Z. Łyko -Wstęp do Pisma Świętego

Rozdział piaty

ZASADY INTERPRETACJI PISMA ŚWIĘTEGO

„Księgi Biblijne są dokumentami Bożego Objawienia, słowem i pismem Boga do ludzi. W nich jest pisane, co Bóg ludziom przez usta proroków, Jezusa Chrystusa i Aposto­łów objawił o Swojej istocie, woli, radach i postanowieniach, o istocie świata i człowieka, o Swoim stosunku do świata i ludzi, o Swoich prawdach i prawach rządzących światem, o celu i przeznaczeniu świata i człowieka (...) W środku Biblii jest postać Jezu­sa, Syna Bożego, ucieleśnione Słowa wiecz­nego Boga (...) Biblia jest drogowskazem człowieka w jego ziemskiej pielgrzymce, niewyczerpanym skarbem prawdy, pociechy, pokrzepienia, mądrości, światłem w ciemno­ściach, ostoją w niedolach i niebezpieczeń­stwach” (ks. bp Karol Kotula, „Co to jest Biblia?”, Warszawa 1961, s. 5.6).

Po omówieniu szeregu zagadnień dotyczących isto­ty i treści, autorstwa i dziejów oraz znaczenia Pisma Świętego i po stwierdzeniu, że Biblia jest nie tylko wybitnym dziełem literackim, ale przede wszystkim Słowem Bożym, nasuwa się pytanie, w jaki sposób poznać objawioną w Biblii wolę Boga i zrozumieć za­wartą w niej naukę? Odpowiedź na to pytanie jest niezwykle ważna i to zarówno z punktu widzenia religijno-konfesyjnego, jak i teologicznego, duszpastersko-katechetycznego, a także osobistego zbawienia, które wszak uwarunkowane jest z jednej strony właściwym poznaniem prawdy i wiarą, a z drugiej -zgodnym z tym czynem. Jest to problem metodologiczno-poznawczy.

1. POPULARNOŚĆ BIBLII

Umiejętność czytania i rozumienia oraz właściwe­go zwiastowania Pisma Świętego jest szczególnie waż­na w naszych czasach, kiedy Pismo Święte jest pow­szechnie dostępne i stanowi olbrzymią szansę wgłębienia się w jej treść i zawarte w nim poselstwo Boże. Coraz nowe i bardziej nowoczesne przekłady na współ­czesne języki niewątpliwie zbliżają treści biblijne dzi­siejszemu człowiekowi. Wielu jednak ludzi wzdraga się przed wgłębianiem się w lekturę biblijną w obawie przed niezrozumieniem.

II. ŹRÓDŁO SATYSFAKCJI

Pomijając względy teologiczne, do kultury współ­czesnego chrześcijanina należy umiejętność kontaktu ze Słowem Bożym. Tylko bowiem wówczas, gdy ten kontakt będzie prawidłowy, Biblia stanie się księgą przemawiającą, a lektura biblijna nie tylko dostarczy nieprzemijalnych przeżyć, ale także stanie się źródłem wiedzy i prawdziwej satysfakcji duchowej. Szczególnie obowiązuje to teologów i duszpasterzy.

§ 1. POTRZEBA INTERPRETACJI

Celem należytego zrozumienia treści Pisma Świętego, a przede wszystkim zawartej w niej nauki o Bogu i człowieku, trzeba sięgnąć do podstawowych reguł interpretacyjnych¹, czyli tzw. zasad hermeneutyki lub egzegezy² biblijnej, służą­cych temu właśnie celowi.

I. BIBLIA JEST DLA WSZYSTKICH

Należy jednakże podkreślić z całym naciskiem, że Pismo Święte i jego badanie nie jest wyłączną domeną uczonych i teologów, chociaż obowiązują ich tutaj szczególne rygory.

1. KSIĘGA OTWARTA

Biblia jest księgą otwartą dla wszystkich ludzi dobrej woli, którzy szukają odpowiedzi na

podstawowe pytania do­tyczące wszechbytu i pragną poznać Boga i Jego wolę. Pozna­nie Pisma Świętego, jakkolwiek wymaga skupienia i uwagi, jest nie tylko możliwe, ale także bardziej dostępne dla wszy­stkich grup ludzi niżby się to pozornie wydawało. Szczerość i gorliwość przy poznawaniu Biblii wynagrodzone zostaną obfitym błogosławieństwem niebios, „każdy bowiem, kto szu­ka, znajduje, kto prosi, bierze; a temu, co kołacze, będzie otwo­rzono” (Mat. 7,8 BG).

Z kart Pisma Świętego przemawia Bóg, stąd kieruje do wszystkich ludzi swoje zbawcze orędzie, tutaj każdy może usłyszeć głos Boga. Biblię mogą czytać uczeni i laicy, teolodzy i prości wyznawcy Chrystusa, mogą ją studiować młodzi i starzy, a nawet dzieci są w stanie zrozumieć treść Biblii i poznać wolę Ojca niebieskiego, czego dowodem jest choćby Tymoteusz, który - jak stwierdza ap. Paweł - „od lat dzie­ciętych” (2 Tym. 3,15 SK) znał Pismo Święte. O młodzieży chrześcijańskiej czasów apostolskich powiedziane zostało, że „mieszka w nich Słowo Boże” (1 Jana 2,14), psalmista zaś py­ta: „Jak zachowa młodzieniec w czystości życie swoje?” i od­powiada: „gdy przestrzegać będzie słów twoich” (Ps. 119,9).

2. OFERTA MIŁOŚCI I PRAWDY

W Słowie Bożym czytamy, że „Bóg nie ma wzglądu na osobę” (Rzym. 2,11), wszystkim więc oferuje w swym natchnio­nym Słowie bezcenne skarby wiekuistej miłości, mądrości i prawdy. Uczy ludzi roztropnych i prostych, gani pysznych i upartych, przed każdym szczerym poszukiwaczem prawdy otwiera niezgłębione tajemnice swej woli i miłości. „Pismo św. zawiera dość jasności -pisze Pascal - aby wybranych oświecić, i dość zawiłości, aby ich utrzymać w pokorze. Ale dla zatwardziałych zawiera dość ciemności, aby ich oślepić, jak również dość jasności, aby ich jako winnych słusznie po­tępić” ³.

II. POWODY INTERPRETACJI

Zatrzymajmy się przez chwilę nad kwestią powodów in­terpretacji, czyli wykładu Pisma Świętego. Dlaczego potrzebne jest interpretowanie Biblii?

1. POTRZEBA ZBLIŻENIA TREŚCI

Otóż Pismo Święte pisane było w różnych okolicznościach, miejscach i czasach, a jego pisarze posługiwali się różnymi formami wyrazu i rodzajami literackimi. Ponadto Biblia kry­je w sobie tajemnice wiary, które tylko Duch Święty może objawić. Każdy wiersz Biblii zawiera prawdę absolutną, ale nie w każdym wierszu zawarta jest cała prawda, bowiem pełnia prawdy zawarta jest w całej Biblii. Spotykamy też, w Biblii mowę obrazową, przenośną. Stąd m.in. wypływa po­trzeba interpretacji Pisma Świętego, czyli jego wykładu.

2. STANOWISKO BIBLII

Pismo Święte samo zresztą zwraca uwagę na potrzebę interpretacji. Już w zaraniu starożytności biblijnej objawie­nie Boże, dochodzące do skutku za pośrednictwem słów, zna­ków i zdarzeń, domagało się interpretacji (1 Mojż. 2.21-23; 3,15.21; 22,1-14). Podobnie było z nauką prorocką (Dan. 2,19. 27.28; 7, 15.16; 9,21-23; Zach. 4,2-6), z mową obrazową Chry­stusa (Mat. 13,26) czy głoszonymi przez Niego prawdami zba­wienia (Łuk. 24,25-27). Interpretacji wreszcie domagała się nauka apostolska, zwłaszcza listy ap. Pawła, o których ap. Piotr wyraził się, „że są w nich pewne rzeczy niezrozumiałe, które, podobnie jak i inne pisma, ludzie niewykształceni i nie­zbyt umocnieni przekręcają ku własnej swej zgubie” (2 Piotra 3,16). Niektórzy są zdania, że występują w Piśmie Świętym „sprzeczności”. Pośpieszmy jednak z wyjaśnieniem, że „sprzecz­ności” te posiadają charakter pozorny. Głębsze zbadanie za­gadnienia „sprzeczności” te usuwa.

