RZECZY

1 Pojęcie rzeczy res

res (rzecz) mogła znaczyć : sprawę okoliczność, wydarzenie, proces

- głównie używane było jako określenie pojedynczego wyodrębnionego p, samodzielnego przedmiotu materialnego, przeznaczonego do obrotu

2 Pożytki (fructus)

fructus - rzeczy oddzielone od jakiejś innej rzeczy w drodze normalnej eksploatacji gospodarczej i stanowiące przychód z tej rzeczy (np. owoce)

- w miarę rozwoju gospodarczego pojęciem fructus objęto też kopaliny wydobywane z ziemi

3 Podział rzeczy w Instytucjach Gaiusa

- prawu dotyczącemu rzeczy (ius quod ad res pertinet) poświęcił Gaius dwie księgi (II i III)

• Res extra patrimonium - rzeczy jakie znajdowały się poza majątkiem obywatela

• Res in patrimonio - rzeczy jakie znajdowały się w majątku obywatela

• res divini iuris - podział na rzeczy, które podlegały prawu boskiemu

+ res sacrae : rzeczy święte, poświęcone z woli ludu rzymskiego za pomocą lex lub senatus consultum (np. świątynie, ołtarze)

+ res religiosae : rzeczy otoczone czcią, poświęcone kultowi zmarłych (grobowce, urny itp)

+ res sanctae : rz. uświęcone, oddane pod opiekę bogów - mury, bramy miejskie

• res humani iuris - podział na rzeczy podlegające prawu ludzkiemu

- res publicae : rz. publiczne, nie mogły być privatae niczyim majątku

- res privatae - rz. prywatne , mogły należeć do poszczególnych ludzi

• res in commercio - rzeczy przeznaczone do obrotu prawnego

• res extra commercium - rzeczy wyłączone z obrotu prawnego

• res corporales - rzeczy materialne, takie które można poznać za pomocą zmysłu dotyku (res quae tangi possunt) - niewolnik, szafa, złoto

• res incorporales - rzeczy niematerialne, których nie można dotknąć (res quae tangi non possunt), a które polegają na uprawnieniach (np. spadkobranie, zobowiązanie, zobowiązania, a obecnie także prawa autorskie, prawo wynalazcze)

• res mancipi - rzeczy, które w okresie archaicznym były dla Rzymian najcenniejsze (grunty położone w Italii, niewolnicy, niektóre zwierzęta, uzbrojenie niezbędne do walki)

- przy przeniesieniu własności trzeba było dokonać formalistycznych aktów : mancipatio i in iure cessio

• res nec mancipi - to co nie jest res mancipi : grunty prowincjonalne, egzotyczne zwierzęta z którymi później się zetknięto

- tę własność można było przenieść za pomocą nieformalnej traditio

4 Inne podziały rzeczy w prawie rzymskim :

• res mobiles - rzeczy ruchome, takie które mogą być przemieszczane bez zmiany ich istoty

• res immobiles - nieruchomości, grunty i wszystko to co z gruntem było trwale złączone

• gernus - rzeczy należące do tego samego gatunku, np. zboże, pieniądze, oliwa - to co można zmierzyć, zważyć, policzyć, inaczej zwane res fungibilies (rzeczy zamienne)

• species - rzeczy oznaczone wg cech indywidualnych (rzeczy niezamienne) - np. niewolnik Stichus

Przedmiotem kontraktu pożyczki mogły być tylko rzeczy zamienne, przedmiotem użyczenia tylko rzeczy oznaczone indywidualnie

• rzeczy zużywalne - ich normalne użytkowanie prowadzi do ich zużycia (np. żywność, pieniądze)

• rzeczy niezużywalne - niewolnicy, zwierzęta itp.

• rzeczy podzielne - takie, które można podzielić bez zmiany ich właściwości i wartości (suma pieniędzy, wino)

• rzeczy niepodzielne - nie można ich podzielić bez zmiany ich wartości lub zniszczenia ich

• rzeczy pojedyncze - stanowiły jedność pod względem gospodarczym i prawnym (niewolnik, kamień, belka)

• rzeczy złożone (corpora ex cohaerentibus, w średniowieczu universitas rerum cohaerentium) - rzeczy na które składa się kilka pojedynczych elementów połączonych ze sobą i stanowiących jedność (budynek , wóz)

• rzeczy zbiorowe (corpora ex distantibus , w średniowieczu universitas rerum distantium) - zbiór rzeczy fizycznie samodzielnych, a istniejących jako całość tylko w sensie ekonomiczno-prawnym (biblioteka, stado zwierząt) - zarówno cała rzecz zbiorowa jak i jej elementy mogły być przedmiotem jednego prawa

FORMY WŁADANIA RZECZAMI

1 Własność

- przyjmuje się, że wcześniej wykształciło się prawo jednostki na rzeczach ruchomych, dopiero później na nieruchomościach

własność - pełne władztwo nad rzeczą (plena in re potestas)

2 Rodzaje własności

a) własność kwirytalna (dominium ex iure Quiritium) - przysługiwała tylko obywatelom rzymskim, dotyczyła res mancipi i nec mancipi

b) własność bonitarna - powstała w wyniku nieformalnego wydania res mancipi nabywcy (przekazania niewolnika przez tradycję), w świetle prawa

właścicielem był nadal zbywca, nabywca miał tylko rzecz w swoim majątku

- rzecz ta stawała się własnością nabywcy dopiero na skutek zasiedzenia

- przed zasiedzeniem istniała w tych przypadkach podwójna własność duplex dominium (kto inny właścicielem kwirytalnym, kto inny bonitarnym)

c) nieruchomości w prowincjach (praedia provincialia) - należały albo do ludu rzymskiego albo do cesarza i nie mogły być własnością indywidualną - zrównanie gruntów prowincjonalnych z nieruchomościami na terenie Italii nastąpiło w 292 n.e. (Dioklecjan)

d) peregryni na terenie cesarstwa nie mogli być właścicielami rzeczy, mieli tylko własność peregrynów (chroniona przez pretora lub namiestnika)

2 Właściciel

Uprawnienia :

ius possidendi - prawo do posiadania rzeczy ius fruandi - prawo do pobierania pożytków z rzeczy

ius utendi - prawo do używania rzeczy ius disponendi - prawo do rozporządzania rzeczą

