Krystyna Slany
Migracje międzynarodowe w perspektywie aksjologicznej u progu XXI wieku.
Celem artykułu jest pewien namysł nad aksjologicznymi i etycznymi zagadnieniami migracji międzynarodowych u progu XXI wieku. Osoby zaliczane do kategorii migrantów i uchodźców często padają ofiarą dyskryminacji i różnego rodzaju marginalizacjom. Zagadnienie migracji międzynarodowym jest również szczególnie interesujące ze względu na ich niemal codziennym doświadczeniem życia i kultury.
Artykuł składa się z dwóch części, które zostaną skrótowo omówione poniżej.
Charakterystyczne cechy współczesnych migracji międzynarodowych
Współcześnie podczas analizy migracji międzynarodowych szczególną uwagę zwrócić należy na:
₰ konsekwencje procesu globalizacji. Ogromne tempo zmian migracji wynikające z rozwoju na płaszczyźnie techniczno-informatycznej, wyłaniające się nowe sieci związków i relacji, kształtowanie się nowego układu sił
a tym samym podziałów i nierówności, powstawanie międzynarodowych korporacji a także nowych porozumień takich jak: Bank Światowy czy Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Ogromna złożoność rzeczywistości społecznej musi zostać odzwierciedlona w analizie zjawiska.
₰ wyłonienie się międzynarodowego rynku pracy, tworzonego przez najbogatsze kraje świata. Do miast
o charakterze centrów napływają pracownicy wszelkich szczebli z peryferiów i semiperyferiów gdzie nie mają szansy na pracę i rozwój. Przemieszczenia te należy badać w powiązaniu z określonymi relacjami zachodzącymi pomiędzy ekonomicznymi i politycznymi determinantami ruchów ludnościowych.
₰ migracje legalne i nielegalne uznane zostają za komponent światowego systemu ekonomicznego, który
w sposób zwrotny rozwija korzystne dla siebie strumienie migracji.
₰ kategorię migrantów proaktywnych, tzn. osób, które mają możliwość wyboru i decydowania o własnym losie. Do takiej, wciąż poszerzającej się kategorii, zaliczyć pracowników wysoko wykwalifikowanych: menagerów, naukowców, ekspertów.
₰ wyłonienie się kategorii migrantów w ruchu (wahadłowych) - podział na migracje stałe i czasowe nie wydaje się więc już tak istotny. Globalizacja ułatwia przemieszczanie się ludzi - nakładanie się międzynarodowego rynku pracy na powiązania rodzinne oraz znajomość osób, które znajdują się za granicą. Migrantami takimi są np. rolni pracownicy sezonowi, pielęgniarki, pomoc domowa itd. Ok. 120 mln ludzi pracuje poza swoim krajem urodzenia, między rokiem 1970 a 1990 z 39 do 67 wzrosła liczba krajów uznanych za przyjmujących imigrantów, liczba krajów wysyłających siłę roboczą wzrosła od 29 do 55.
₰ spadek ważności podziału na kraje przyjmujące i wysyłające - dziś wszystkie kraje doświadczają przepływu ludności. Dzięki globalizacji ułatwiony jest transport, komunikacja i intensyfikacja powiązań ekonomicznych, handlowych, finansowych. Z tego wynikać ma konieczność zniesienia barier imigracyjnych - leży to w interesie globalnego, wolnego rynku pracy.
₰ zasadniczą zmianę porządku politycznego świata - przekształcenie państw narodowych w wielonarodowe, industrialnych w ponowoczesne i na tej podstawie wyłonienie się nowych konfliktów np. wzrost nacjonalizmów etnicznych wynikających z dezintegracji supermocarstw i wyłonienie się gospodarki globalnej, skutkujący pojawieniem się nowej fali migrantów przymusowych i tzw. migrantów reaktywnych zmuszonych d migracji przez siłę i naturę czynników znajdujących się poza ich wpływem i kontrolą. Do tej kategorii zaliczają się również migranci wewnętrzni, znajdujący schronienie w obozach dla uchodźców niedaleko miejsca swojej opresji. Wojny, czystki etniczne, ludobójstwa skutkować mogą natężoną presją emigracyjną.
₰ pojawienie się nowych instrumentów stabilizacyjnych w postaci militarnych sił ponadnarodowych, które gwarantować mają przestrzeganie podstawowych praw człowieka.