3. HERMENEUTYKA BIBLIJNA I JEJ PODZIAŁ

Właściwe zatem zrozumienie zawartej w Piśmie Świętym mowy Bożej wymaga zastosowania określonych zasad inter­pretacji biblijnej. Zagadnieniem tym zajmuje się tzw. hermeneutyka lub egzegeza biblijna.

Hermeneutyka biblijna lub egzegeza biblijna to nauka, zajmująca się regułami właściwego interpretawania treści ob­jawienia Bożego zawartego w Biblii. Hermeneutyka dzieli się na neomatykę⁴, czyli naukę o sensie, heurystykę⁵, czyli naukę o metodach odnajdywania właściwego sensu (znaczenia) wy­powiedzi biblijnych i wreszcie proforystykę⁶, czyli naukę o sposobach wykładania odnalezionego w Biblii sensu. Omówimy pokrótce każdy z tych działów ⁷.

§ 2. NEOMATYKA

Noematyka jest to nauka o sensie. Noematyka zajmuje się teorią sensu. Odpowiada na pytanie czym jest sens. Przez sens rozumie się ogólnie myśl lub prawdę wynikająca z kon­tekstu, a w szczególności myśl lub prawdę wynikającą z wy­razów, których ogólne, często wielorakie znaczenie zostało ściśle określone przez wzajemne ich gramatyczne i logiczne zależności i powiązania⁸. Ze szczególnym naciskiem prag­niemy podkreślić rozumienie sensu jako myśli czy prawdy zawartej w Biblii.

I. OKREŚLENIE SENSU

Definicja ta wymaga bliższego wyjaśnienia. Co bowiem należy rozumieć przez kontekst, wyraz, znaczenie i owe za­leżności i powiązania? Co to jest wreszcie pojęcie?

1. PODSTAWOWE TERMINY

Wyraz to nazwa określonego elementu rzeczywistości (przedmiotu) - rzeczy, osób, idei i zdarzeń. Nazwa to słowny oznacznik przedmiotu, a pojęcie to myślowy jej odpowied­nik ⁹. Znaczenie wyrazu to sposób jego rozumienia w danym języku. Wyraz może posiadać kilka znaczeń¹⁰, np. wyraz „za­mek”. Różnorodność znaczeń wyrazu jest często źródłem poważnych nieporozumień. Dlatego w dziedzinie interpretacji niezwykle ważną sprawą jest ścisłe ustalenie właściwego zna­czenia wyrazów i pojęć jako istotnego elementu prawidłowej komunikacji.

Ścisłe jednakże ustalenie znaczenia wyrazu jest możliwe tylko w zestawieniu z innymi wyrazami, a więc w wyniku ich wzajemnych powiązań, czyli zależności gramatycznych i logicznych. Owe wzajemne powiązania lub zależności gra­matyczne i logiczne wyrazów nazywamy kontekstem. Kontekst może być bliższy lub dalszy w zależności od tego, czy obej­muje dane zdanie czy też szereg zdań. Podsumowując stwier­dzamy, że sensem (znaczeniem) jest myśl lub prawda, wyni­kająca z kontekstu, wyrażona słowami¹¹.

2. RODZAJE SENSÓW

Istnieje kilka rodzajów sensów w zależności od różnych okoliczności ich egzystencji:

po pierwsze - w zależności od sposobu wyrażenia sensu może być:

a) sens wyrazowy, zwany, także historycznym, gdy dane prawdy wyrażamy przy pomocy słów,

b) rzeczowy, zwany także typicznym albo duchowym, gdy wyrażamy dane prawdy przy pomocy rzeczy, zdarzenia, zna­ku;

po drugie - w zależności od sposobu odkrywania sen­su może być:

a) sens gramatyczny lub filologiczny, gdy odkrywamy go przy pomocy reguł gramatycznych, językowych,

b) logiczny, gdy odkrywamy go przy pomocy reguł logicz­nych,

c) teologiczny, gdy odkrywamy go przy pomocy reguł teo­logicznych;

po trzecie - w zależności od właściwości sensu może być:

a) sens pewny, prawdopodobny lub wątpliwy,

b) jasny lub niejasny.

II. SENS WYRAZOWY

Sens wyrazowy jest podstawowym sensem Pisma Święte­go. Biblia jest przecież zapisem mowy ludzkiej, napisana zo­stała przez ludzi, językiem ludzkim i dla ludzi. Sens tego za­pisu ustala się przede wszystkim na podstawie reguł grama­tycznych i logicznych. Sens ten opiera się na podstawowym, leksykalnym (słownikowym) i obiegowym, znaczeniu wystę­pujących w Biblii słów, jest sensem ich kontekstu.

1. RODZAJE SENSÓW WYRAZOWYCH

Sens wyrazowy może być:

po pierwsze - ze względu na treść:

a) sensem historycznym, gdy podaje fakty historyczne,

b) sensem przyrodniczym, gdy podaje fakty przyrodnicze.

c) sensem doktrynalnym, gdy podaje zasady wiary,

d) sensem moralnym, gdy wskazuje na normy moralne;

po drugie - ze względu na sposób posługiwania się słowami może być:

a) sensem dosłownym lub właściwym, gdy słowa użyte są w znaczeniu podstawowym, właściwym (sens wyrazowy dosłowny jest dominującym sensem Pisma Świętego),

b) sensem przenośnym, gdy słowa użyte są w znaczeniu przenośnym;

po trzecie - ze wzglądu na kontekst może być:

a) sensem pełniejszym, gdy wychodzi poza zakres sensu zwykłego i wypływa z zestawienia tekstów o tej samej tema­tyce lub

b) sensem wywnioskowanym, gdy wydobywa się go z wy­razów drogą rozumową (np. 1 Tes. 4,16 - Jan 14,13).

2. SENS WYRAZOWY PRZENOŚNY

Sens wyrazowy przenośny, zwany czasem metaforycznym, alegorycznym lub symbolicznym, zasługuje na osobne omó­wienie, gdyż w Biblii ten rodzaj sensu występuje bardzo często i ma swoje doniosłe znaczenie.

Do przenośni wyrazowych należą:

po pierwsze - metafora (od słowa metaforein -prze­nosić), jest to przeniesienie znaczenia wyrazu z właściwego mu przedmiotu na inny przedmiot, rzecz czy czynność, do których znaczenie to odnosi się w sposób pośredni, wtórny, np. „wy jesteście solą ziemi” (Mat. 5,13), „wy jesteście światłością świata” (Mat. 5,14), „lew z pokoleniu Judy”, „odrośl Dawi­dowa” (Obj. 5,5) 12.

po drugie - alegoria (od słowa alegorien -mówić inaczej, wyrazić się obrazowo), jest to rozwinięta metafora, np. pieśń Izajasza o winnicy (Izaj. 5,1-6), przypowieść o do­brym pasterzu i jego owczarni (Jan 10,1-16)¹³;

po trzecie - parabola (od słowa parabolein - poło­żyć coś obok, porównać coś z czymś), jest to opowieść metafo­ryczna, zwana przypowieścią lub porównaniem, przy pomocy której pragnie się przedstawić jakąś prawdę moralna lub teo­logiczną, przy czym należy pamiętać, że ponieważ porównanie występuje pomiędzy dwoma płaszczyznami różnego porządku, to tylko główna idea (tertium comparationis) służy do naświetla­nia prawdy moralnej lub teologicznej, wszystkie zaś inne ele­menty stanowią wyłącznie dekorację opowiadania (np. podobnie jak ojciec przyjmuje marnotrawnego syna, tak Bóg przygarnia pokutujących grzeszników);

po czwarte - symbol, jest to opowieść metaforyczna, której istotą jest rzecz lub akcja obrazowa, przy pomocy któ­rej pragnie się wyrazić jakąś prawdę lub zdarzenie, przy czym pamiętać należy, że symbol jest znakiem (faktem, ob­razem) rzeczywistym, przy pomocy którego pragnie się przed­stawić jakąś prawdę, podczas gdy np. alegoria i parabola są zdarzeniami zmyślonymi, od typu zaś, który jest także zna­kiem (obrazem) rzeczywistym, różni się symbol tym, że istnie­je wyłącznie ze względu na coś innego (sam w sobie nie ma racji bytu), podczas gdy np. typ - ma racje bytu sam w so­bie. Symbolem jest np. rozdarcie płaszcza przez Achiasza na znak rozdarcia królestwa Dawidowego (1 Król. 11,29-30), rozbicie garnka przez Jeremiasza na znak końca królestwa judz­kiego (Jer. 29,11-13), umycie rąk przez Piłata (Mat. 27.24), wizja kości (Ez. 37,1-44), wizja wozów (Zach;. 6,1-5), wizja zwierząt nieczystych (Dz.Ap. 10,10-16), wizja bestii (Dan. 7,1-8), w przeciwieństwie do tego typem jest np. baranek, wskazujący na Chrystusa „jako baranka Bożego”¹⁴.

po piąte - przysłowie, jest to krótkie zdanie, w któ­rym zawarta jest jakaś prawda, oparta na doświadczeniu ludz­kim;

po szóste - zagadka, jest to przenośnia wyrażona w sposób zawiły, wymagający większej uwagi.