- właściciel miał nieograniczone prawo do rzeczy (mógł zrobić z rzeczą wszystko co zechce jeśli nie istnieje jakiś pozytywny zakaz)

Ograniczenia miały charakter :

• sanitarny : (np. ustawa XII tablic zabraniała grzebania i palenia zmarłych w Rzymie)

• budowlany : zakaz wyjmowania swojej belki włączonej do konstrukcji cudzego domu, wymóg by dookoła budynku był zostawiono wolny pas

• komunikacyjny : umożliwienie dostępu do dróg i rzek publicznych

• administracyjny : możność wywłaszczenia, czyli pozbawienia prawa własności przez magistraturę (np. gruntu pod budowę i konserwację wodociągów)

- ograniczeniem prawa własności były też ciężary publiczne (obowiązek utrzymania w należytym stanie dróg publicznych przez właścicieli

nieruchomości leżących w pobliżu tych dróg)

3 Współwłasność

communio pro indiviso - współwłasność w częściach idealnych (każdy z współwłaścicieli miał swój udział określony w ułamkowej części do rzeczy)

- swoim udziałem mógł swobodnie dysponować (np. sprzedać go), , całą rzeczą mogli dysponować jedynie wszyscy właściciele

4 Posiadanie (possessio)

władztwo pierwotne - własność

władztwo faktyczne - posiadanie

Elementy posiadania

- element obiektywny : trzymanie rzeczy w swoich rękach (corpore possidere)

- element subiektywny : odzwierciedlał nastawienie władającego do rzeczy (animus possidendi), czyli wola zatrzymania rzeczy dla siebie

+ gdy ktoś posiadał jedynie corpore possidere to był dzierżawcą lub inaczej detentorem (posiadanie naturalne - possessio naturalis)

Posiadaczem naturalnym był :

- komodatariusz - najmobiorca - usuariusz - superficjariusz

- zastawnik - usufruktuariusz - emfiteuta

+ posiadacz miał ochronę interdyktalną (ochrona nie w sferze ius civile, ale w prawie pretorskim)

+ detentorowi (dzierżawcy) taka ochrona nie przysługiwała, z wyjątkiem : prekarzysty, wierzyciela zastawnego, emfiteuty, superficjariusza, depozytariusza sekwestorowego

posiadanie wadliwe (possessio vitiosa) - posiadanie nabyte od przeciwnika albo siłą albo potajemnie, albo prekaryjnie

posiadanie niewadliwe (possessio non vitiosa) - posiadanie nabyte w uczciwy sposób

possessio malae fidei - posiadanie w złej wierze

possessio bonae fidei - posiadanie dobrej wierze (posiadający był przekonany o słuszności swego władztwa)

NABYCIE WŁADANIA RZECZAMI

1 NABYCIE WŁASNOŚCI

a) mancipatio - najstarszy sposób przeniesienia prawa własności

- w okresie XII tablic był to uroczysty akt, którego mogli dokonać tylko obywatele [procedura : kto chciał nabyć rzecz (mancipio accipiens) w obecności 5 świadków i liberpensa (trzymał wagę) chwytał kupowaną rzecz i mówił że rzecz jest jego wg prawa Kwirynów, bo została kupiona za pomocą spiżu i wagi. Następnie kładł na wadze odpowiednią ilość spiżu, która była zapłatą]

- z czasem emancypacja z rzeczywistej sprzedaży przekształciła się w akt abstrakcyjny, posługiwano się nią nie tylko przy kupnie, ale także przy darowiźnie (mancipatio donationis causa), ustanowieniu posagu (mancipatio dotis causa) lub przy dokonaniu fiducjarnego przeniesienia własności

+ w tych przypadkach dochodziło do pozornej sprzedaży (imaginaria venditio) - sprzedający uderzał jedynie najmniejszą monetą o szalę wagi (mancipatio nummo uno)

• mancypacja służyła z czasem do przenoszenia praw nad osobami - np. oddawaniu osób alieni iuris w mancipatium z powodu noxae datio;

• przy wprowadzaniu żony pod władzę męża (coemptio)

• przy dokonywaniu adoptio i mancipatio

- w kodyfikacji justyniańskiej słowo mancipatio zostało zastąpione słowem traditio

b) in iure cessio - akt oparty na uznaniu przez pozwanego roszczeń powoda w trakcje postępowania in iure

- wtedy pretor lub namiestnik już w pierwszej fazie procesu dokonywał addictio (przysądzał przedmiot sporu powodowi)

+ in iure cessio było wykorzystywane w tzw. pozornym procesie windykacyjnym (nabywca w obecności pretora chwytał przedmiot pozornego procesu i

mówił że on jest jego według prawa Kwirytów, a zbywca nie zaprzeczał)

+ wydanie res mancipi, któremu nie towarzyszyła ani mancypacja ani in iure cessio nie przenosiło w świetle prawa ius civile własności

- za pomocą in iure cessio można było odstępować także władztwo nad rzeczami niematerialnymi (np. odstąpić użytkowanie czy spadek)

- in iure cessio było stosowane do przenoszenia władztwa nad osobami - była stosowana przy adoptio i emancipatio

- w kodyfikacji justyniańskiej słowo in iure cessio zostało zastąpione słowem traditio

d) traditio - nieformalne wręczenie rzeczy z ręki do ręki; służyło do przenoszenia prawa własności res nec mancipi

- traditio dotyczyło wyłącznie rzeczy materialnych (res incorporales traditionem non recipere est)

Warunki traditio : - zbywca musi być właścicielem

- wydaniu musiała towarzyszyć zgodna wola przeniesienia własności

- wręczenie rzeczy następowało na podstawie słusznego tytułu (iusta causa traditionis) - słuszny tytuł to kupno, darowizna

- brak przyczyny tej czynności powodował jej nieważność

- znane były przypadki kiedy przeniesienie prawa własności następowało bez faktycznego wręczenia rzeczy :

• traditio brevi manu - dochodziła do skutku gdy kupujący był właścicielem naturalnym rzeczy (komodatariusz, usufruktuariusz, depozytariusz)

- zgodnie z prawem osoba mająca rzecz musiałaby wydać ją zbywcy, by ten ponownie wręczył jej rzecz - głupie dlatego jest t.b.m.

