T. IX

Praca zawodowa a rekreacja

1. Rodzaje pracy zawodowej - podział

a) Psychospołeczne skutki pracy

b) Różnice indywidualne w procesie pracy

c) Potrzeby i ich zaspokajanie w pracy

2. Znaczenie aktywnych form aktywności ruchowej dla

poszczególnych grup zawodowych

a) Psychospołeczne skutki pracy i potrzeby rekreacji

b) Różnice indywidualne w procesie pracy a rekreacja

c) Zaspokajanie potrzeb rekreacyjnych w pracy

d) Znaczenie wypoczynku dla osiągnięcia równowagi psychicznej

człowieka

e) Aktywność rekreacyjna jako sposób przeciwdziałania stresom oraz

zmęczeniu pracą zawodową

Praca to celowa działalność człowieka, polegająca na przekształcaniu dóbr przyrody i przystosowaniu ich do zaspokajania potrzeb ludzkich. Wśród podstawowych form aktywności człowieka jego praca zasługuje na szczególne wyróżnienie, bowiem czas poświęcony na nią wypełnia dorosłemu osobnikowi ponad jedną trzecią część jego życia. Należy więc zaliczyć ją do najważniejszych rozdziałów ludzkiej działalności. Ważność pracy nie może być jednak mierzona tylko według kryterium ilościowego, lecz przede wszystkim w aspekcie jej wpływu na kształtowanie psychiki człowieka i to zarówno w sensie filogenetycznym (ewolucji), jak i ontogenetycznym (rozwoju osobniczego).

Czym zatem jest praca, jak najtrafniej określić tak ważny dla właściwego rozumienia istoty człowieczeństwa rodzaj działalności? Praca w najszerszym tego słowa znaczeniu to wszelka działalność praktyczna, wykonywana przez człowieka w myśl określonego zadania i prowadząca do konkretnego celu. Mówi się też, że praca jest przede wszystkim procesem zachodzącym między człowiekiem a przyrodą, procesem, w którym człowiek poprzez swoją działalność realizuje i kontroluje wymianę materii z przyrodą.

1. Rodzaje pracy zawodowej - podział

Używając terminu praca, często myśli się o pracy produkcyjnej, która umożliwia wytwarzanie określonych, użytecznych przedmiotów. Czasami można spotkać się też z pojęciem praca zawodowa, podkreślającym fakt, że jest ona wyznaczona przez profil danego zawodu i wymaga określonego poziomu kwalifikacji zawodowych. Termin praca produkcyjna i praca zawodowa są nieraz używane w ramach wybranego zawodu.

Oprócz pracy produkcyjnej wyróżnia się pracę w procesie uczenia się i nauczania oraz pracę usługową. Praca rozumiana jako uczenie się, polega na zdobywaniu określonej wiedzy, umiejętności i nawyków za pomocą odpowiednich metod uczenia się. Uczenie się i nauczanie ma charakter pracy umysłowej, zaś praca usługowa obejmuje wszelką działalność człowieka w zakresie obsługi jego życia codziennego. Niektóre formy tej działalności są jednocześnie pracą zawodową. Zarówno uczenie się jak i praca usługowa mają istotne znaczenie dla pracy zawodowej, a uczenie się jest niezbędnym etapem w przygotowaniu się do tego rodzaju pracy.

Pracę zawodową dzielimy na:

• umysłową;

• fizyczną.

W pracy umysłowej zaangażowany jest przede wszystkim układ nerwowy i procesy poznawcze zachodzące w korze mózgowej. Natomiast praca fizyczna charakteryzuje się głównie obciążeniem układu mięśniowego. W zasadzie jednak każdy rodzaj pracy przebiega z udziałem zarówno układu nerwowego jak i mięśniowego, gdyż organizm ludzki stanowi jedną całość, której aktywność regulowana poprzez układ nerwowy, obejmuje wszystkie jego układy. Nie można więc mówić o pracy umysłowej bez elementów działalności fizycznej i odwrotnie.

Dla uproszczenia rozumienia typu pracy umownie przyjmuje się, że jedynie częściowa dominacja jednego z układów w procesie pracy wiąże się z zastosowaniem terminu praca umysłowa lub fizyczna. Ponadto trzeba też pamiętać, że w związku z postępem techniki różnice między zawodami „umysłowymi” i „fizycznymi” stopniowo się zacierają, a harmonijny rozwój osobowości człowieka wymaga łączenia pracy fizycznej i umysłowej.