III. SENS RZECZOWY (TYPICZNY, DUCHOWY)

Idee i prawdy można wyrazić nie tylko za pomocą słów (wówczas obowiązuje sens wyrazowy), ale także za pomocą czynów lub rzeczy, a więc znaków i figur, a wówczas mamy do czynienia z sensem rzeczowym, zwanym także typicznym, figuratywnym, gdyż wyraża się go przy pomocy jakiegoś przedmiotu czy rzeczy, lub duchowym, gdyż wyraża jakąś prawdę duchową.

1. BLIŻSZE OKREŚLENIE

Jeśli zatem jakieś osoby, rzeczy i wydarzenia, wyrażone przez hagiografa słowami, mają - z intencji Bożej - zna­czenie jeszcze inne, wyższe, znane jedynie Bogu i w tym sen­sie objawione przez Boga, czyli mają znaczenie figury, to wówczas mamy do czynienia z sensem typicznym, figuratyw­nym, rzeczowym, duchowym (zwanym także sensem mistycz­nym lub alegorycznym).

2. RODZAJE SENSU RZECZOWEGO

Istnieją różne rodzaje sensu rzeczowego (typicznego). Sens ten może być:

po pierwsze - ze względu na treść sensem dogma­tycznym, moralnym itp.,

po drugie - ze względu na sposób posługiwania się nim sensem właściwym (gdy słowa zatrzymują swe właściwe, dosłowne znaczenie, tj. tak w sensie wyrazowym, jak i w figu­rze np. zakaz łamania kości u baranka i Chrystusa, 2 Mojż. 12,46; Jan 19,26), lub przenośnym, czyli niewłaściwym, jeśli w obu sensach, a więc w sensie wyrazowym, jak i typicznym, słowa należy rozumieć przenośnie, np. kamień (Ps. 118,22.; Mat. 21,42; Dz.Ap. 4,11).

3. ISTOTA SENSU RZECZOWEGO

„Sens typiczny jest dziełem Ducha Świętego, dlatego że zawiera prawdę wyższą niż mówią o tym słowa hagiografa. Można go więc poznać jedynie z objawienia Bożego”¹⁵. Po­nadto osoby, rzeczy i zdarzenia używane w sensie typicznym muszą istnieć, czyli mieć rzeczywistość historyczną lub przy­najmniej literacką, a wiec muszą mieć swój sens wyrazowy, musi istnieć również podobieństwo między typem a antytypem, choć nie pod każdym względem, oraz przy sensie typicznym musi występować także intencja Boża.

Podsumowując trzeba pamiętać o tym, że słowa Pisma Świętego należy przyjmować przede wszystkim w ich sensie wyrazowym, dosłownym, wszelkie zaś przenośnie, czy to z za­kresu sensu wyrazowego przenośnego czy też sensu typicznego przenośnego, należy tłumaczyć o tyle, o ile tłumaczy je obja­wienie Boże¹⁶. Jest to wówczas tzw. wykładnia autentyczna, dokonana przez samo natchnione Słowo.

4. STANOWISKO E. G. WHITE¹⁷

Ellen White kładzie nacisk na oczywiste, tj. literalne, znaczenie określonego fragmentu Pisma Świętego, chyba że sam kontekst wskazuje na to, iż mamy do czynienia z ję­zykiem przenośnym, symbolicznym. Jeśli jednak został zastoso­wany język symboliczny, to wówczas całą Biblię należy po­traktować jako interpretatorkę samą dla siebie.

„Język biblijny powinien być rozumiany w dosłownym jego brzmieniu, oczywiście z wyjątkiem symboli i metafor” (WB 463). „Ci, którzy mają dużą wyobraźnię, korzystają skwap­liwie z symboli i metafor Pisma Świętego, interpretują tak, aby dostosować je do swojej fantazji z niewielkim odniesie­niem do świadectwa Pisma Świętego jako interpretatora samego siebie, i przedstawiają swoje dziwactwa jako nauki Sło­wa Bożego” (4 SP 344). „Prawdy, wyraźnie objawione w Bib­lii, są kwestionowane i zniekształcane przez ludzi, którzy twierdząc, że posiadają wiedzę i mądrość, uczą, że Pismo Święte ma mistyczne, duchowe lub alegoryczne znaczenie. Ludzie ci są fałszywymi nauczycielami” (WB 463).

§ 3. HEURYSTYKA

Słowo hereustyka pochodzi od słowa heuriskein (znaleźć) i oznacza naukę o regułach odnajdywania sensu biblijnego, a więc myśli Bożych i prawd religijnych, które zawarte zostały w Biblii i stanowią treść objawienia Bożego. W interpretacji Pisma Świętego nauka ta ma olbrzymie znaczenie. Ważna jest nie tylko znajomość rodzajów sensów, tzn. różnych typów myśli i prawd, ale także umiejętność ich odnajdywania i usta­lania. Pismo Święte jest dziełem Bosko-ludzkim. Jako dzieło ludzkie - literackie - podlega ogólnym regułom heurystycznym, jakimi bada się każde dzieło literackie, a jako dzieło Boskie - natchnione - podlega także szczególnym regułom heurystycznym, mającym zastosowanie do Biblii.

Biblistycznymi regułami heurystycznymi są: po pierw­sze - reguły (sprawdziany, kryteria) ogólnoliterackie, a po drugie - reguły (sprawdziany, kryteria) szczególne, czyli teologiczne.

I. REGUŁY OGÓLNOLITERACKIE

Do reguł ogólnoliterackich należą sprawdziany zewnętrz­ne, wewnętrzne i mieszane (zewnętrzno-wewnętrzne). Roz­patrzmy poszczególne sprawdziany bliżej.

1. SPRAWDZIANY WEWNĘTRZNE

Sprawdziany (kryteria) wewnętrzne są to sprawdziany, któ­re czerpiemy z samej treści utworu. Do sprawdzianów we­wnętrznych należą takie elementy, jak język utworu, kontekst bliższy i dalszy, miejsca paralelne. Omówmy te elementy szczegółowiej.

A) JĘZYK UTWORU

Pismo Święte było pisane w trzech językach: hebrajskim, aramejskim i greckim. Obecnie dysponujemy nowoczesnymi przekładami Pisma Świętego, które na ogół poprawnie oddają oryginalny tekst Pisma Świętego. W wielu jednakże wypad­kach, zwłaszcza przy naukowej egzegezie tekstu, trzeba sięgnąć do tekstu oryginalnego, tj. tekstu hebrajsko-aramejskiego lub greckiego. Wówczas konieczna jest nie tylko ogólna znajo­mość danego języka, ale także należy uwzględnić pewne spe­cyfiki, a mianowicie: 1° zwrócić uwagę na właściwości języ­kowe utworu (osobliwości retoryczne i stylistyczne, np. język obrazowy), 2° dokonać porównań danego słowa z jego miejsca­mi paralelnymi, 3° sięgnąć do języków pokrewnych.