- tutaj sama wola zbywcy wystarczała do przeniesienia własności, o ile ta wola wynika z aktu np. kupna lub darowizny

• constitutum possessorium - zbywca przenosił własność rzeczy na nabywcę bez jej wydawania (np. przenoszono własność niewolnika z jednoczesnym zastrzeżeniem że będzie on tytułem najmu u mnie służył przez rok

• traditio langa manu - tu do przeniesienia prawa własności wystarczyło jej pokazanie (np. wieży z odległości i wskazanie jej ręką)

• traditio symbolica - do przeniesienia p. w. wystarczyła symboliczna czynność (np. danie kluczy od schowka oznaczało danie całej zawartości)

- wszystkie sposoby przenoszenia własności były czynnościami rozporządzającymi

- jedynie umowa kupna sprzedaży była czynnością zobowiązującą - nie powodowała ona przeniesienia własności (następowało na w odrębnym akcie)

e) zasiedzenie (uscupatio) - prowadziło do nabycia własności jeśli ktoś miał faktyczne władztwo nad rzeczą (posiadanie) przez 1 rok gdy chodziło o

ruchomości i 2 lata w przypadku nieruchomości

- nie można było zasiedzieć rzeczy skradzionych, nabytych przemocą, wyjętych z obiegu, zbiegłych niewolników i rzeczy należących do państwa

- nabywca musiał działać w dobrej wierze (bona fides), czyli musiał być przekonany że nabywa rzecz od właściciela

- wręczenie musiało nastąpić na podstawie słusznego tytułu (tak jak przy tradycji)

Nadzwyczajne sposoby zasiedzenia :

usucapio pro herede - w przypadku nieobjęci spadku przez heredes extranei każdy mógł objąć ten spadek przez zasiedzenie

- to zasiedzenie nie wymagało ani tytułu ani dobrej wiary, termin roczny dotyczył rzeczy ruchomych i nieruchomych

usureceptio fiduciae causa - odzyskanie własnej rzeczy która została przeniesiona fiducjarnie na inną osobę w celu zabezpieczenia wierzytelności

(fiducia cum creditore contracta)albo w celu przechowania lub użyczenia rzeczy (fiducia cum amico contracta)

- gdy rzecz z powrotem trafiała do poprzedniego właściciela wówczas odzyskiwał ją w przypadku f.c.a. ,a w przypadku f.c.c. gdy spłacił dług

- spod usucapio wyłączone były grunty prowincjonalne : właścicielem ich był lud (w prowincjach senackich) lub cesarz (w cesarskich)

- te grunty były oddawane w użytkowanie prywatnym osobom, którzy byli quasi-właścicielami (nie mogli nabyć własności kwirytalnej gruntu)

+ dla ochrony quasi-właścicieli zastosowano longi temporis praescriptio : pozwany właściciel bronił się przeciw skardze przeciwnika

+ z czasem longi temporis praescriptio zaczęto traktować jako sposób nabycia własności gruntów prowincjonalnych

Justynian zrobił tak :

- rzeczy nieruchome można zasiedzieć za pomocą longi temporis praescriptio po 10 latach (jeśli żądający zwrotu i pozwany mieszkali w tej samej

prowincji) lub po 20 jeśli mieszkali w różnych prowincjach

- rzeczy ruchome można zasiedzieć za pomocą usucapio po 3 latach ich posiadania

Przesłanki potrzebne od zasiedzenia :

• res habilis - rzecz, która nadawała się do zasiedzenia; spod zasiedzenia wyłączone były rzeczy : skradzione, wyjęte z obiegu, zbiegli niewolnicy, rzeczy należące do skarbu państwa, należące do cesarza, a później także należące do Kościoła

• titulus - słuszny i prawdziwy tytuł w oparciu o który mogło dojść do zasiedzenia

• fides - bona fides czyli dobra wiara - przekonanie że wydający jest właścicielem rzeczy. Musiała istnieć przy rozpoczęciu zasiedzenia, potem już nie była konieczna. Jedynie przy kupnie-sprzedaży dobrą wiarę trzeba było mieć w chwili umowy i chwili wydania rzeczy

• possessio - do zasiedzenia prowadziło tylko władanie rzeczą z wolą zatrzymania jej dla siebie sprawowane w sposób nieprzerwany. Utrata posiadania powodowała przerwanie zasiedzenia

- oddanie rzeczy osobie trzeciej nie było uważane za utratę posiadania

• tempus - odpowiedni czas : początkowo dla nieruchomości 2 lata (od Justyniana 10 lub 20), dla ruchomości 1 rok (Justynian - 3 lata)

- spadkobierca mógł kontynuować zasiedzenie spadkodawcy o ile ten spełniał potrzebne przesłanki

+ w prawie archaicznym zasiedzenie usuwało braki formalne - brak odpowiedniej formy (in iure cessio, mancipatio) przy przenoszeniu własności res

mancipi

+ usuwało także braki materialne tzn. wymóg by zbywający był właścicielem rzeczy (np. spadkodawca oddał rzecz w komodat, a spadkodawca o tym

nie wiedział i przywłaszczył sobie tą rzecz, a wiec ani spadkodawca ani spadkobierca nie był właścicielem)

f) occupatio - zawłaszczenie, czyli nabycie rzeczy niczyjej

- do nabycia rzeczy niczyjej zaliczało się : zawładnięcie dzikich zwierząt, zawładnięcie rzeczami wyrzuconymi przez morze, zawładnięcie mieniem

nieprzyjaciela znajdujące się na terenie imperium w chwili wybuchu wojny

- zawłaszczyć można było także rzeczy porzucone, ale z zamiarem wyzbycia się ich

g) accessio - połączenie

+ przyjęto zasadę że, rzecz o mniejszej wartości połączona z rzeczą o większej wartości stanowi własność właściciela rzeczy głównej (accessio

cedit principali)