Praca jest przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych, m.in. filozofii i medycyny, ekonomii a w ostatnim okresie psychologii, socjologii, pedagogiki, prakseologii oraz cybernetyki i teorii zarządzania wraz z metodologią. Bywa często rozumiana lub rozpatrywana w poszczególnych naukach odmienne. Np. w fizyce pracę wyraża się iloczynem siły i drogi jej działania. Dla fizjologa, który rozpatruje pracę w aspekcie bioenergetycznym jest ona przede wszystkim aktywnością polegającą na skurczach mięśni oraz zmianach w obrębie narządów wewnętrznych, niezależnie od tego czy zachodzą one podczas wykonywania przez człowieka czynności zawodowych czy też w swobodnej zabawie.

Ekonomiści widzą w pracy przede wszystkim produkcję oraz wymianę dóbr materialnych. Socjologowie zwracają uwagę na społeczny charakter działalności ludzkiej zwanej pracą i twierdzą, że praca jest to każda celowa działalność człowieka prowadząca do zaspokojenia dowolnych potrzeb ludzkich mających społeczną doniosłość, zapewniającą jednostkom i grupom, które ją wykonują, określoną pozycję w społeczeństwie.

Cybernetyka i prakseologia zajmują się formalnymi aspektami pracy ludzkiej. Cybernetyka koncentruje się przede wszystkim na procesach komunikacji, wymiany informacji i sterowania w systemach zorganizowanych celowa w procesie pracy. Prakseologia bada warunki, które muszą być spełnione, aby praca człowieka lub grupy ludzi miała charakter działania optymalnie sprawnego twierdząc, że praca to wszelki splot czynności, mający charakter pokonywania trudności dla uczynienia zadość czyimś istotnym potrzebom.

Pracę można analizować z wielu punktów widzenia. Każda z cytowanych wyżej dyscyplin rozpatruje proces pracy, używając właściwej dla siebie terminologii i specyficznych metod. Tendencja integracyjna w obrębie nauk zajmujących się pracą, szczególnie w ostatnim okresie, zaznacza się coraz wyraźniej. Nauki te tradycyjnie uprawiane w odosobnieniu łączą się obecnie w kierunki badań interdyscyplinarnych, poszukując ogólniejszych sposobów interpretacji zjawisk i procesów związanych z pracą ludzką. Dotyczy to np. jej powiązań z rekreacją czy turystyką, jako formami spędzania czasu wolnego poza pracą.

Psychologia jako nauka badająca w szerokim rozumieniu zachowanie człowieka, posiada znaczny wkład w zakresie wyjaśniania psychologicznych uwarunkowań decydujących o przebiegu pracy. Pojęciem pracy określa się w psychologii rodzaj czynności ludzkich, zmierzających do przekształcenia elementów otaczającej rzeczywistości w coś społecznie użytecznego, a stanowiących równocześnie sposób uzyskiwania środków utrzymania pracownika i jego rodziny. Drugi człon definicji pozwala odróżnić pracę od innych działań praktycznych i równocześnie podkreśla podstawowy powód, dla którego większość ludzi decyduje się na jej wykonywanie.

a) Psychospołeczne skutki pracy

Patrząc z wąskiej perspektywy pracownika, uwzględniając tylko jego osobistą sytuację życiową, można wyróżnić dwa rodzaje psychospołecznych skutków pracy.

• pierwszy to: zamierzony stan końcowy czyli wynik pracy; stanowi on podstawowy element, jaki jednostka (pracownik) wnosi do procesu społecznej wymiany i za który oczekuje odpowiedniego ekwiwalentu, w postaci materialnej lub symbolicznej, zaspokajającego jego potrzeby;

• drugi to: efekty uboczne powstające w związku z wykonywaniem pracy w określonych warunkach, lecz nie zamierzone i nie pożądane przez pracownika. Takimi ubocznymi skutkami mogą być zmiany zachodzące w materialnym i społecznym otoczeniu pracownika oraz zmiany występujące w nim samym, takie jak zniszczenie urządzenia, zatrucie środowiska, zerwanie przyjacielskich kontaktów, konflikt z przełożonym itp., czy też inny, podmiotowy rodzaj skutków ubocznych, który obejmuje zmiany w stanie zdrowia, zmęczenie lub poprawę sprawności oraz zmiany postaw i innych cech osobowości.