Interesujące są wypowiedzi E. G. White na temat wa­riantów tekstowych¹⁸. Ponieważ w tekście Pisma Świętego występują pewne zmiany dokonane przez kopistów, redakto­rów i tłumaczy, E. G. White sugeruje zwrócenie uwagi na właściwą ocenę różnych wariantów tekstowych. Mówi także o ważności manuskryptów - hebrajskiego i greckiego:

„Niektórzy patrzą na nas podejrzliwie i pytają: «Czy nie uważacie, że kopiści i tłumacze mogli zrobić jakieś błędy?» Wszystko to jest możliwe... (ale) te wszystkie błędy nie będą stanowiły problemu dla żadnej istoty ludzkiej duszy, ani nie doprowadzą żadnej nogi do potknięcia, jeśli ona sama nie stworzy trudności w najoczywistszej prawdzie” (1 SM 16). „Bóg w szczególny sposób chroni Biblię; jednak, gdy przepisywaczy było niewielu, ludzie uczeni pozmieniali w pewnych przypadkach słowa, sądząc, że zrobili przez to Biblię bardziej przejrzystą, podczas gdy w rzeczywistości dokonali mistyfi­kacji tego, co już było jasne i zawęzili Słowo Boże do włas­nych poglądów opartych na tradycji” (EW 220.221). „Bóg miał wiernych świadków, którym powierzył Prawdę, i którzy ochra­niali Jego Słowo. Manuskrypty Pisma Świętego w jeżyku hebrajskim i greckim zostały zachowane przez wieki dzięki cudowi Bożemu” (List 32,1899).

Można zatem mieć pełne zaufanie do biblijnych przekła­dów. Wskazane jest również sięganie do różnych przekładów biblijnych, co może ogromnie wzbogacić treść biblijnego prze­kazu.

B) KONTEKST BLIŻSZY I DALSZY

Przez kontekst rozumiemy wzajemną zależność grarnatyczno-logiczną występującą między wyrazami, zdaniami, szere­giem zdań danej księgi, albo wreszcie całego Pisma Świętego. Kwestia kontekstu przedstawia kardynalne znaczenie, gdyż właśnie kontekst ustala ścisły sens wyrazów i zdań, a sensem jest przecież myśl (prawda, idea) wynikająca z kontekstu¹⁹. Wnikliwa analiza kontekstu ułatwia wydobycie właściwego sensu (znaczenia) danego fragmentu Pisma Świętego, jest waż­nym sprawdzianem wewnętrznym.

Istnieją różne rodzaje kontekstów:

1° Kontekst gramatyczny (lingwistyczny) - jest to zależ­ność oparta na regułach gramatycznych (np. zgodność podmio­tu z orzeczeniem co do osoby, rodzaju, liczby itp.).

2° Kontekst logiczny - jest to zależność oparta na regu­łach logiki.

3° Kontekst psychologiczny - jest to zależność oparta na regułach psychologicznych.

4° Kontekst historyczny - jest to zależność oparta na regułach chronologii i sekwencji zdarzeń (często występuje w Biblii kontekst historyczny stopniowy lub uzupełniony, po­legający na dodawaniu coraz to nowych szczegółów, albo też podaniu najpierw rzeczy ogólnych, a potem szczegółów, np. historia stworzenia).

5° Kontekst archeoloigczny - jest to zależność oparta na źródłach archeologicznych (pozabiblijnych)²⁰. Archeologia wy­dobywa z gruzów i pyłu zapomnienia dawne kultury i cywi­lizacje i ukazuje je w ich złożoności, pełni i krasie. Szczegól­nie cenne są odkrycia w Mezopotamii, zwłaszcza w Babilonie i Mari, oraz w Syrii, a osobliwie w Ugarit i ostatnio w Ebla. Biblia pisana była w kontekście kulturowym starożytnego Wschodu. Autorzy biblijni posługiwali się funkcjonującymi wówczas pojęciami, terminami i instytucjami, lecz tym po­jęciom, terminom i instytucjom nadawali własną, czasami unikalną treść. Istniało zatem zjawisko zapożyczania słów i pojęć, ale nie zawsze ich treści. Dobrym przykładem jest choćby słowo „techom” - otchłań, a nie „tiamat” - bóstwo babilońskie. Nie należy więc interpretować Biblii w kontekście kulturowym starożytnego Wschodu wykraczającym treściowo poza treści Biblijne.

6° Kontekst prorocki, zwany także optycznym. - jest to zależność oparta na treściach prorockich. Kontekst prorocki łączy rzeczy lub wydarzenia bardzo odległe od siebie i ujmuje je w perspektywie proroczej w coraz szerszym zakresie. Waż­nym elementem kontekstu proroczego jest kondycjonalizm, czyli moralne uwarunkowanie realizacji proroczych zapowie­dzi.

7° Kontekst poetycki - jest to zależność oparta na za­sadach poetyki. W poezji hebrajskiej należy uwzględnić tzw. reguły paralelizmu stychów, wśród których występuje: para­lelizm synonimiczny (oba stychy wyrażają tę samą treść, np. Ps. 50,9), paralelizm antytetyczny (drugi stych zawiera prze­ciwieństwo, np. Łuk. 1,52), paralelizm syntetyczny (stych drugi dopełnia myśl pierwszego, np. Ps. 3,5).

Każdy kontekst jest zagadnieniem niezwykle ważnym, szczególnie jednak ważny jest kontekst gramatyczny, ułatwia­jący ustalenie właściwego znaczenia słów, zdań i całych pe­ryskop.

E. G. White kładzie nacisk na znaczenie słów Pisma Świę­tego i zakłada potrzebę ich rozumienia w sensie zamierzonym przez pisarza, tak dokładnie jak to jest tylko możliwe²¹:

„Ludzkie umysły różnią się między sobą. Umysły o róż­nym wykształceniu i sposobie myślenia otrzymują różne wra­żenia tych samych słów i czasem jest trudno jednemu umy­słowi podać drugiemu, charakteryzującemu się innym tem­peramentem, wykształceniem i przyzwyczajeniami w myśleniu, dokładnie tę samą ideę, która jest oczywista i jasna dla niego samego. Jednak dla uczciwych i zrównoważonych ludzi mo­że to okazać się tak proste i jasne, jak wyrażanie się w spo­sób zrozumiały we wszelkiej praktyce (...) Biblia musi być podana w języku ludzi. Natomiast wszystko, co ludzkie, jest niedoskonałe. Różne znaczenia są wyrażane tym samym sło­wem; nie ma jednego słowa na określenie każdej poszczegól­nej myśli. Biblię podano w celach praktycznych... Natchnienie nie oddziaływuje na wyrażenia lub ludzkie słowa, lecz na sa­mych ludzi, których umysły pod wpływem Ducha Świętego zostają napełniane myślami. Słowa noszą na sobie piętno indywidualnego umysłu” (1 SM 19-21). „Sercem pełnym modlitwy musi (badacz Biblii) rozmyślać nad prawdami Pisma i całą swą uwagę skierować na zrozumienie znaczenia jego słów” (PCh. 32).

Ellen White podkreśla także potrzebę konstruowania treści zgodnie z kontekstem: „Aby poprzeć błędne nauki i niechrześcijańskie zwyczaje, niektórzy wyrywają z całości Pisma Świętego pewne teksty lub tylko połowę zdania i przytaczają ją na potwierdzenie swych poglądów nawet wówczas, gdy po uwzględnieniu dru­giej części tego zdania, całość cytowanego tekstu nabiera cał­kiem innego znaczenia” (WB 405).

„(Judasz) potrafił przytoczyć z Pisma Świętego teksty, które nie miały związku z prawdami, głoszonymi przez Chry­stusa. Teksty te nie powiązane z ogólną treścią, wprowadza­ły zamęt w umysłach uczniów i potęgowały stale ciążące na nich zniechęcenie” (ŻJ 568).

C) MIEJSCA PARALELNE

Miejsca paralelne stanowią niezwykle bogate źródło infor­macji o treści Pisma Świętego. W istocie rzeczy przedstawiają najbardziej wyselekcjonowany kontekst poszczególnych słów, tematów czy problemów, znakomicie ułatwiających ustalenie właściwego sensu, a w ślad za tym - znaczenia różnych aspektów mowy Bożej zawartej w Biblii.

Paralelizm może być:

1° paralelizmem wyrazowym; gdy występują te same sło­wa (słowa te grupują np. konkordancje),

2° paralelizmem przedmiotowym, czyli rzeczowym, albo tematycznym, gdy łączymy teksty o tej samej tematyce,

3° paralelizmem tekstowym, gdy łączymy cytaty ze Sta­rego Testamentu zawarte w Nowym Testamencie, przytoczo­ne przez autorów albo w tym samym sensie, albo też w sen­sie zapożyczonym i przystosowanym lub w formie aluzji.