• przy połączeniu nieruchomości z nieruchomością (np alluvio - osadzanie na jednym brzegu rzeki ziemi zabranej z drugiego brzegu, avulsio - oderwanie kawałka ziemi i przyłączenie go do gruntu sąsiada - powodowało przeniesienie własności dopiero w momencie trwałego związania oderwiska z nieruchomością)

- koryto rzeki przypadało właścicielom nieruchomości po obu stronach rzeki

- wyspa powstała na środku należała do obydwu właścicieli, ale gdy powstała po jednej stronie rzeki to jej własność nabywał ten kto był bliżej

• przy połączeniu nieruchomości z ruchomością zakładano, że nieruchomość jest ważniejsza i właścicielem stawał się właściciel gruntu (superficies solo cedit)

- połączenie ruchomości z nieruchomością zachodziło przy wzniesieniu budynku, zasadzenia(implantio) i zasiania (santio)

- nabycie własności następowało z chwilą połączenia uniemożliwiającego rozłączenie

• połączenie ruchomości z ruchomością - gdy jest ten sam materiał własność przypada właścicielowi rzeczy głównej (np. przy połączeniu ramienia i posągu). W innych przypadkach gdy cześć przyłączona mogła być rozpoznana to po rozłączeniu znów trafiała do poprzedniego wł.

+ w razie zmieszania płynów powstawała współwłasność - udziały były proporcjonalne do ilości i wartości rzeczy zmieszanych

+ w razie zmieszania pieniędzy właścicielem stawał się ich posiadacz

h) specificatio - przetworzenie

Sabinianie : przetworzona rzecz należała do właściciela materiału

Prokulianie : przetworzona rzecz należała do tego, kto ją wykonał, czyli przetwórcy

Ostatecznie przyjęto pośrednie rozwiązanie, uzależnione od tego czy produkt można przywrócić do stanu poprzedniego czy nie, jeśli tak to właścicielem nowej rzeczy stawał się właściciel materiału, jeśli nie to właścicielem był przetwórca

i) thesaurus - znaleziony skarb (czyli taka rzecz która kiedyś miała właściciela, ale teraz nie można ustalić kto nim był)

- początkowo skarb traktowano jak część nieruchomości i uznawano że właścicielem skarbu jest właściciel nieruchomości

- za Augusta skarb był rzeczą niczyją i należał do skarbu państwa, aerarium, potem fiskus

- za Hadriana jeśli skarb znaleziono na cudzym gruncie to polowa dla znalazcy, a polowa dla właściciela gruntu

- tak samo za Justyniana; skarb znaleziony na gruncie znalazcy lub w miejscu świętym był własnością znalazcy

j) fructus - pożytki, stawały się odrębnymi rzeczami dopiero w chwili odłączenia od rzeczy macierzystej i prawo do nich miał właściciel tej rzeczy

+ wyjątkiem byli : posiadacze w dobrej wierz za uprawę i troskę, usfruktariusz i emfiteuta na podstawie ich uprawnień, dzierżawcy na

podstawie zawartej umowy dzierżawy

+ właściciel, posiadacz w dobrej wierze emfiteuta stawali się właścicielami owoców w chwili ich odłączenia od rzeczy macierzystej

+ użytkownik - usfruktariusz i dzierżawca - dopiero w chwili ich objęcia

2 NABYCIE POSIADANIA

- posiadanie nabywa się przez fizyczne władanie (corpus) i wolę władania (animus)

- można je było nabyć przez własne działanie lub za pomocą własnego niewolnika lub dziecka in potestate

- posiadanie można było później nabyć także za pomocą procuratora (zarządca cudzego majątku) i tutora

+ przy nabyciu posiadania w sposób pierwotny akt objęcia rzeczy w fizyczne władanie musiał być widoczny (złapanie ryby, lub ogrodzenie działki) - by

było widać że ma się odpowiednie animus czyli wolę posiadania

+ przeniesieniu posiadania towarzyszyła umowa, która niekiedy wystarczała do przeniesienia posiadania bez faktycznego wręczenia rzeczy, były to

przede wszystkim :

traditio brevi manu - zachodziła gdy dotychczasowy detentor (np. depozytariusz) w drodze umowy (np. kupna) stawał się posiadaczem rzeczy

constitutum possessorium - było wtedy, gdy dotychczasowy posiadacz w drodze umowy (np. sprzedaży) przenosił posiadanie na druga osobę

sam zatrzymując rzecz jako detentor (najemca)

+ detentor nie mógł stać się posiadaczem rzeczy na skutek jednostronnej zamiany woli (nikt nie może sam sobie zmienić podstawy posiadania

„Niemnem sibi ipsum causa possessionis mature posse”) - chodziło o to by np. depozytariusz nie mógł zmienić swojego animus, by jako posiadacz

dokonać zasiedzenia

Utrata posiadania

- następowała gdy ktoś tracił jednocześnie corpus i animus, np. wyrzucał rzecz z zamiarem wyzbycia się jej

- utrata corpus powodowała utratę posiadania w przypadku definitywnej utraty rzeczy (zwierzak uciekł)

- można było zachować posiadanie w przypadku solo amino (tracąc tymczasowo corpus) (np. w gdy pozostawiono pastwiska na zimę)

- posiadanie można było utracić wyjątkowo solo amino bez utraty corpus w przypadku constitutum possessorium

OCHRONA WŁADANIA RZECZAMI

OCHRONA WŁASNOŚCI (ochrona pretoryjna)

- własność była chroniona za pomocą actiones in rem, skarg skutecznych erga omnes, czyli wobec każdego, kto naruszał prawa właściciela

- od ochrony praw właściciela służyły powództwa pretoryjne :

1) rei vindicatio - przysługiwało właścicielowi kwirytarnemu, który został pozbawiony posiadania rzeczy. Celem rei vindicatio było uznanie praw

właściciela-powoda i odzyskanie przez niego posiadania rzeczy

a) - właściciel pozbawiony posiadania rzeczy mógł wystąpić ze skargą windykacyjną (realizowaną przez legis actio sacramento in rem) przeciw

posiadaczowi, który rościł sobie prawo do rzeczy, twierdząc iż rzecz jest sporna (dokonywał contravindicatio )

+ jeśli pozwany nie dokonał contravindicatio, to pretor przez addictio przyznawał sporna rzecz powodowi