Przedmiotem psychologii w odniesieniu do pracy ludzkiej może być także nieprzystosowanie jednostki do pracy, wynikające z rozbieżności między jej właściwościami i cechami pracy, która może w różnorodny sposób wpływać na wyniki pracy ujmowane w terminach ilościowych i jakościowych oraz na uboczne skutki pracy.

b) Różnice indywidualne w procesie pracy

Indywidualne różnice występujące między ludźmi w istotny sposób wpływają na zakres i kierunek zmian w psychice pod wpływem pracy oraz rzutują na rezultaty i styl pracy, a także na sposób jej wykonywania. W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na dwie przyczyny pochodzenia różnic indywidualnych:

• pierwsza dotyczy dziedziczenia odmiennej struktury anatomicznej organizmu każdego z ludzi, szczególnie w zakresie centralnego układu nerwowego i wynikającej z niego wrażliwości w sferze zmysłowej oraz w centralnym układzie nerwowym (wydolności) w sferze odbioru bodźców.

• druga wiąże się z różnorodnością wpływów zewnętrznych oraz niejednakowym „treningiem życiowym” począwszy od najwcześniejszego dzieciństwa, poprzez wszystkie fazy rozwoju indywidualnego, a kończąc na kształceniu i pracy zawodowej.

Wynikiem różnic indywidualnych jest to, że np. pracownicy przeszkoleni w ten sam sposób, nie wykonują wszystkich czynności jednakowo. Wśród czynników, które najczęściej stanowią źródło zróżnicowania w zakresie efektywności czynności roboczych zwraca się szczególną uwagę na zdolności oraz temperament jednostki. Różnice indywidualne sprawiają, że przy jednakowej motywacji, takim samym przygotowaniu i w jednakowych warunkach poszczególni ludzie osiągają niejednakowe rezultaty w uczeniu się i pracy. Tego rodzaju różnice nazywamy zdolnościami.

Praca sprzyja rozwojowi zaangażowanych w nią zdolności wtedy, gdy stawia pracownikowi stopniowo coraz wyższe wymagania. Sprzyja temu właściwa organizacja pracy, prowadząca do wzrostu samodzielności i odpowiedzialności, wzmagając zadowolenie pracownika z wykonywanej pracy oraz przyczyniając się do rozwoju jego zdolności indywidualnych podnoszących wydajność.

Wśród cech indywidualnych pracownika na przebieg procesu pracy a także wypoczynku wpływają cechy temperamentu, charakter oraz zainteresowanie. Temperament jest dyspozycją uwarunkowaną biologicznie, a wyrażającą się w sile i szybkości reagowania układu nerwowego. Podstawą typologii temperamentu są cechy procesów pobudzenia, hamowania i ruchliwości, odbywających się w układzie nerwowym. Cechy te to siła, zrównoważenie i ruchliwość procesów nerwowych.

Wymienione cechy występują u poszczególnych osobników w różnych, lecz powtarzających się kombinacjach, tworząc cztery podstawowe typy temperamentu:

• sangwinistyczny;

• choleryczny;

• flegmatyczny;

• melancholiczny.

Typy te mogą charakteryzować się zróżnicowanym stylem pracy i wypoczynku.

Charakter człowieka, a przede wszystkim jego cechy wolicjonalne mają duże znaczenie w przebiegu procesu pracy. Charakter wyraża się w stosunku jednostki do siebie samej i własnej pracy, stosunku do otoczenia i innych ludzi a także w celach wolicjonalnych. Z tego punktu widzenia można podzielić pracowników na następujące kategorie:

• entuzjaści pracy (pracocholicy), dla których jest ona wewnętrzną potrzebą, zaś przymusowa bezczynność ogromnym ciężarem;

• sumienni pracownicy, uczciwie i chętnie wykonujący swe obowiązki, lecz praca nie jest ich nieodpartą potrzebą;

• pracownicy, którzy wykonują swe obowiązki z konieczności jako niezbędne minimum;

• pracownicy leniwi, którzy nie lubią pracować i wolą zrzucać swoje obowiązki na innych.