E. G. White uważa, że fragmenty Pisma Świętego, traktu­jące o różnych aspektach tego samego tematu, powinny zo­stać zestawione razem, aby można było uzyskać pełniejsze zrozumienie zagadnienia jako całości. Należy pamiętać także o progresywnym, czyli stopniowym charakterze objawienia Bożego, gdy koreluje się różne fragmenty Pisma Świętego²²:

„Księgi Pisma Świętego przedstawiają zarówno szeroki kontrast w stylu, jak i różnorodność tematyczną. Różni pisa­rze stosują różne formy wyrazu. Często ta sama prawda jest w sposób bardziej przemawiający przedstawiona przez jed­nego niż przez drugiego pisarza. Kiedy kilkudziesięciu piszących przedstawia temat w różnych aspektach i relacjach, może wydawać się uprzedzonemu do Biblii lub niedbałemu czy­telnikowi, że występują w niej sprzeczności lub rozbieżności, gdy tymczasem uczciwy badacz o szerszym spojrzeniu do­strzeże doskonałą harmonię” (1 SM 25).

„Objawione w ten sposób prawdy łączą się, tworząc do­skonałą całość, przystosowaną do wyjścia naprzeciw potrze­bom ludzi we wszystkich doświadczeniach i okolicznościach ich życia” (tamże 26). „Słowo Boże jako całość jest dosko­nałym łańcuchem, łączącym jedno ogniwo z drugim i wy­jaśniającym jedno przez drugie” (EW 221). „Poszczególne czę­ści Pisma Świętego muszą być ze sobą porównywane. Trzeba starannie badać i cierpliwie zastanawiać się nad nimi” (R. H 9.10.1883, s. 2).

„Biblia wyjaśnia się sama. Jeden fragment okazuje się być kluczem, otwierającym inne fragmenty i rzucającym świat­ło na ukryte znaczenie słowa. Przez porównywanie różnych tekstów traktujących na ten sam temat i dokonywanie prze­glądu ich związku, odkryjemy prawdziwe znaczenie Pisma Świętego” (FCE 187). „Pismo Święte nie zostało dane ludziom w formie nieprzerwanego łańcucha wypowiedzi, lecz objawio­ne stopniowo następującym po sobie generacjom, kiedy Bóg w swojej opatrzności dostrzegał sprzyjające okoliczności do zaszczepienia idei człowiekowi. Ludzie pisali, kiedy byli poruszeni przez Ducha Świętego: „Najpierw pączek, potem kwiat, a następnie owoc”, „najpierw trawa, potem kłos, potem pełne zboże w kłosie”. To jest dokładnie to, czym wypowiedzi Biblii są dla nas.” (1 SM 19.20).

„Biblia wyjaśnia się sama. Poszczególne części Pisma Świę­tego powinny być ze sobą porównywane. Badacz Biblii powi­nien nauczyć się rozpatrywać Słowo Boże jako całość i do­strzegać związek między jego częściami” (Ed. 190).

2. SPRAWDZIANY ZEWNĘTRZNE

Sprawdziany zewnętrzne są to sprawdziany, które czer­piemy z okoliczności powstania utworu, a więc interesujemy się takimi kwestiami, jak kim był autor, w jakim środowisku żył i działał, oraz z jakich powodów lub w jakim celu oraz w jakich okolicznościach napisał dany utwór itp. Do kryte­riów tych należą następujące kwestie: kwestia autora, kwe­stia środowiska autora, kwestia celu napisania utworu.

A) KWESTIA AUTORA

Autorzy biblijni reprezentowali jedność wiary, ale odrębność charakterów i usposobień, czyli indywidualności, różnili się także stopniem wykształcenia i tłem kulturowym. Wska­zane jest zatem poznanie pochodzenia, charakteru i profesji, wykształcenia pisarza. Element ten pomoże do wydobycia z tekstów właściwego sensu przekazu biblijnego, a w konsek­wencji myśli Bożych i prawdy, którą Bóg pragnął objawić ludzkości w Biblii.

E. G. White uważa, że różnice między jednym pisarzem a drugim, co do podłoża kulturowego i osobowych cech cha­rakterystycznych - mają wpływ na zrozumienie tego, co każ­dy z nich pisał²³:

„Biblia wskazuje na Boga jako swego autora, ale zo­stała napisana przez ludzi. Poszczególne jej księgi prezentują indywidualne cechy stylu i osobowości różnych pisarzy ka­nonu (...) Pisane w różnych stuleciach przez ludzi, różniących się między sobą stanowiskiem społecznym, zajęciami, talen­tami i życiem duchowym, księgi biblijne prezentują bogactwo stylów i zawartych w nich treści. Różni autorzy stosowali róż­ne formy ekspresji. Często ta sama prawda bywała przedsta­wiana przez jednego pisarza w sposób bardziej wyrazisty niż przez pozostałych (...). Prawda prezentowana przez rozmaitych ludzi, ukazana jest w różnych aspektach. Jeden autor, będący pod silnym wrażeniem jakiegoś szczególnego problemu danego zagadnienia, porusza tylko te sprawy, które współgrają z je­go doświadczeniem, przeżyciem lub osobistą oceną. Inny zwraca uwagę na odmienny aspekt tego samego tematu. W ten sposób każdy z nich pod przewodnictwem Ducha Świętego przedsta­wia to, co najsilniej poruszyło jego umysł - szczególny aspekt Prawdy, w pełni jednak zharmonizowany z całością” (WB 11,12).

„Pan dał swoje Słowo (...) za pośrednictwem różnych pi­sarzy, z których każdy był indywidualnością odrębną, cho­ciaż przeżywającą tę samą historię (...) Pisarze nie przedsta­wiają tematów w jednakowym stylu. Każdy ma własne do­świadczenie i ta różnorodność rozszerza i pogłębia wiedzę, która wychodzi na spotkanie potrzeb innych umysłów. Wyra­żone przez nich myśli nie odznaczają się jednorodnością (...)Patrzenie i wyrażenie prawdy przez dwie osoby w identycz­ny sposób należy do rzadkości. Każdy zwraca uwagę na te szczególne punkty, które potrafi sam dostrzec i ocenić na podstawie wykształcenia i własnego układu psychicznego” (1 SM 21.22).

B) KWESTIA ŚRODOWISKA AUTORA

Chodzi zwłaszcza o znajomość poglądów religijnych i fi­lozoficznych środowiska oraz epoki autora (np. kwestia poligamii). Dla prawidłowego interpretowania Biblii potrzebna jest znajomość historii, kultury i poglądów starożytnych lu­dów biblijnych. Fakt ten również ułatwia wydobycie właści­wych treści przekazu biblijnego.

E. G. White uznawała ważność podłoża historycznego i kul­turowego oraz znaczenia słów Pisma Świętego dla tych, do których były one pierwotnie adresowane, jako podstawowy warunek prawidłowego zrozumienia tekstu²⁴:

„Zrozumienie zwyczajów tych, którzy żyli w czasach bib­lijnych oraz miejsca i czasu wydarzeń, jest praktyczną wie­dzą, ponieważ pomaga w zrozumieniu symboliki biblijnej i uwydatnieniu siły nauki Chrystusa” (CPTS 518).

„Gdy uda nam się zrozumieć, czym były słowa Zbawiciela dla tych, którzy je słyszeli, to z całą pewnością znajdziemy w słowach Mistrza wiecznotrwałe piękno i nową boską na­turę” (NGBł. 9.10).

C) KWESTIA CELU NAPISANIA UTWORU

Chodzi tutaj także o okoliczności napisania utworu, a więc również o czas i miejsce napisania utworu. Informacje na ten temat zawarte są najczęściej w samym utworze, chociaż rów­nież w innych utworach, o pokrewnych okolicznościach pow­stania utworu, mogą się znajdować informacje uzupełniające. Wszystko to ułatwia w olbrzymim stopniu wydobycie na świat­ło dzienne treści przekazu biblijnego.