+ jeśli pozwany dokonał contravindicatio to w dalszym postępowaniu obie strony ustanawiały sacramentum a sędzia orzekał czyje sacramentum

jest iustum (co równało się z wygraniem procesu)

- na czas trwania procesu pretor powierzał sporną rzecz jednej ze stron (strona ta musiała zabezpieczyć przeciwnika że w razie przegania procesu

odda mu tą rzecz wraz z ewentualnymi jej owocami)

+ zabezpieczenie polegało na daniu poręczycieli (gwarantowali że gdy sacramentum przeciwnika zostanie uznane za iustum to obecny właściciel

odda mu ten przedmiot, bo jak nie to przeciwnik będzie mógł pozwać poręczycieli lub wszcząć postępowanie egzekucyjne wobec przegranego)

- ten sposób był niewygodny bo oprócz ewentualnego przegrania sporu traciło się także sacramentum

b) uproszczeniem było wprowadzenie postępowania per sponsionem

- w agere per sponsionem powód żądał od pozwanego złożenia sponsio praeiudicalis (pytał przeciwnika czy obiecuje dać 25 sesterców, gdy okaże

się niewolnik o którego toczy się spór jest jego wg prawa Kwirytów)

- zawarta sponsio dawała możliwość wytoczenia legis actio per iudicis postulationem - tu nie ryzykowano utraty sacramentum

c) - właściciel kwirytarny pozbawiony posiadania rzeczy występował z formula petitoria przeciw każdemu posiadaczowi kwestionującemu jego

uprawnienia

- w prawie klasycznym zezwalano na wytaczanie rei vindicatio przeciw fikcyjnym posiadaczom (przeciw tym którzy podstępem pozbyli się rzeczy

spornej i przeciw tym którzy bezpodstawnie wdali się w spór, twierdząc że są w posiadaniu spornej rzeczy by ściągnąć na siebie uwagę i umożliwić

faktycznemu posiadaczowi dokończenie zasiedzenia rzeczy)

- przy rei vindicatio istniała swoboda wdania się w spór, ale sporną rzecz trzeba było przynieść przed pretora celem jej identyfikacji (dlatego

równocześnie z rei vindicatio wytaczano powództwo o okazanie rzeczy). Pozwany który nie podejmował się w spór tracił rzecz

- w przypadku kwestionowanie przez pozwanego uprawnień powoda następowało ugruntowanie sporu (litis contestatio) i sprawa szła do sądu

- ciężar przeprowadzenia dowodu spoczywał na tym który twierdził a nie zaprzeczał (ei incumbit probatio qui dicit non qui negat). Powód musiał

udowodnić że jest właścicielem rzeczy (powód musiał udowodnić prawo swych poprzedników aż do nabycia pierwotnego - był to bardzo trudny

dowód dlatego zwany był dowodem diabelskim (probatio diabolica)

- w procesie sędzia mógł wydać wyrok tylko zasądzający sumę pieniędzy (która zazwyczaj była za mała bo nie pokrywała całych kosztów procesu),

dlatego powód często nakłaniał pozwanego by ten dobrowolnie oddał rzecz

- na nakłonienie pozwalała umieszczona w formułce klauzula arbitralna, zwana restytucyjną

- jeśli pozwany nie chciał oddać rzeczy, to sędzia zwracał się do powoda by on wycenił tą rzecz (do jej kosztu dodawano jeszcze koszty związane z

procesem)

- klauzula arbitralna umożliwiała też pozwanemu uniknięcie niekorzystnych skutków litis contestatio w przypadku dobrowolnego zwrotu rzeczy przed

wydaniem wyroku

- gdy rzecz sporna przynosiła pożytki to wygrywający mógł się ich domagać (ich równowartości w €)

- pozwany który był posiadaczem w złej wierze musiał zwrócić wszystkie zebrane owoce, posiadacz w dobrej wierze musiał to zrobić ale dopiero od

litis contestatio (gdy do tego nie dochodziło to zatrzymywał owoce)

- wygrywający miał obowiązek zwrócić pozwanemu (w dobrej wierze) równowartość poczynionych na rzecz nakładów lub zezwolić mu na ich zabranie

• nakłady konieczne (impense necessarie) - takie które trzeba było koniecznie ponieść by nie pogorszyć rzeczy, np. leczenie niewolnika

• nakłady użytecznie (impense utiles) - takie które nie były konieczne, ale podnosiły wartość rzeczy, np. kształcenie niewolnika

ius retentionis - prawo pozwanego (tego który przegrał) do zatrzymania rzeczy aż do chwili zwrócenia mu nakładów

• nakłady zbytkowe (impense voluptuariae) - pozwany mógł je zabrać (początkowo tylko pozwany w dobrej wierze) gdy to nie uszkadzało rzeczy (np. zabranie drogich szat niewolnikowi)

2) actio negotia - przysługiwała temu właścicielowi kwirytarnemu, którego uprawnienia do posiadania były naruszone, a naruszający twierdził iż ma

do tego prawo

- actio negotia wytaczał właściciel (zaprzeczał temu, który twierdził że ma prawo do naruszania posiadania właściciela)

- powód musiał udowodnić że jest właścicielem kwirytarnym (musiał przeprowadzić diabelski dowód) i że jego uprawnienia są naruszane

- pozwany musiał udowodnić że ma prawo do naruszania cudzej własności

- za pomocą actio negotia powód żądał zaprzestania naruszania jego uprawnień i czasami odszkodowania, przywrócenia do stanu poprzedniego i

zabezpieczenia że więcej to się nie powtórzy

3) actio Publicana - służyła do ochrony własności bonitarnej, została stworzona przez pretora ok. I w p.n.e.