₰ nową funkcję migracji międzynarodowych: dla krajów bogatych przyjmujących imigrantów, stanowić oni mogą formę rekompensaty niskiego przyrostu naturalnego. Migracje międzynarodowe zmieniają strukturę ludności wg wieku, płci, ale także skład etniczny kraju, poziom urbanizacji czy poziom edukacji kraju odpływu i napływu.
Aksjologiczne i etyczne zagadnienia migracji międzynarodowych:
Życie jednostek zawsze odbywa się w nawiązaniu i odniesieniu do wartości, które, w jakiejś wybranej formie, od zawsze towarzyszą społecznościom ludzkim. Ich forma może być różna - możemy mówić o wartościach uniwersalnych i lokalnych, postrzegać je jako pozytywne i negatywne, tworzyć różne hierarchie wartości. Na podstawie analizy tychże zróżnicowanych wartości, zdaniem prof. Slany, wyróżnić można modele aksjologiczne - Autorka wyróżnia cztery modele:
MODEL ZUNIFIKOWANYCH WYBORÓE AKSJOLOGICZNYCH - wszyscy lub zdecydowana większość zbiorowości społecznej aprobuje wartości i czyni je podstawą dokonywanych wyborów - wartości są mocno osadzone w tradycji i wspierane przez instytucjonalne autorytety - Kościół czy państwo.
MODEL WSPÓLNYCH ŚRODOWISKOWYCH MODELÓW AKSJOLOGICZNYCH - zakłada istnienie pewnego aksjologicznego „układu odniesienia” dla różniących się od siebie opcji aksjologicznych, reprezentowanych przez członków zbiorowości społecznej.
MODEL ZINDYWIDUALIZOWANYCH WYBORÓW AKSJOLOGICZNYCH - nie istnieje żaden aksjologiczny „układ odniesienia” a decyzje podejmowane są na podstawie jednostkowego sposobu postrzegania świata.
MODEL ROZBIEŻNYCH ŚRODOWISKOWYCH WYBORÓW AKSJOLOGICZNYCH - poszczególne grupy tworzące strukturę zbiorowości społecznej reprezentują przeciwstawne opcje aksjologiczne.
Aksjologiczne i etyczne aspekty migracji powinny być rozważane przynajmniej w czterech relacjach, w których decyzje i wybory są najsilniej widoczne:
jednostki/grupy emigrującej i kraju pochodzenia
Do analizy tego typu relacji wykorzystywać będziemy trzeci model wyborów aksjologicznych - model zindywidualizowanych wyborów aksjologicznych. Jednostka stanowi o tym co dobre a co złe, jej wybory są wysoce zindywidualizowane, dochodzi ona do wniosku, że emigracja jest dobrym sposobem na życie. Przykładem może być kategoria migrantów proaktywnych, którzy porzucają kraj i stare wartości i dylematy moralne. Bauman zwraca uwagę na to iż czasy współczesne sprzyjają orientacjom indywidualistycznym i wyłanianiu się tożsamości kosmopolitycznej człowieka, dla której charakterystyczne jest przyswojenie sobie wielu kultur (poliwalencja). Wartości takie jak adaptacja, asymilacja czy integracja zostają zamienione na „koaptację” czyli proces, w trakcie którego migranci i niemigranci osiągają optymalny poziom partycypacji w instytucjonalnej sferze ekonomicznej, politycznej i społecznej danego społeczeństwa. Raz uruchomiony proces migracji generuje kolejne ruchy, zwane migracjami powtarzalnymi, tworząc zjawisko określane jako hipermobilność. Pojawia się kategoria migrantów transnarodowych, którzy przenoszą się z miejsca na miejsce wraz ze swymi kwalifikacjami i doświadczeniem zawodowym. Postępujący proces można określić jako dezaksjologizację tego, co zawarte było w modelu określonym jako model zunifikowanych wyborów aksjologicznych.
Migracje mogą mieć skutki pozytywne (stanowić swoisty wentyl bezpieczeństwa umożliwiając wyjazd odpływ grupom o najbardziej radykalnym nastawieniu, rewolucyjnych, a także wpływać pozytywnie na przeładowany rynek pracy) i negatywne (zazwyczaj emigrują jednostki najbardziej dynamiczne i innowacyjne, ponadto emigracja wpływa na strukturą ludności kraju odpływu - opuszczają go jednostki młode i wykształcone - nasila się proces starzenia się ludności, obniżanie się liczby urodzeń, dezorganizacja rodziny - w zależności o płci emigrantów feminizacja bądź maskulinizacja).