3. SPRAWDZIAN MIESZANY WEWNĘTRZNO-ZEWNĘTRZNY

Sprawdzian mieszany obejmuje tzw. rodzaj literacki. Ro­dzaj literacki jest to forma lub sposób ujęcia treści albo też wyrażenia myśli. Jest to sprawdzian mieszany (wewnętrzno-zewnętrzny) - wewnętrzny, bo znajduje się w Biblii, a ze­wnętrzny, bo odpowiada ówczesnemu sposobowi wyrażania my­śli. Istnieje szereg rodzajów literackich. Do głównych z nich należą:

a) Opis historyczny - występuje tutaj, obok faktów, także element religijny (opis jest właściwie historią religii) i element dydaktyczny (parenetyczny), a całość ujęta bywa zwykle w formie opowiadania; w opisach historycznych wy­stępuje również często element genealogiczny (dotyczący ro­dziny lub rodu) i element etiologiczny (dotyczący przyczyny jakiegoś zjawiska czy faktu); opis historyczny posiada zatem formę utworu pisanego z punktu widzenia religijnej filozofii dziejów.

b) Przenośnia - zaliczamy do niej: po pierwsze - metaforę lub alegorię, tj. przenośnię rozszerzoną (jest to prze­niesienie znaczenia z jednego przedmiotu na przedmiot dru­gi) obejmującą całą treść opowiadania, po drugie - parabolę, jest to porównanie, przypowieść, opowiadanie, często zmyślone, choć wzięte z życia, służące pouczeniu moralnemu lub religijnemu, po trzecie - symbol, jest to znak (rzecz, osoba, zdarzenie, idea, obraz rzeczywisty lub nierzeczywisty) przedstawiający coś innego. W ścisłym znaczeniu symbolem jest znak (rzeczywisty lub nierzeczywisty), który występuje wyłącznie ze względu na symbolizowany przedmiot (innego znaczenia religijnego symbol nie ma, np. jarzmo z księgi Jeremiasza, bestia z księgi Daniela, kolos na glinianych nogach itp.). W szerszym znaczeniu symbolem jest także figura, czyli przedmiot, który obok normalnego znaczenia religijnego ma jeszcze znaczenie przenośne, np. baranek ofiarny. Najważniej­szą interpretacją przenośni jest interpretacja autentyczna, tj. interpretacja mowy obrazowej dokonana przez samo Pismo Święte.

c) Poezja - ten rodzaj literacki zawsze posługuje się barwą, swobodą opisu oraz przenośnią, apeluje więcej do uczucia niż rozumu.

d) Opis przyrodniczy - ujmuje zjawiska nie według ich wewnętrznej natury, a więc w sposób naukowy i obiek­tywny, lecz w sposób subiektywny, popularny i wizual­ny.

e) Prawo - pojęcie prawa może być różne, np. prawo kultyczne, czyli obrzędowe, moralne, cywilne i karne.

f). Sentencja - jest to mądrość o charakterze religijno-moralnym.

4. METODY BADAŃ LITERACKICH

Biblistyka chrześcijańska wypracowała różne metody ba­dań Pisma Świętego jako dzieła literackiego. Do metod tych należą:

a) krytyka form (analiza formy językowej, a więc syntaktyczno-stylistycznej struktury utworu, zewnętrznej i we­wnętrznej, celu i funkcji utworu),

b) krytyka rodzajów literackich (przez usytuowanie utwo­ru w życiu, „Sitz im Leben”, i w piśmiennictwie),

c) krytyka tradycji („Traditionsgeschichtliche Methode”, a więc koncentracja uwagi na tradycji małych jednostek li­terackich),

d) krytyka redakcji („Redaktiongeschichtliche Methode”, kładącej nacisk na opis pracy redakcyjnej redaktorów).

II. REGUŁY SZCZEGÓLNE - TEOLOGICZNE

Reguły szczególne - teologiczno-biblijne - zwane są rów­nież regułami autentycznej interpretacji Pisma Świętego. Do reguł autentycznej interpretacji należą:

1. WYJAŚNIENIA SKRYPTURYSTYCZNE

Pismo Święte samo wyjaśnia znaczenie szeregu opisów, obrazów, symboli i słów. Jest to niezwykle cenne. Zapewnia bowiem prawidłową interpretację natchnionego Słowa i właści­we zrozumienie zawartych w nim treści objawienia Bożego. Wszystkie wielkie figury i symbole oraz metafory zostały w ten sposób wyjaśnione. Szczególnie jest to ważne przy in­terpretowaniu proroctw.

2. WYJAŚNIENIA DOKTRYNALNE

Szczególne miejsce zajmuje tutaj Duch Proroctwa²⁵ jako natchniona i doktrynalna interpretacja Biblii. Ten element przyczynił się w olbrzymim stopniu do rozwoju znajomości Pisma Świętego, ugruntowania jego pozycji w biblistyce, teo­logii systematycznej i etyce adwentystycznej oraz zrozumienia jego treści ²⁶.

Interpretacja Biblii, dokonywana przez pryzmat treści za­wartych w Duchu Proroctwa, posiada orientację zdecydowanie skrypturystyczną, jest służebna, uwzględniająca wszystkie pod­stawowe zasady hermeneutyki chrześcijańskiej, i podnosi au­torytet Pisma Świętego²⁷.

III. UJĘCIE SYNTETYCZNE

Syntetycznym ujęciem hermeneutyki biblijnej, a więc wszystkich omawianych poprzednio zasad interpretacji biblij­nej, jest ujęcie praktyczne, teologiczne, katechetyczno-ewangelizacyjne, syntetyczne.

Obejmuje ono wszystkie podstawowe zasady interpretacji naukowej w formie przystępnej, powszechnie zrozumiałej i praktycznej. Dawniejsze ujęcia zawierały różne katalogi za­sad ²⁸. Nowsze ujęcie skupia się na trzech zasadach: powszech­ności, kontekstu i racji duchowych. Omówimy te zasady bli­żej.

1. ZASADA POWSZECHNOŚCI

Biblia jest uniwersalnym objawieniem Bożym dla całego świata, zawierającym treści religijno-moralne i zbawcze oraz informacje, dotyczące sposobów ich objawienia i metod ich poznania (2 Tym. 3,16). Do treści tych nic nie należy dodać i nic nie należy z nich ująć (5 Mojż. 4,2; Przyp. 30,6; Kazn. 3,14; Obj. 22,19). Biblia jest dla wszystkich, należy „do nas i do synów naszych” (5 Mojż. 29,28). Przeznaczona jest dla dorosłych, dzieci i młodzieży, wykształconych i prostych. Ap. Paweł pisał do Tymoteusza, że „od dzieciństwa” zna Biblią (2 Tym. 3,15). W Biblii są także rzeczy trudniejsze, które wy­magają interpretacji (2 Piotra 3,16), a nawet tajemnice na­leżne wyłącznie Bogu (5 Mojż. 29,28). Pismo Święte zostało napisane przez ludzi (2 Piotra 1,21), językiem ludzkim i dla ludzi (5 Mojż. 30,11-14). Należy Biblię przyjmować tak jak została napisana, z zastosowaniem przede wszystkim reguł językowo-gramatycznych, i pamiętać, że podstawowym sen­sem Pisma Świętego jest jego sens wyrazowy dosłowny. W określonych partiach Pisma Świętego występuje, jednakże na bazie sensu wyrazowego dosłownego, także sens wyrazowy przenośny oraz sens typiczny dosłowny i przenośny.

2. ZASADA KONTEKSTU

Cała prawda Boża objawiona jest w całym Piśmie Świę­tym, jednakże nie w ujęciu systematycznym, lecz w formie prawd cząstkowych, występujących we wszystkich tekstach Słowa Bożego (Izaj. 28,13), tak jak niosły ją historiozbawcze działania Boże, miłosierdzie Pańskie i potrzeby moralne świa­ta. Prawdę tę należy wydobyć z całej Biblii, z najszerszego jej kontekstu biblijnego, jednak w orientacji nowotestamentalnej, tj. w oparciu o Nowy Testament, relatywizujący i kon­kretyzujący starotestamentalne objawienie, i przy zastosowa­niu wszystkich kryteriów heurystycznych, a więc sprawdzia­nów ogólnoliterackich (wewnętrznych, zewnętrznych i miesza­nych) oraz szczególnych - teologicznych (skrypturystycznych i doktrynalnych) jako kryteriów autentycznych. Dwie zwłasz­cza metody badawcze służyć nam mają tutaj swą pomocą: po pierwsze - metoda tematyczna, polegająca na te­matycznym zestawie tekstów biblijnych, a mająca na celu wy­łonienie szerokiego kontekstu tematycznego, i po drugie - metoda systematyczna, polegająca na systematycznym ujęciu zawartych w tych tekstach treści, a mająca na celu ukaza­nie całej prawdy i piękna myśli Bożych, dotyczących posz­czególnych tematów objawienia Bożego. Metody te ułatwią należyte wydobycie prawd Bożych zawartych w Biblii. Obie metody stosowali Jezus (Łuk. 24,25-27) i apostołowie (1 Kor. 2,13).