- nabywca będący posiadaczem usucapionem („będącym w drodze do zasiedzenia”) nabywał własność kwirytarną po upływie czasu potrzebnego do

zasiedzenia

- dla takich właśnie posiadaczy (będących w drodze do zasiedzenia) pretor udzielił skargi z zastosowaniem fikcji (polecał sędziemu traktować powoda

tak jakby upłynął potrzebny czas do zasiedzenia, czyli tak jakby był już właścicielem kwirytarnym

- actio Publicana była także środkiem ochrony pretoryjnej : mógł z nią wystąpić właściciel bonitarny pozbawiony posiadania rzeczy (musiał udowodnić

przed sędzią, że zostały spełnione wszystkie przesłanki do zasiedzenia z wyjątkiem przesłanki upływu czasu)

- actio Publicana stanowiła ochronę względną (skuteczną wobec osoby gorzej uprawnionej) - jeżeli właściciel bonitarny (był gorzej uprawniony od

kwirytarnego) wnosił actio Publicana przeciwko w. kwirytarnemu to przegrywał

- gdy za pomocą actio Publicana procesowało się 2 właścicieli bonitarnych to o tym kto był gorzej uprawniony zależało do kogo kupili tą rzecz :

• jeśli od tej samej osoby, to lepiej uprawnionym był ten który kupił pierwszy daną rzecz

• gdy od różnych osób, to wygrywał ten, który w chwili litis contestatio był właścicielem danej rzeczy

3 Środki ochrony wynikające ze stosunków sąsiedzkich

• actio aquae pluviae arcendae - skarga przeciwko właścicielowi nieruchomości, który zmienił naturalny odpływ wody deszczowej ze szkodą dla gruntu sąsiedniego (np. wzniesienie tamy) - właściciel który ponosił szkody wnosił przeciw właścicielowi gruntu na którym była konstrukcja a.a.p.a

• actio finium regundorum - skarga o wytyczenie zatartych granic, zgodnie z prawem miedzy polami była granica (confinium) szerokości 5 stóp - pas ten nie mógł być uprawiany ani zasiedzony

- sprawę rozstrzygał nie sędzia prywatny, ale 3 arbitrzy, gdy spór toczył się o pas ziemi szerszy niż 5 stóp trzeba było wytoczyć rei vindicatio

• cautio damni infecti - zabezpieczenie przed szkodą zagrażającą z sąsiedniego gruntu, np. gdy było drzewo lub budynek, który mógł się zawalić, to właściciel gruntu zagrożonego mógł żądać od sąsiada kaucji (na wypadek szkód), w razie odmowy pretor wprowadzał zagrożonego sąsiada w tymczasowe posiadanie gruntu sąsiada (missio in possessio ex primo decreto), gdy to nic nie dawało, to zagrożony otrzymywał missio in secundo ex primo decreto) - wprowadzenie w posiadanie bezterminowe prowadzące do nabycia własności przez zasiedzenie

• operis novi nuntiatio - zakaz wznoszenia nowej budowli (która ewentualnie mogła by zagrażać sąsiadowi) - wznoszący budowlę musiał albo rozebrać budowlę, albo dać zabezpieczenie sąsiadowi (kaucję) na wypadek szkód; budujący mógł także uzyskać pozwolenie na dalszą budowę

OCHRONA POSIADANIA (ochrona posesoryjna)

- posiadaczowi wolno było niezależnie od ochrony interdyktalnej odeprzeć bezprawne naruszenie posiadania za pomocą obrony koniecznej (siłę

wolno odeprzeć siłą „Vim vi repellere licet”)

1 Interdykty retinendae possessionis - służyły do utrzymania naruszonego posiadania

- te interdykty należały do tzw interdicta duplicata, bo położenie każdego z uczestników było jednakowe (nakaz pretorski był skierowany do obu stron)

• interdykt uti possidetis - dotyczył nieruchomości (gruntów, budynków)

- za pomocą tego interdyktu pretor nakazywał by przy posiadaniu pozostał ten, kto w chwili wydania interdyktu był posiadaczem niewadliwym (nie nabył spornej rzeczy ani przemocą, ani potajemnie, ani prekaryjnie)

• interdykt utrubi - dotyczył ruchomości, głównie niewolników

- pretor nakazywał, by przy posiadaniu pozostał ten, kto przez większą cześć roku (licząc wstecz od wydania utrubi) posiadał sporną rzecz w sposób niewadliwy

2 Interdykty recuperandae possessionis - służyły do odzyskania posiadania

• interdykt unie vi - przysługiwał niewadliwemu posiadaczowi nieruchomości którego wyzuto z posiadania przemocą, można go było wnieść w ciągu roku od chwili wyzucia

interdykt de vi armata - przysługiwał posiadaczowi wadliwemu, któremu rzecz odebrano przy użyciu siły zbrojnej, można było wnieść nawet po upływie roku

• interdykt de precario - był przeciw prekarzyście, który nie zwracał rzeczy oddanej mu w prekarium

Zmiany w prawie poklasycznym i justyniańskim

- interdykty posesoryjne przybrały postać zwyczajnych powództw, tak jak dawniej przy stosowaniu tej ochrony nie miał znaczenia stan prawny, bo

podstawą udzielenia powództwa było samo naruszenie posiadania

- w prawie justyniańskim interdykty unie vi i de vi armata połączono w jeden środek procesowy

- interdykt uti urbi został zrównany z uti possidetis w tym sensie, że przy posiadaniu utrzymywał ten, kto był posiadaczem niewadliwym w chwili lit. cont.

3 Interdykty adipiscendae possessionis - zmierzały do uzyskania posiadania, w tej grupie najczęściej były stosowane dwa interdykty :

• interdykt salwiański (interdictum Salvianum) - dotyczył wejście w posiadanie zastawionego przy umowie dzierżawy inwentarza (np. gdy dzierżawiący nie płacił czynszu, to właściciel nieruchomości zabierał mu w zamian inwentarz)

• interdykt quorum bonorum - umożliwiał dziedzicom prawa pretorskiego wejście w posiadanie rzeczy spadkowych

PRAWA NA RZECZY CUDZEJ (iura in re aliena)

SŁUŻEBNOŚCI (servitutes)

1 Służebności gruntowe (servitutes praediorum lub iura praediorum) - stanowiły obciążenie jednego gruntu na rzecz drugiego.