Wśród wymienionych cech kształtujących styl pracy a także i wypoczynku znaleźć można wiele indywidualnych aspektów realizacyjnych, stanowiących odpowiednik tych cech w działaniu. Mogą to być:

• konsekwencja w dążeniu do celu;

• powściągliwość i opanowanie;

• zdyscyplinowanie i pewność siebie;

• stanowczość i cierpliwość.

W zależności od siły charakteru pracownika wymienione aspekty będą przybierały różne formy od pozytywnych do skrajnie negatywnych.

c) Potrzeby i ich zaspokajanie w pracy

W aspekcie filogenetycznym pracę należy uznać za podstawę powstania i istnienia każdego społeczeństwa. Człowiek stworzył i ciągle tworzy „sztuczne środowisko”, zbudował mieszkania, miasta maszyny i środki komunikacji. Dzięki pracy stworzył i rozszerza wewnętrzny, a równocześnie swój własny świat przedmiotowy. Tak więc słuszne jest stwierdzenie, że rola pracy polega na kształtowaniu człowieka, jego natury, osobowości, historii oraz kultury. Doskonaląc narzędzia pracy, człowiek rozwijał myślenie i język, wzbogacał swoje nawyki pracy i umiejętności, gromadził doświadczenie w procesie oddziaływania na przyrodę.

Należy przyjąć, że rola pracy w życiu człowieka polega przede wszystkim na tym, że dzięki niej:

• może przekształcać on swoje otoczenie, tworzyć narzędzia pracy oraz tworzyć tzw. „sztuczne środowisko”;

• doskonalić swoje nawyki pracy i umiejętności, wzbogacać swoje doświadczenie;

• rozwijać swoje zdolności fizyczne i umysłowe, poznawać otaczającą rzeczywistość i siebie, rozszerzać swą wiedzę;

• wchodzić w stosunki społeczne z innymi ludźmi.

Dzięki pracy człowieka powstają nie tylko wartości gospodarcze, materialne, lecz także wzbogacające świat przeżyć ludzkich dzieła literatury czy sztuki. Dlatego też zarówno wydajność pracy jak i produkcja, czy też dochód nie są najwyższym celem samym w sobie. Celem takim jest swobodne, szczęśliwe i godne człowiecze życie wszystkich ludzi, nieskrępowany rozwój ludzkiej osobowości.

Rola pracy nie ogranicza się jedynie do pomnażania dóbr materialnych, lecz wręcz przeciwnie, służy przede wszystkim duchowemu wzbogacaniu człowieka. Rolę tę można postrzegać w dwojaki sposób: doraźnie oceniając satysfakcję płynącą z zaangażowania się w proces pracy i dostrzeganie jej wyników, a także zadowolenia wynikającego z kontaktu w toku pracy z innymi ludźmi, z przynależności do grupy, w której panuje atmosfera rzetelności i wzajemnego szacunku, trwale dostrzegając znaczenie pracy dla rozwoju umiejętności i zdolności oraz przez kształtowanie cech charakterologicznych.

Od dawna ludzie znajdowali w pracy obok stron uciążliwych, wynagradzanych po jej zakończeniu, także bezpośrednie zadowolenie i satysfakcję w postaci różnorodnych przyjemnych przeżyć z nią związanych. W niektórych rodzajach pracy twórczej przeżycia te bywają główną, nieporównywalną z niczym nagrodą. Radość czynu, przyjemne odczucia skuteczności wysiłku własnego i innych daje przecież nie tylko praca twórcza. Daje ją również, w pewnych warunkach, ciężka praca fizyczna. Bezpośrednie zadowolenie z pracy bywało często traktowane jako osobista sprawa pracownika.

Wśród teorii potrzeb, które znajdują zastosowanie na gruncie psychologii pracy i wypoczynku jest teoria Maslowa, który podzielił potrzeby na dwie kategorie ogólne - potrzeby niedostatku i potrzeby rozwoju oraz na siedem kategorii szczegółowych. Potrzeby dzielą się na:

• fizjologiczne;

• bezpieczeństwa;

• przynależności i miłości;

• uznania;

• samourzeczywistnienia;

• wiedzy i rozumienia;

• estetyczne.