3. ZASADA RACJI DUCHOWYCH

Do zasady tej należą: dobra wola, która jest ważnym elementem poznania prawdy (Jan 7,17), oraz berejska pilność i uczciwość (Dz.Ap. 17,11), a wreszcie oświecenie pneumato-logiczne, czyli iluminacja pochodząca od Ducha Świętego, któ­ry wprowadza we wszelką prawdę (Jan 16,13)²⁹. Podsumowując, należy stwierdzić, że reguły hermeneutyki biblijnej, zarówno noematyczne, jak i heurystyczne, jako reguły egzegezy naukowej, teologicznej, oraz duszpastersko-ewangelizacyjnej, ułatwiają poznanie zawartej w Biblii treści. Nie tylko teolodzy i bibliści, ale także wszyscy miłośnicy Pis­ma Świętego powinni je znać i stosować. Szczególnie cenne będą tutaj ujęcia syntetyczne.

§ 4. PROFORYSTYKA

Proforystyka, to nauka o formach (sposobach) wykładu odkrytego i wydobytego na światło dzienne sensu, czyli po­selstwa prawdy Pisma Świętego. Słowo proforystyka pochodzi od słowa proferein - wyłożyć. Proforystyka nazywa się rów­nież wykładnią Pisma Świętego. Jest to bardzo ważny dział biblistyki i w ogóle teologii, gdyż wiąże się z posługą zwia­stowania Słowa Bożego, czyli kerygmatyką biblijną, apostol­stwem, katechetyką, duszpasterstwem i ewangelizacją.

I. SPOSOBY WYKŁADU

Wśród sposobów wykładu, promulgacji i zwiastowania Słowa Bożego występują naukowe sposoby wykładu i eklezjal­ne sposoby wykładu. Omówmy je pokrótce.

1. NAUKOWE SPOSOBY WYKŁADU

Naukowymi sposobami wykładu Słowa Bożego są:

a) Przekład Pisma Świętego. Jest to równocześnie do pew­nego stopnia wykład jego sensu. Dobry przykład - wierny, jasny i piękny - jest należytym oddaniem myśli autorów biblijnych, w przeciwieństwie do parafrazy, czyli przekładu swo­bodnego.

b) Komentarz, czyli wyjaśnienie, wykład teologiczny, egzegetyczny. Jest to wyczerpujące objaśnienie naukowo-analityczne Pisma Świętego, dokonywane równolegle z tekstem bib­lijnym.

c) Monografia. Jest to naukowe opracowanie jakiegoś problemu.

d) Teologia biblijna. Jest to systematyczny wykład dok­trynalnej syntezy Pisma Świętego.

2. EKLEZJALNE SPOSOBY WYKŁADU

Eklezjalnymi, czyli kościelnymi, sposobami wykładu Pis­ma Świętego są:

a) Kazanie. Jest to podstawowa kościelna i kaznodziejska forma zwiastowania Słowa Bożego.

b) Homilia. Jest to przystępne, budujące wyjaśnienie ob­ranego tekstu biblijnego.

c) Postylla (post illa verba = po tych słowach). Jest to krótkie objaśnienie tekstu biblijnego.

d) Studium biblijne. Jest to wyczerpujące, jednak popu­larne, omówienie zagadnienia (np. danej kwestii biblijnej).

e) Lekcja biblijna, jest to informacyjno-ewangelizacyjne przedstawienie zagadnienia biblijnego.

II. DZIEJE WYKŁADU SŁOWA BOŻEGO

Dokonajmy pobieżnego choćby przeglądu dziejów egzegezy biblijnej. Zarówno w judaizmie, jak i - szczególnie - w chrystianizmie.

1. CZASY STAROŻYTNE

Jeśli chodzi o egzegezę judaistyczną, to w starożytnym judaizmie występowały pierwotnie kierunki faryzejskie, sadycejskie i esseńskie, a potem - w czasach po Chrystusie - wybiły się dwa kierunki, reprezentowane przez szkołę aleksan­dryjską, gdzie uprawiano egzegezę alegoryczną, i szkołę palestyńsko-babilońską, gdzie uprawiano egzegezę halakiczną (ju­rydyczną) i hagadyczną (dogmatyczną)³⁰.

Jeśli chodzi o dzieje egzegezy chrześcijańskiej, to w cza­sach poapostolskich rozwinęły się dwa jej kierunki, pierw­szy, reprezentowany przez szkołę aleksandryjską, z jej naj­wybitniejszym przedstawicielem Orygenesem (zm. 254), w której przeważała metoda alegoryczna, oraz drugi, reprezentowany przez szkołę antiocheńską, założoną przez Lucjana z Samosaty (zm. 312), w której przeważała egzegeza wyrazowo-historyczna. Na Zachodzie również były reprezentowane te dwa kierunki egzegetyczne.

2. ŚREDNIOWIECZE I CZASY NOWOŻYTNE

W wiekach średnich i w początkach czasów nowożytnych rozwijał się nurt egzegetyczny pośredni, oscylujący między egzegezą wyrazową i alegoryczną oraz mistyczną, z dodatkiem zasad dialektyki arystotelesowskiej. Z tego okresu pochodzą wielkie opracowania teologiczne, tzw. summy (np. św. Toma­sza z Akwinu). W wieku XVI rodzi się Reformacja prote­stancka z jej powrotem do Biblii (solą scriptura) i oparciem egzegezy teologicznej na Piśmie Świętym. W późniejszym ok­resie rozwinęły się kierunki racjonalistyczno-litaeralistyczne.

W czasach nam współczesnych w świecie chrześcijańskim pojawiło się wiele nowych kierunków egzegetycznych, i to zarówno w katolicyzmie, jak i protestantyzmie, a także pra­wosławiu. Interesujący jest zwłaszcza nabierający coraz większego znaczenia nurt ubiblijnienia egzegezy teologicznej i opar­cia jej na rzetelnych podstawach archeologiczno-językowych. Kierunek ten reprezentuje także biblistyka i egzegeza adwentystyczna.

3. POWRÓT DO WZORCÓW APOSTOLSKICH

Współczesne wołanie o Biblię i powrót do pierwotnej nauki apostolskiej nakazują zwrócenie większej uwagi na nie­dościgłe wzorce Chrystusowego i apostolskiego nauczania i wykładu. Cechą charakterystyczną stosowanych przez Chrystu­sa i apostołów zasad wykładu było mocne osadzenie interpre­tacji w szerokim kontekście biblijnym, zaakcentowanie elemen­tu historiozbawczego i eschatologicznego, nachylenie ewangeli­zacyjne i praktyczno-religijne oraz połączenie pierwiastka uczu­ciowego z racjonalnym. Gdy Jezus wykładał Słowo Boże, to „zdumiewały się tłumy nad nauką jego. Albowiem uczył je jako moc mający, a nie jak ich uczeni w Piśmie” (Mat. 7,29).

Szlachetne wzorce ewangeliczne potrzebne są nie tylko przy badaniu Pisma Świętego, ale także przy jego nauczaniu i głoszeniu. Zastosowanie reguł interpretacji biblijnej na pew­no ułatwi nie tylko teologom, ale także szczerym miłośnikom prawdy odnalezienie najczystszych pokładów nauki Bożej zawartej w Piśmie Świętym, a przecież tego sobie wszyscy z całego serca życzymy.

Na drogach doczesności Pismo Święte ukazuje wiekuisty cel, w chwilach zwątpienia dodaje otuchy, a w sprawach wia­ry i sumienia staje się światłem przewodnim, zaufanym do­radcą, powiernikiem i przewodnikiem.

PRZYPISY:

^l Por. Problems in Bibie Interpretation, Washington 1954; C. Jakubiec, Wstęp ogólny do Pisma Świętego, Poznań 1955, s. 193; WOPŚ, s. 197-322.