Indywidualne decyzje emigrantów są do pewnego stopnia regulowane przez czynniki globalne
i makrostrukturalne - oprócz proaktywnych migrantów przez cały świat przelewa się wielka fala migrantów reaktywnych.
ludności kraju rodzimego i polityki tego kraju wobec emigracji
Drugi typ relacji można analizować w ramach modelu zunifikowanych wyborów aksjologicznych i modelu rozbieżnych środowiskowych wyborów. Pierwszy model może nasuwać wyjaśnienie, iż w danym społeczeństwie zostaje ukształtowany wspólny światopogląd migracyjny, który albo wspiera emigrację, albo zdecydowanie jest im przeciwny. Wytwarzają się wtedy specyficzne nawyki i zwyczaje migracyjne w zależności od orientacji - przykładem akceptacji procesu migracji są emigracja z Irlandii w XIX i na początku XX wieku oraz Polska na początku XX wieku (w takich krajach tworzy się swoisty etos emigracyjny, który zachęca do emigracji a nawet rodzi modę na nią), negatywnym nastawieniem do migracji charakteryzowały się byłe państwa socjalistyczne.
Przypadek niektórych państw, np. byłych państw socjalistycznych czy Kuby, pozwala wyjaśnić zaistniałą sytuację aksjologiczną w obrębie proponowanego modelu czwartego. Pojawia się bowiem rozbieżność pomiędzy oczekiwaniami ludności wobec procesów migracji - swoboda przemieszczania się, dostęp do innych rynków pracy - a chęcią realizacji tych oczekiwań przez państwo, które jako totalitarne pozbawia jednostki ich elementarnego prawa do wolności.
jednostki/grupy imigrującej i państwa przyjmującego
Ten typ relacji rozważany jest w kontekście modelu rozbieżnych środowiskowych wyborów aksjologicznych. Cele i wartości jednostek imigrujących mogą być rozbieżne z celami kraju imigracji (rozumianego jako instytucja państwowa), aczkolwiek osadzone są one w pewnych ogólnych zasadach i wzorach migracyjnych i przynajmniej są ogólnie rozpoznawane przez obie strony - zakładamy istnienie dwóch horyzontów aksjologicznych.
Badamy stosunek kraju napływu do „obcych” - pojęcie to jest stopniowalne, wpływa na nie stopień dystansu kulturowego, który definiowany jest jako: określony i dostrzegalny stopień braku podobieństwa pomiędzy kontekstem kulturowym obcego i naszym - powiększa go dystans geograficzny. Państwo musi podjąć decyzję jak traktować migrantów i jaką politykę wobec nich prowadzić: etyka indywidualistyczne czy etyka kontroli zbiorowej migracji. W dobie masowych migracji podejście indywidualistyczne jest nie do obronienia. Przyjmuje się, że państwo w imię dobra swojego i swoich obywateli ma prawo do kontroli imigracyjnej. Dobro państwa stoi ponad dobrem indywidualnych „obcych”. Migracje podlegają szerokiej kontroli dzięki rozwojowi techniki - próbuje się zapobiec patologiom takim jak: terroryzm, handel ludźmi, bronią, narkotykami, choć sama ta zaostrzona kontrola może się w patologię przerodzić wykluczając pewne grupy z procesu swobodnej migracji. Próby ograniczenia napływu tzw. uchodźców ekonomicznych i poszukujących azylu oraz uciekających przed prześladowaniami doprowadziły do powstania „globalnego apartheidu”. Aby imigrant mógł się włączyć w społeczeństwo kraju przyjmującego konieczna jest tzw. etyka symetryczna co oznacza, że relacje między przybyszami a rodzimymi mieszkańcami powinny być zrównoważone, a dystanse społeczne, ekonomiczne i emocjonalne niwelowane.
