiona, przyznawano prymat i wyższość intuicji, futuryzm był z samej swej istoty irracjonalny i zawierzający bez zastrzeżeń instynktom, jedynie na mocy „intuicjonistycznych skojarzeń” poeta może wyrazić nieznane treści,
- estetyczny ekstremizm; odrzucono kategorycznie pojęcie natchnienia, tradycyjne pojmowanie piękna i brzydoty, wydano walkę fantazji i marzycielstwu, w zamian zalecano system tworzenia a mente fredda, tj. na zimno, od sztuki wymagano postulatu oryginalności, pomysłowości, wyjątkowości, rzadkości jako podstawowych sprawdzianów rzeczywistego arcydzieła, oryginalność i wyjątkowość oceniać się miało i mierzyć ilością zużytej energii mózgowej, kojarzenie różnych pierwiastków i wykrywanie zachodzących pomiędzy nimi, a nie przeczuwanych często związków stanowić miało zasadnicze zadanie i obowiązek twórcy, poecie wolno było posługiwać się „wszelkimi dziwactwami, wszelkimi szaleństwami oraz wszelkimi nielogicznościami”, artyście przysługuje prawo tworzenia z chaosu linii, słów, kolorów, dźwięków, zapachów, ruchów, kształtów, hałasów i wszelkiego rodzaju sensacji zmysłowych, przyznanie równoprawnego i współrzędnego miejsca szaleństwu jako niesłychanie interesującemu „odwróceniu stosunków logicznych”, prowadziło to do rozmaitego rodzaju ekstrawagancji , do nadużywania mocnych i trywialnych wyrażeń, do posługiwania się bluźnierstwem, aby w ten sposób utwierdzić się w poczuciu własnej absolutnej niezależności od tradycyjnych tematów, postaw i nawyków,
- język pozarozumowy; nowe treści mogły być wyrażane tylko nowymi słowami i nowymi skojarzeniami słów, nie tematyka, a struktura i forma, nie fabuła, akcja czy obraz, a swoiste konstruowanie językowych jakości, zastąpienie sensu w rozumieniu potocznym sensem swoistym, poetyckim, futuryści wychodzili z założenia, że obowiązujący skonwencjonalizowany system językowy i gramatyczny doprowadził do zupełnego skostnienia słów i nie może nadążyć i podołać wyobraźni i inspiracji poetyckiej, słowo jest zdolne ujawnić swe rewolucyjne możliwości pod warunkiem, że przywróci mu się jego dawną pierwotną samoistność, należy stworzyć uniwersalny język pozarozumowy, w którym nie myśl rządziłaby słowami, lecz słowo dźwięk objawiały nieznaną i rewolucyjną treść, język przypominającym magiczne, niepojęte zaklęcia posiada niesłychaną władzę nad świadomością ludzką i dlatego przysługuje mu takie samo prawo do życia, jak językowi rozumowemu,
- „słowa na wolności”; Żeby oddać w języku poezji tę dynamikę rzeczy, trzeba zdecydowanie odrzucić starą, tradycjonalną, opartą na intelekcie składnię, trzeba stworzyć nowe, nie istniejące słowa, podstawowym elementem odnowionego języka i stylu poetyckiego miał być rzeczownik, ponieważ z samej swej istoty jest najbliżej rzeczy, w praktyce literackiej ustawienie obok siebie rzeczowników w porządku najzupełniej dowolnym i przypadkowym, poza jakimikolwiek prawidłami logiki i składni, prowadziło bądź do niezwykłego uproszczenia syntaktycznego, bądź też do zwyczajnej niezrozumiałości; obok rzeczownika miał być dopuszczalny czasownik, ale tylko wyjątkowo i w formie bezokolicznikowej, bo jedynie ta forma bez podmiotowego elementu jest zdolna odtwarzać szał stawania się i oddać ciągłość zjawisk; należało wyeliminować przymiotniki, bo jest on przystankiem, rozdziela rzeczowniki, będące głównymi wyznacznikami treści, rozrywa przepływający błyskawicznie potok obrazów i skojarzeń; likwidacji tez miały ulec wszystkie przestankowe znaki interpunkcyjne, bo słowa uwolnione od natrętnych przecinków, pauz, kropek mogą jakoby w całej pełni promieniować na siebie; w miejsce owych znaków rozdzielających należało wprowadzić znaki arytmetyczne jako symbole łączności i powinowactwa - znaki mnożenia, dodawania, równania, a także nuty,