Ze względu na cel któremu miała służebność służyć rozróżniano:

• służebność gruntów wiejskich (servitutes praediorum rusticorum) - służebność ta musiała przyczyniać się do polepszania uprawy, ułatwiania dostępu do gruntów uprawianych i ich nawadniania, do służebności zaliczano :

- iter - prawo do przechodzenia pieszo lub konno przez cudzy grunt (bez możliwości przepędzania bydła i przejazdu wozem)

- actus - prawo przepędzania zwierząt i przejazdu wozem

- via - iter + actus (prawo przechodzenia pieszo, przepędzania bydła, przejazdu)

- aquae ductus - prawo doprowadzania wody przez cudzy grunt

- aquae haustus - służebność czerpania wody

- pecoris ad aquam adpulsus - służebność dopuszczenia bydła do wody

- ius pascendi - prawo wypasania

- calcis coquendae - prawo wypalania wapna

- harenae fodiendae - prawo kopania piasku

• służebność gruntów miejskich (servitutes praediorum urbanorum)

- servitus oneris ferendi - prawo oparcia własnego budynku o ścianę sąsiada

- sevitus tigni immittendi - prawo wpuszczenia belki w budynek sąsiada

- servitus stillicidii - prawo ścieków i okapu, czyli kierowania wody na grunt sąsiada

- servitus altius non tollendi - prawo ograniczania wysokości budynków, by ten nie zasłaniał światła sąsiadowi

2 Służebności osobiste (servitutes personarum)

- w prawie justyniańskim ususfructus, usus, habitatio i operae servorum et animalium objęto pojęciem służebności osobistych

- służebności osobiste przysługiwały indywidualnej osobie, przez czas określony, najwyżej dożywotni

• ususfructus (użytkowanie) - używanie cudzej rzeczy z prawem pobierania z niej wszystkich pożytków

- użytkowanie nie było dziedziczne, ani zbywalne, można było się go zrzec na rzecz właściciela

- wykonywanie użytkowania usufruktariusz (korzystający z ususfructus) mógł przenieść na inną osobę, która mogła je wykonywać do śmierci usufr

- przedmiotem ususfructus były rzeczy zużywalne - zarówno nieruchomości jak i ruchomości, często niewolnicy

- od I w p.n.e. przedmiotem tego prawa mógł być cały majątek, razem z rzeczami zużywalnymi, ale wtedy usufruktariusz musiał zawrzeć stypulację gwarancyjną (cautio usufructaria), na mocy której usufruktariusz zobowiązywał się do oddania rzeczy takiego samego rodzaju i w tej samej ilości (tantundem eiusdem generis)

• usus (używanie) - osobiste uprawnienie do korzystania z rzeczy cudzej z prawem pobierania pożytków tylko na własne, osobiste potrzeby

- usuariusz nie mógł przenieść uprawnienia na inną osobę, ani odstąpić wykonywania go

• habitatio - prawo mieszkania w cudzym budynku

• operae servorum et animalium - prawo korzystania z pracy cudzego niewolnika lub zwierzęcia

3 Ustanie i wygasanie służebności

+ by ustanowić służebność posługiwano się aktem in iure cessio (dla ustanowienia gruntów wiejskich również mancipatio)

+ służebności można było ustanowić w testamencie w drodze legatu per vindicationem

+ na gruntach prowincjonalnych ustanawiano je w drodze nieformalnych umów umocnionych stypulacyjnym przyrzeczeniem kary w razie niewyk, um.

+ można też było nabyć służebność przez zasiedzenie

- służebność gasła przez zniszczenie rzeczy obciążonej - przez zrzeczenie się

- przez zbieg z prawem własności - przez niewykonywanie w ciągu odpowiednio długiego okresu

4 Ochrona służebności

+ wszystkie służebności podlegały ochronie za pomocą skargi in rem, skutecznej wobec każdego (erga omnes), kto naruszył uprawnienie mającego daną służebność

+ skarga ta (vindicatio servitutes lub actio conessoria) była kierowana przez mającego służebność przeciw właścicielowi (odwrotność a. negotaria)

5 Zasady dotyczące służebności

a) służebność nie może polegać na działaniu - właściciel zobowiązany był do znoszenia cudzego działania lub powstrzymywania się od działania

- wyjątek : utrzymanie własnym kosztem ściany o którą opiera się budynek sąsiedni

b) nie może istnieć służebność na służebności (rzeczą służebną może być tylko rzecz materialna a nie prawo)

c) służebność należy wykonywać oględnie, tzn. w sposób jak najmniej uciążliwy dla właściciela

d) nie można mieć służebności na własnej rzeczy

e) służebności gruntowe powinny być ustanawiane na gruntach sąsiednich, choć nie koniecznie graniczących ze sobą

f) służebności powinny przynosić gruntowi władnącemu trwałe korzyści, np. nie można ustanowić służebności czerpania wody ze zbiornika

wysychającego latem

ZASTAW

- jest to realne (rzeczowe) zabezpieczenie wierzytelności

1 Fiducia

- początkowo dłużnik dla zabezpieczenia realizacji swojego długu przenosił na wierzyciela własność rzeczy (było to ryzykowne bo wierzyciel mógł tą rzeczą swobodnie rozporządzać i np. przenieść własność na trzecią osobę przeciwko której dłużnik nawet po spłacie długu nie miał środków prawnych)

- wierzyciel miał tylko moralny obowiązek przewłaszczenia rzeczy po spłacie długu dlatego ten rodzaj zabezpieczenia nazwano fiducją

- zaczęto dołączać nieformalne porozumienie (pactum fiduciae) na mocy którego zastawnik musiał po wypełnieniu przez dłużnika dokonać

remancypacji rzeczy

- z zawartego pactum fiduciae pretor dawał dłużnikowi skargę

2 Zastaw ręczny (pignus)

- powstał na skutek zawarcia traktatu realnego w którym zastawca przenosił na zastawnika jedynie detencję (czyli possessio naturalis), zatrzymując

prawo własności

3 Zastaw umowny (hipoteka)

pignus conventum - zastaw umowny stosowany nie tylko przy dzierżawie, ale także przy zabezpieczaniu innych stosunków obligacyjnych, zwany

później hypotheca

- zarówno pignus jak i hypotheca były właściwymi formami zastawu - prawami na rzeczy cudzej

- zastaw był prawem akcesoryjnym tzn dodatkowym : nie mógł istnieć bez wierzytelności, którą zabezpieczał