W celu wyrównywania z jednej strony szans migracyjnych ludzi, a z drugiej strony osłabienia chęci migracji niektórzy politycy formułują tzw. root causes - stanowisko wyrażające się w dokonywaniu inwestycji, promowaniu edukacji i podnoszeniu kwalifikacji zawodowych w krajach biedniejszych. Takie rozwiązanie nie zmniejszy jednak gotowości ludzi do emigracji ze względu na istniejące różnice w poziomie życia krajów bogatych i biednych. Lepiej jednak wykształceni i wykwalifikowani mają większe szanse na znalezienie pracy gdziekolwiek, a ich zarobki są istotnym źródłem utrzymania rodzin żyjących w krajach pochodzenia.
ludności „rodzimej” kraju przyjmującego i polityki tego państwa wobec imigracji.
Do rozpatrywania relacji pomiędzy stosunkiem ludności danego kraju do imigracji a stanowiskiem lansowanym przez własne państwo można wykorzystać model zunifikowanych wyborów aksjologicznych. Kluczowym pojęciem jest tu dobro wspólne. Przeszłe doświadczenia społeczeństwa budują pewien system aksjologiczny podzielany przez wszystkich, przejawiający się w postawach i zachowaniach jednostek. Kraj przyjmujący zawsze oferuje coś czego brak jest w kraju pochodzenia migrantów. Restrykcyjna polityka wobec przybyszów powodować może tworzenie się postaw ksenofobicznych, niechęci, obawy. Postawy otwartości wobec obcych mogą stanowić w takich społeczeństwach wyłącznie narzucone przez różne organizacje (np. międzynarodowe) dyrektywy, nie mające przełożenia na rzeczywistość. Prowadzić to może do częściowej integracji imigrantów przy równoczesnej niechęci, rasizmowi, ekskluzywnego definiowania społeczeństwa i narodu, powstawania nowych form wykluczeń.
Status imigranta w społeczeństwie przyjmującym i jego miejsce na rynku pracy zależy od zakresu posiadanej władzy i wiedzy. Jeżeli weźmiemy pod uwagę różny zakres dystrybucji władzy w globalnym systemie i połączymy go z różnym zakresem dystansu społecznego, utworzone zostaną cztery możliwe sposoby inkorporacji. 1. zakres władzy i statusu jest relatywnie egalitarny, a zasoby są jednakowo dostępne można wyróżnić włączenie pełne - INKLUZJA (charakterystyczne dla bussiness class i wysoko wykwalifikowane kadry) lub samowyłączenie - SEKLUZJA (osoby o wysokim statusie i dużym zakresie władzy, dążące do ograniczenia konsekwencji zmiany społecznej, odgradzają się one od otoczenia nieprzyjaznego, czasem wrogiego, separacja od innych, ludzie bogaci tworzący enklawy, przemieszczający się na emeryturze ludzie starsi, sekty, grupy separatystyczne) 2. zakres władzy i statusu jest niejednakowy dla grup migranckich, utworzona zostaje struktura zależności, która występuje w formie ograniczonego włączenia - SUBKLUZJA (osoby nie dysponujące władzą o niskim statusie społecznym, podejmują nisko wynagradzane prace, są odrzucani przez ludność rodzimą, grupy takie odmawiają integracji, przyjęcia praw obywatelskich czy stałego pobytu, często żyją w enklawach w dużych miastach) lub w formie wyłączenia - EKSKLUZJA (kategoria reaktywnych migrantów, ofiary wojen, czystek etnicznych, prześladowań politycznych, religijnych, wypędzeń).
҉
Dominujący w dyskursie jest głos krajów przyjmujących, które przedkładają dobro rodzimy obywateli nad interes obcych. Instrumentalne traktowanie imigrantów (gdy są potrzebni w kraju napływu) dominuje nad traktowaniem zgodnym z etyką symetryczności - przewidywać możemy, że sytuacja ta nieprędko ulegnie zmianie. Utrwalona zostanie etyka zbiorowej kontroli migracji wspierana przez akcje militarne pojmowane jako nowoczesne akcje humanitarne. Migracje przebiegać będą wg modelu zindywidualizowanych wyborów aksjologicznych. Niewątpliwie wystapi na tej płaszczyźnie pewna sprzeczność pomiędzy oczekiwaniami podmiotów emigrujących a polityką krajów przyjmujących, Sytuację tę można uznać za znamienną dla modelu rozbieżnych środowiskowych wyborów aksjologicznych.
3