2. Znaczenie aktywnych form aktywności ruchowej dla

poszczególnych grup zawodowych

Rekreacja ruchowa albo fizyczna to aktywność ruchowa podejmowana w czasie wolnym dla wypoczynku, przyjemności i samodoskonalenia w formie ćwiczeń gimnastycznych, ćwiczeń kondycyjnych w terenie, gier ruchowych i sportowych, pływania, narciarstwa, spacerów i marszów kondycyjnych. Do rekreacji można zaliczyć także pracę na działce lub inne prace fizyczne, podejmowane jako hobby. Rekreacja ruchowa jest ściśle zintegrowana z kulturą, wychowaniem, higieną fizyczną i psychiczną, dbałością o zdrowie. Coraz większe znaczenie mają też w teorii rekreacji ruchowej elementy nauki o ochronie środowiska, urbanistyka i architektura.

Zakres rekreacji jest więc znaczny, obejmuje bowiem rekreowanie ciała i umysłu. W dziedzinie kultury fizycznej znaczenie rekreacji dotyczy przede wszystkim tych form odzyskiwania dawnej kondycji psychofizycznej, które wiążą się głównie z aktywnością motoryczną. Skala znaczeniowa pojęcia rekreacji jest bardzo duża i dotyczy zarówno stosunkowo prostych, jak i znacznie trudniejszych długotrwałych przedsięwzięć zmierzających do odzyskania utraconej, a wcześniej posiadanej sprawności fizycznej.

a) Psychospołeczne skutki pracy i potrzeby rekreacji

W ciągu wieków praca oderwała się od innych form aktywności życiowej, stając się działalnością odrębną. Nie ma już zatem nadal stylu życia, w którym praca czy rekreacja i turystyka lub inne działania stanowiłyby jednolitą całość. Aktywność ukierunkowana na pracę wyróżniła się od innych sfer życiowych, szczególnie zaś od tych, które związane są ze spontaniczną aktywnością człowieka w czasie wolnym. Praca stała się działaniem coraz bardziej racjonalnym, planowanym i stechnicyzowanym, tracąc w ten sposób ścisłą łączność ze sferą życia, którą wypełniał odpoczynek poprzez rekreację i turystykę.

Nowy rodzaj pracy przekształca jednolity styl życia (człowiek dąży do spójności wewnętrznej) w alternatywne struktury wyzwalające różnego rodzaju sprzeczności. Człowiek jako podmiot staje się z jednej strony bądź wykonawcą zdeterminowanych ról i działań związanych z pracą, bądź z drugiej strony osobą zaangażowaną w wolną i spontaniczną działalność. Pierwsza ewentualność dotyczy „produkcji czasu pracy”, druga może być realizowana głównie po pracy w formie „konsumpcji czasu wolnego”, czyli dylemat dotyczy wyboru między pracą a czasem wolnym.

W ten sposób cywilizacja jakby wymusza podział osobowości ludzkiej na dwie odmienne, sprzeczne indywidualności - producenta czasu pracy i konsumenta czasu wolnego. Obydwie postacie osobowości oddzielone od siebie łatwo ulegają patologii, gdy człowiek popada w skrajności. Z jednej strony dokonując „uświęcenia pracy” rodzącego pracoholizm, a z drugiej traktując pracę jedynie jako środek realizacji celu, którym jest w istocie czas wolny.

Na podstawie doświadczeń należy stwierdzić, że rekreacja w zakładzie pracy została przez ludzi odrzucona, mimo deklarowanej przez wszystkich akceptacji dla sprawności fizycznej jako warunku rozwoju duchowego. Negatywne reakcje na wszelkie formy gimnastyki podczas pracy biorą się stąd, iż ich sens psychologiczny wydobywa się w kontekście pracy na zasadzie negatywnej. Pracownik „wstawki gimnastyczne” widzi jako sztuczny podział czasu pracy, a nie swój własny.

Nie traktując ćwiczeń ruchowych jako czegoś, co jest wyrazem jego własnego wyboru, odczuwa narzucane mu odgórne zajęcia w kategoriach manipulacji, a nie w związku z odprężeniem psychoruchowym, rozwojem duchowym itd.. Idea ruchowej aktywności rekreacyjnej przeciwstawiająca się lenistwu i bezczynności w czasie wolnym, ruch, ćwiczenia fizyczne, aktywność turystyczna może być ważnym środkiem osiągania doskonałości, lecz gdy środek ten ulega nadmiernemu wartościowaniu (zwyrodnienia w postaci „morderczych” praktyk przy triatlonie lub maratonie), wtedy staje się zaprzeczeniem jego humanistycznego sensu.