- przy hipotece dłużnik nie wydawał zastawionej rzeczy

4 Ustanowienie i wygaśnięcie zastawu

- zastaw ustanawiano najczęściej w drodze nieformalnej umowy między dłużnikiem a wierzycielem

- w pewnych przypadkach nie potrzeba było umowy, bo uważano że zastaw został ustanowiony milcząco, na podstawie przepisów prawa lub

zwyczaju (wydzierżawiając miał taki zastawa na owocach dzierżawcy)

- zastaw mógł być ustanowiony przez sędziego w celach egzekucyjnych

+ zastaw gasł w chwili wygaśnięcia zobowiązania, którego wykonanie zabezpieczał

+ zastaw gasł gdy wierzyciel zrealizował prawo zastawu (np. przez sprzedaż, zrzekł się swego prawa, gdy nabył na własność zastawioną rzecz)

5 Przedmiot zastawu

- przedmiotem mogły być zarówno ruchomości jak i nieruchomości

- w okresie cesarstwa pojawiła się hipoteka generalna (na całym majątku dłużnika)

- z czasem przedmiotem mogły być także rzeczy niematerialne : prawa (np. do użytkowania)

- przedmiotem mogło być także samo prawo zastawu (tzw. podzastaw)

6 Realizacja zastawu

+ zastawca nie mógł używać rzeczy, którą oddał w zastaw, bo wtedy dokonywałby kradzieży używania

+ by móc używać rzecz oddaną w zastaw konieczna była dodatkowa umowa - pactum antichreticum

+ w razie niespełnienia przez dłużnika świadczenia w terminie, wierzyciel mógł zaspokoić swą wierzytelność z zastawionej rzeczy

+ sposób zaspakajania wierzytelności określały zazwyczaj same strony :

- lex commissoria (klauzula przepadku) - była najgorsza dla dłużnika, bo w razie zwłoki wierzyciel przejmował zastawioną rzecz (zabroniona w

326 n.e. przez cesarza Konstantyna Wielkiego)

- pactum de vendendo (umowa o sprzedaży rzeczy) - zawierana we wczesnej republice, wierzyciel miał prawo do sprzedania zastawionej

rzeczy, a nadwyżkę po odliczeniu swej należności miał oddać dla dłużnika

- w przypadku hipoteki należało wejść w posiadanie zastawionego przedmiotu - służył temu interdictum Salvianum - miał zastosowanie tylko w

przypadku ustanowienia zastawu na inwentarzu, można ją było stosować tylko przeciw dzierżawcy, dlatego wydano :

- actio Serviana - skarga skuteczna (erga omnes) z nią mógł występować wydzierżawiający z żądaniem wydania mu zastawionego inwentarza

- z czasem na wzór tej skargi również w innych przypadkach zaczęto stosować skargę skuteczną (erga omnes)

7 Wielość zastawów

- przy hipotece dłużnik nie wydawał zastawionej rzeczy, wiec mógł obciążyć daną rzecz wielokrotnie

- gdy istniało kilka zastawów tej samej rzeczy ustanowionych jednocześni , to lepsza była pozycja tego dłużnika, który miał rzecz (melior est conditio

possidentis) Później zastawnicy zaczęli mieć równe prawa

- w przypadku zastawienia zastawów w różnym czasie obowiązywała zasada prior tempore potior iure

EMFITEUZA (emphyteusis)

- najstarsze pod względem treści prawo na rzeczy cudzej

- grunty będące własnością publiczną oddawano w wieczystą dzierżawę (ius perpetuum) - trwała ona dopóty, dopóki dzierżawca i jego spadkobiercy

płacili czynsz

- na wschodzie grunty cesarskie oddawano w emfiteuzę - czyli długoterminową dzierżawę zobowiązującą do uprawy ziemi

- w V w ius perpetuum przyjęło nazwę ius emphyteuticum

- od tej pory uważa się że emfiteuza to dzierżawa wieczysta, dziedziczna i zbywalna

Uprawnienia emfiteuty

- były podobne do uprawnień właściciela - prawo emfiteuzy było dziedziczne i zbywalne

- emfiteuza przed zbyciem się gruntów musiał zawiadomić właściciela, który mógł skorzystać z prawa pierwokupu

- właściciel, który nie skorzystał z prawa pierwokupu otrzymywał 2% ceny

- emfiteuta mógł swe prawo przekazać w testamencie, gdy tego nie zrobił to przechodziło ono na ustawowych dziedziców emfiteuty

- emfiteuta mógł swój grunt dowolnie eksploatować, byleby tylko nie pogarszał rzeczy

- emfiteuta uzyskiwał własność owoców z chwilą ich oddzielenia się

- przysługiwały mu analogiczne środki ochrony jakimi dysponował właściciel :

+ miał skargi pretoryjne (actiones utiles)

+ mógł posługiwać się interdyktami posesoryjnymi

- był zobowiązany jedynie do płacenia rocznego czynszu, do uprawiania gruntu i do zawiadamiania właściciela o zamiarze sprzedaży

- przypadku niepłacenia czynszu (przez 3 lata), pogarszania gruntu lub niezawiadomieniu właściciela o sprzedaży, wł miał prawo odwołać emfiteuzę

Superficies

- superficies - dziedziczne i zbywalne prawo do odpłatnego korzystania z budynku wzniesionego na cudzym gruncie

- od czasów pryncypatu grunty prywatne odstępowane pod zabudowę za minimalny, płacony corocznie czynsz

- wybudowany na cudzym gruncie budynek, zgodnie z zasadą superficies solo cedit stawał się własnością właściciela gruntu

- superficiusz (wznoszący budynek) - płacąc coroczny czynsz miał prawo dowolnie z niego korzystać, podnajmować budynek, sprzedawać go i

przekazywać w testamencie

- superficiusz korzystał z ochrony pretorskiej, stanowisko jego podobne było do emfiteuta, ale nie musiał on zawiadamiać właściciela gruntu o

zamiarze sprzedania budynku, właścicielowi nie przysługiwało prawo pierwokupu

- w prawie justyniańskim superficiusz uzyskał skargę in rem, wzorowaną na skardze właściciel i od tej pory superficies stała się w pełni

ukształtowanym prawem na rzeczy cudzej

---