- postulat symultanizmu; współrzędność zjawisk, swoisty symultanizm rzeczywistości, rzeczywistość jest niepodzielna i jednoczesna, wszystko jest w ruchu, zjawiska i przedmioty nakładają się na siebie i mamy wciąż do czynienia nie z przedmiotami w izolacji, lecz z kłębowiskiem zjawisk i rzeczy; stąd malarze futuryści zalecali specjalny dobór form „dynamicznych” umożliwiających oddanie kinetyki zjawisk, wyklęto sześcian i piramidę jako formy statyczne na rzecz stożka podstawą zwróconego w górę jako formę „eksplozyjną”, potępiano linię prostą jako martwą na rzecz eliptoidalnej jako wyrażającej ruch, zlikwidowano „apatyczne” kąty proste, przeciwstawiając im kąty ostre jako „formy woli”; ekwiwalentem symultanizmu i dynamizmu zjawisk miało być grupowanie obok siebie rzeczowników o najzupełniej różnych zakresach znaczeń oraz łączenie ich tu i ówdzie znakami arytmetycznymi, które miały sugerować jednoczesność zjawisk i wrażeń,
- ekstrawagancje typograficzne; zalecano odrzucić obowiązującą ortografię i zastąpić ją ortografią uproszczoną i fonetyczną, przywiązywano duże znaczenie do rytmu - podkreślano go przez niezwykłe rozmieszczenie wyrazów i specjalne ich akcentowanie, poezja mówiona, przeznaczona do recytowania, druk miał być tak samo aktywnym i doniosłym eksponentem treści jak słowo, należało wprowadzić ekscentryczne kombinacje wielkich i małych liter, drukować je na tej samej stronie różnymi kolorami farby, łamać kolumnę w geometryczne figury, a wszystkie te ekstrawagancje miały podkreślać sens istotny utworu, uwydatniać momenty węzłowe treści, skupiać na nich poprzez optyczne działanie uwagę czytelnika; Guillaume Apollinaire (Kostrowicki) układał wiersze w kształt fontanny, mandoliny, w postaci automobilu, rysował z liter zegarki, krawaty itp.
Zestawienie:
1. Futuryzm to bezkompromisowa i nieustająca rewolta przeciw tradycji i dziedzictwu przeszłości jako głównym hamulcom społecznego i artystycznego postępu.
2. Przezwyciężenie paseizmu literatury na rzecz aktywizmu, oddającego zawrotne tempo przemian doby współczesnej.
3. Kult agresywności, przemocy i wojny jako jedyny sprawdzian biologicznych i duchowych wartości człowieka.
4. Negacja psychologizmu i antropocentryzmu, którym przeciwstawiano materię i przyrodę nieograniczoną jako jedyne tematy godne nowej poezji.
5. Odrzucenie poznania rozumowego na rzecz intuicyjnego.
6. Oryginalność i wyjątkowość to jedyne kryteria rzeczywistej wartości wytworów sztuki.
7. Stworzenie całkowicie nowego języka poetyckiego, wyzwolonego z normatywnych skrępowań logicznego myślenia i umownej składni.
8. Nowy typ obrazowania, polegający na przenikaniu się wzajemnym słów i obrazów w celu oddawania dynamizmu i symultanizmu rzeczywistości.
9. Zerwanie z interpunkcją i ortografią, gdyż hamują bezpośredniość poetyckiej ekspresji.
10. Nacisk na wzmocnioną rytmizacje wypowiedzi.
11. Innowacja w zakresie formy typograficznej jako dodatkowego współczynnika literackiej
wypowiedzi.