Zatem aktywność rekreacyjna czy turystyczna może spełniać niezwykle istotną rolę we wszechstronnym zaspokajaniu ludzkich potrzeb, a szczególnie potrzeby bycia aktywnym. Problem zawiera się jednak w pytaniu, jak uniknąć nadmiernego wartościowania poszczególnych form tej aktywności. A także jak przeciwdziałać pracoholizmowi i zapewnić właściwy sens zarówno pracy, jak i rekreacji na wolnym powietrzu czy aktywności turystycznej. Na pytania te nie ma właściwej odpowiedzi i tak naprawdę można jedynie dążyć do zapewnienia człowiekowi, jako producentowi czasu wolnego, maksimum podmiotowości czyli wolności wyboru, co do rodzaju zachowań rekreacyjnych.

Należy także zadbać o to by stworzyć odpowiednie warunki przestrzenne i czasowe (społeczne i kulturowe). Rekreacja i turystyka bez względu na charakter i specyfikę musi mieć swoje miejsce, czas oraz wymiar społeczny oraz kulturowy. Czas na aktywność rekreacyjno-turystyczną musi być systemowo skorelowany z czasem pracy, czasem przeznaczonym na życie rodzinne, towarzyskie i inne. Z kolei miejsce rekreacji czy turystyki musi uwzględniać miejsce zamieszkania, miejsce pracy, dystanse dojazdów itp., a formy rekreacji i turystyki winny wychodzić naprzeciw obowiązującym normom współżycia społecznego i standardom kulturowym.

b) Różnice indywidualne w procesie pracy a rekreacja

Przypomnijmy, że biorąc pod uwagę temperament, wyróżniono cztery podstawowe typy:

• sangwinistyczny;

• choleryczny;

• flegmatyczny;

• melancholiczny.

Typy te mogą charakteryzować się zróżnicowanym stylem pracy i wypoczynku.

Wyniki badań dotyczące realizacji odpoczynku w zależności od typu układu nerwowego wskazują, że sposób wypoczynku i wybór form rekreacji są również determinowane przez typ temperamentu. Wśród sangwiników, których cechuje dążenie do kontaktów z ludźmi i potrzeba towarzystwa, najwięcej osób wybiera jako formę rekreacji zabawy ruchowe i gry towarzyskie jak również turystykę (najczęściej pobytową) i rekreacyjne formy aktywnego uprawiania sportu. Zgodne jest to z ogólną charakterystyką tego typu, który jest bardzo pobudliwy, silny i aktywny.

Osobnicy charakteryzujący się typem melancholicznym najczęściej wybierają spacery oraz indywidualnie realizowaną turystykę pieszą. Jest to zgodne z małym zapotrzebowaniem na stymulację i tendencję do pozostawania na uboczu.

Flegmatycy charakteryzują się wyraźnie zaznaczonym zrównoważeniem procesów nerwowych oraz małą ich ruchliwością. Preferują najczęściej kino, teatr, spacery, oglądanie ciekawych programów telewizyjnych, potwierdzając tym samym wpływ właściwości temperamentalnych na wybór form rekreacji.

Cholerycy charakteryzujący się - w przeciwieństwie do flegmatyków - dużą ruchliwością i przewagą procesów pobudzenia, najczęściej odpoczywają (podobnie jak sangwinicy) w sposób czynny wśród rówieśników, a więc ponownie zostaje potwierdzony wpływ typu temperamentu na wybór rekreacji.

Przedstawione prawidłowości wskazują, że przystosowanie człowieka do konkretnej pracy lub formy wypoczynku może się dokonać nie tylko na drodze selekcjonowania kandydatów lub dostosowaniu warunków środowiska do indywidualnych możliwości i oczekiwań człowieka, lecz także drogą wypracowania odpowiedniego stylu działania w zakresie pracy i wypoczynku, tych tak ważnych form aktywności ruchowej. Dlatego słuszne jest przypisywanie poszczególnym typom temperamentu określonego stylu działania, który znajduje swoje odzwierciedlenie w stylu pracy i wypoczynku.

Ważna rolę w wyborze wypoczynku odgrywają także charakter i zainteresowania. Cechy charakteru określają stosunek jednostki do innych ludzi oraz znajdują swój wyraz w sposobie realizacji zadań wykonywanych w zespole roboczym a także w sposobie wypoczywania wspólnie z innymi ludźmi. Zainteresowania są trwałą skłonnością do szukania wiadomości i pogłębiania wiedzy w określonej dziedzinie, zatem ich wpływ na styl i wydajność pracy lub wybór form wypoczynku jest jednoznaczny. Polega on na tym, że zainteresowania nadają pracy twórczy charakter, zaś wykorzystanie wiedzy o zainteresowaniach w procesie organizacji wypoczynku to podstawa zadowolenia, a więc wszechstronnej odnowy sił pracownika.

c) Zaspokajanie potrzeb rekreacyjnych w pracy

d) Znaczenie wypoczynku dla osiągnięcia równowagi psychicznej człowieka

Gdy mówimy o wypoczynku (aktywności rekreacyjno-turystycznej), to celem nadrzędnym staje się ochrona człowieka przed zagrożeniami i wpływem szkodliwych czynników środowiskowych. W praktyce kierujemy się obawą przed przekroczeniem górnych granic możliwości ludzkich, które może spowodować trwałe zaburzenia funkcji adaptacyjnych organizmu, skutkujących chorobą lub w skrajnych przypadkach nawet śmiercią.

Stopień uciążliwości pracy dokerów, kamieniarzy, drwali i uczestników wypraw polarnych jest podobny, choć nieco mniejszy niż u górników. Nie można jednak ściśle określić granic wydolności fizycznej, którą może wykazać człowiek w chwili niezwykłej potrzeby lub uniesienia. W niezwykłych okolicznościach człowiek jest zdolny do wysiłku ponad granice wytrzymałości, należy jednak spodziewać się, wcześniej czy później, uszkodzenia zdrowia i obniżenia zdolności wysiłkowej, którą należy zregenerować, np. przez aktywność rekreacyjno-turystyczną.

Różnorodność postaci zmęczenia warunkuje złożoność procesów wypoczynkowych. Wśród nich ogromną rolę odgrywają zjawiska odnowy psychicznej zachodzące w komórkach nerwowych podczas rekreacji ruchowej i wypoczynkowych form turystyki. Dlatego ważna staje się prawidłowa organizacja wypoczynku pracownika. Przez pojęcie wypoczynku rozumieć będziemy proces prowadzący do usunięcia tych zmian wywołanych pracą, które osłabiają stan funkcjonalny organizmu. Prawidłowy wypoczynek może zatem, oznaczać korzystanie z różnych form rekreacji ruchowej i turystyki.

Dla współczesnego człowieka ważne jest znalezienie ujścia dla swojej aktywności we właściwy dla każdego sposób. Racjonalny wypoczynek zapobiegający przeciążeniu układu nerwowego staje się poważnym zabiegiem profilaktycznym, przywracającym jednostce równowagę psychiczną pracownika.

Jednym z najlepszych sposobów zapobiegania nerwowemu i nieustabilizowanemu trybowi życia, wpływającym korzystnie na wspomnianą równowagę i na harmonijny rozwój osobowości człowieka, może być aktywność fizyczna, a więc systematyczne uprawianie rekreacji i turystyki. Jak wykazują dane ONZ, oparte na analizie trybu życia przeciętnego Europejczyka, dla uzyskania koniecznej dla zdrowia sprawności, powinniśmy codziennie przejść marszem około 6-8 km, co oznacza 1-2 godziny umiarkowanego wysiłku fizycznego.

Wysiłek po pracy, jeśli ma przynosić odprężenie psychiczne, musi być inny od tego, który obciąża nas podczas pracy zawodowej. Specjaliści z zakresu higieny psychicznej polecają m in. unikanie spiętrzenia spraw niezałatwionych, sprzyja to bowiem ogromnie narastaniu obciążenia psychicznego. Ważne jest też ustalenie hierarchii spraw do załatwienia i niewyznaczalnie sobie zadań przekraczających nasze możliwości i kompetencje.

Aby praca i wypoczynek stanowiły rzeczywiste źródło rozwoju i satysfakcji człowieka, należy zdaniem Galubińskiej przestrzegać następujących zasad:

• nie poddawać się zniechęceniu i poczuciu beznadziejności, kontrolować swój stan psychiczny;

• mieć zaufanie do własnych możliwości;

• patrzeć realnie na trudności, a w przypadku niemożności ich pokonania pogodzić się z nimi;

• starać się polubić swoje życie i pracę przez znalezienie w nich momentów atrakcyjnych i potrzebnych sobie i innym ludziom;

• starać się wzbudzić w sobie optymizm;

• unikać monotonii i rutyny w życiu, w pracy, szukać różnych rodzajów aktywności, szczególnie aktywności ruchowej.

e) Aktywność rekreacyjna jako sposób przeciwdziałania stresom oraz

zmęczeniu pracą zawodową

Wraz z rozwojem techniki i elektroniki zmienia się charakter pracy i życie człowieka. Miejskie i prywatne środki lokomocji ułatwiają codzienny dojazd do pracy, a urządzenia techniczne (samosterujące) wyręczają człowieka w najbardziej obciążających i niewdzięcznych czy wymagających dużej dokładności oraz niebezpiecznych czynnościach. Konieczność ciągłego przystosowywania się do dynamicznie zmieniającego się świata wymaga od człowieka znacznego wysiłku. W sumie, praca wymaga od człowieka coraz mniej wysiłku fizycznego, lecz w zamian zwiększają się wymagania pod względem wysiłku fizycznego.

Przystosowanie się człowieka do otaczającego świata sprawia wiele trudności nie tylko jednostkom słabszym, mniej zrównoważonym, mniej odpornym psychicznie, lecz także jednostkom o przeciętnej odporności i zdrowym psychicznie. Tempo, pośpiech, hałas, konflikty z ludźmi męczą, utrudniają naukę, pracę, dezorganizują życie rodzinne, kontakty społeczne, utrudniają właściwy wypoczynek i nie zabezpieczają regeneracji sił. Obserwuje się duży odsetek chorób na skutek nadmiernego napięcia układu nerwowego i nieprzystosowania się do ciągle wzrastającego tempa i wymagań. Frustracje, lęki, fobie, napięcia wywołują przygnębienie, przeciążenie, znużenie lub wyczerpanie psychiczne. Przedłużanie się tych stanów prowadzi do nerwic, zaburzeń psychicznych. Ludzka psychiczna pojemność niejednokrotnie nie nadąża za dynamicznym rozwojem otaczającego świata. Świat zmienia się bowiem znacznie szybciej niż sprawność psychiczna człowieka. Sytuacja w jakiej znalazł się współczesny człowiek, jest groźna ze względu na następstwa w postaci wielu schorzeń określanych mianem chorób przełomu wieków. Należą do nich:

• miażdżyca naczyń wieńcowych;

• nadciśnienie tętnicze;

• choroba wrzodowa;

• choroby układu oddechowego.

Szczególnie groźną jest pierwsza z wymienionych chorób. U jej podłoża leżą zasadniczo dwa czynniki:

1. częste oraz długotrwałe stany stresu psychicznego;

2. siedzący tryb życia, wykluczający niemal zupełnie wysiłek fizyczny.

Zadaniem niezmiernej wagi staje się dbałość o zdrowie psychiczne. Dlatego najbardziej skuteczną drogą zachowania pełnej sprawności psychicznej, umożliwiającej prawidłowe funkcjonowanie w każdym środowisku jest właściwa organizacja wypoczynku. Odpowiednio stosowany i dawkowany ruch wzmaga aktywność człowieka, osłabiając bierny stosunek do życia, zwalcza lękliwość, depresje, poczucie niższości, stwarza możliwości nauczenia się współdziałania i współpracy w zespole w każdym okresie życia.

Wypoczynek niezbędny do regeneracji sił i zachowania pełnej sprawności psychicznej, to przede wszystkim wypoczynek czynny. Polega on na zmianie wykonywanej czynności, która doprowadziła do zmęczenia, na inną. Wypoczynek czynny wywiera szczególnie korzystny wpływ na pracę umysłową, co zresztą potwierdzają badania naukowe. Aby spokojnie żyć, człowiek powinien nie tylko umiejętnie pracować, musi nauczyć się również prawidłowo wypoczywać, co pozwoli mu na regenerację sił do dalszej pracy. Musi zabiegać o pełny wypoczynek fizyczny i psychiczny, możliwy szczególnie w kontakcie z przyrodą.

19

---