² Słowo hermeneutyka pochodzi od słowa greckiego hermeneuein -interpretować, wyjaśniać. Słowo egzegeza pochodzi od słowa greckiego eksegesthai - wyjaśniać.

³ Por. Biblioteka kaznodziejska, nr 4/57.

⁴ Greckie nus - sens.

⁵ Greckie heuriskein - znaleźć.

⁶ Greckie proferein - wynosić, wykładać.

⁷ Szczegółowe i wyczerpujące dane na ten temat zawarte są we wszystkich nowoczesnych wstępach do Pisma Świętego. Na uwagę zasługuje opracowanie Cz. Jakubca, dz.cyt., a także WOPŚ, skąd zre­sztą czerpiemy - w dużym stopniu - podstawowe wiadomości w omawianej problematyce, uzupełnione oczywiście specyfikami her­meneutyki adwentystycznej.

⁸ Por. Cz. Jakubiec, dz. cyt., s. 193.

⁹ Przez pojęcie w ścisłym znaczeniu rozumieć należy zespół istot­nych cech przedmiotów (desygnatów) objętych daną nazwą. Pojęcie to myśl odzwierciedlająca wspólne cechy pewnej klasy przedmiotów, to twór myślowy (abstrakcyjny), w którym zawarte są ogólne, lecz istotne cechy przedmiotów. Treść pojęcia to zespół wyodrębnionych z całej klasy cech przedmiotów. Zakres pojęcia to zespół przedmio­tów - desygnatów lub egzemplarzy albo przykładów - posiadają­cych wyodrębnione i wspólne cechy.

¹⁰ Wyrazy o kilku znaczeniach to tzw. homonimy, tj. wyrazy posiadające jednakowe brzmienie, lecz różne znaczenia (np. zamek, droga), w przeciwieństwie do synonimów, które stanowią wyrazy o różnym brzmieniu, lecz identycznym znaczeniu (np. piękne, ładne).

¹¹ Między sensem a znaczeniem istnieje pewna subtelna różnica. Wyraz może mieć kilka znaczeń, lecz w kontekście zdania wielora­kie często znaczenie wyrazu zostaje ściśle określone i wyraz otrzy­muje właściwe znaczenie, czyli właściwy sens.

¹² Do przenośni wyrazowych w ścisłym znaczeniu należą, obok metafory prostej również inne jej typy: synekdocha (wzięcie części za całość), metonymia (wzięcie przyczyny za skutek), emfaza (pogłę­bienie znaczenia), hiperbola (nadmiar, przesada), elipsa (opuszczenie wyrazu lub części zdania) itp. - por WOPŚ, s. 301.

¹³ Alegoria związana z życiem przyrody i zwierząt, w której wy­stępują elementy nieprawdopodobne, nazywa się bajką.

¹⁴ Rozdarcie płaszcza nie należy do istoty egzystencji płaszcza, lecz powstaje ze względu na potrzebę wyrażenia innej prawdy, ba­ranek natomiast posiada racje bytu sam w sobie, bo funkcjonuje sam dla siebie, ale może także służyć wyrażeniu pewnej przenośni.

¹⁵ WOPŚ, s. 309.

¹⁶ Por. W. G. C. Murdoch, Interpretation of Symbols, Type, A1legories and Parables, w: G.M.Hyde, dz.cyt., s. 209.

¹⁷ Por. F. R. Cottrell, dz.cyt., s. B.

¹⁸ por. tamże, s. 6.

¹⁹ Zwraca na to uwagę G. F. Hasel, Principles of Biblical Interpretation, w: tamże, s. 163.

²⁰ Por. G. C. Hasel, Undestanding the Living World of God, Wa­shington 1930, s. 116-139.

²¹ Por. F. K. Cottreil, dz.cyt., s. 5.

²² Por. tamże, s. 6.

²³ Por. tamże, s. 5.

²⁴ Por. tamże, s. 5.

²⁵ Przez Ducha Proroctwa rozumiemy pisma E. G. White. Nie po­siadają one jednak charakteru kanonicznego na równi z Biblią, Reformacyjna zasada solą scriptura jest w pełni obowiązującą w bibli­styce adwentystyczne,1. Pisma E. G. White spełniają jedynie funkcję służebną i instrumentalną, tj. prowadzą do Biblii i zawierają jej natchniony - jak wierzą adwentyści - komentarz.

²⁶ Interesujące są następujące wypowiedzi E. G. White na temat stanowiska Biblii - por. R. F. Cottrell, dz.cyt., s. 1: „Biblia jest gło­sem przemawiającym do nas tak, jak byśmy naszymi uszami sły­szeli głos Boga” (6 T 393). „Pismo Święte powinno zostać przyjęte jako autorytatywne, nieomylne objawienie woli Boga” (WB 12). „Bi­blia jest jedyną regułą wiary i zasad” (FCE 126). „W naszych czasach widoczne jest odejście od nauki i przykazań Pisma Świętego, istnieje więc potrzeba powrotu do najważniejszej protestanckiej za­sady - Biblia i tylko Biblia jest regułą wiary i obowiązku” (WB 156). „Duch Święty nie był ani nie będzie dany po to, aby podważać Biblię. Pismo Święte wyraźnie stwierdza, że Słowo Boże jest tym wzorem, według którego sprawdzać należy wszystkie nauki i do­świadczenia” (WB 13). Oto kilka myśli - por. R. F. Conttrell, tamże: „Świadectwa nie zostały dane po to, aby zająć miejsce Biblii”; „Świadectwa nie są dodatkiem do Słowa Bożego (...) Bóg uważał za stosowne przyprowa­dzić umysły swego ludu do Jego Słowa i dać im jasne zrozumienie go” (S T 663); „Pan dał mniejsze światło, aby prowadzić ludzi do większego światła” (CM 125).

²⁸ Por. Z. Łyko, Spotkanie z Biblią, Warszawa 1972, s. 140; Z. Łyko, Nauki Pisma Świętego, Warszawa 1974, s. 44. Jako przykład może posłużyć następujący katalog zasad interpretacji biblijnej: 1° zasada powszechności, 2° zasada integralności, 3° zasada kontekstu, 4° zasada konstrukcji tematycznej, 5° zasada wykładni autentycznej, 6° zasada relatywizmu językowego, 7° zasada dobrej woli, 8° zasada rzetelności i pilności, 9° zasada spraw pierwszych.

²⁹ oto kilka wypowiedzi E, G. White - por. R. F. Cotrell,. dz.cyt. s. 4: „Bóg apeluje o pilne studiowanie Pisma Świętego i jak najbar­dziej krytyczne zbadanie stanowiska, jakie zajmujemy. Bóg życzy sobie, aby wszystkie twierdzenia i aspekty prawdy zostały zbadane dokładnie i wytrwale przy modlitwie i poście. Wierzący nie powinni spocząć na laurach po uzyskaniu tylko przypuszczeń i niedostatecz­nie określonych idei odnośnie do tego, co stanowi prawdę” (CWE 40). „Najbardziej wartościowej nauki Biblii nie można uzyskać po­przez okazjonalne lub niezadowalające studiowanie. Jej wspaniały sy­stem prawdy nie jest tak przedstawiony, aby mógł się w nim poru­szać beztroski i pochopny czytelnik. Wiele jej skarbów leży głęboko pod powierzchnią i może być wydobyte tylko przez pilne badanie i nieustanny wysiłek” (Sings oi the Times, 9.9.1906). „Konieczne jest cierpliwe studiowanie, rozmyślanie i żarliwa modlitwa” (TM i GW 108). „Ludzie muszą sami znaleźć się pod wpływem Ducha Świętego, aby zrozumieć wypowiedzi Ducha podawane przez proroków” (2 SM 114). „Nikt nie jest w stanie wyjaśnić Pisma Świętego bez pomocy Ducha Świętego. Gdy podchodzicie do Słowa Bożego z pokorą, z ser­cem, które chce się nauczyć, aniołowie Boży staną u waszego boku. aby odcisnąć na was dowody prawdy” (1 SM 411).

³⁰ Znalazło to odbicie potem w Talmudzie (zbiorze tradycyjnej nauki judaizmu), składającym się z Miszny (tekst podstawowy) i Gemary (komentarz) oraz w tzw. Midraszach jako dowolnych komenta­rzach tekstu biblijnego - por WOPŚ, s. 324-326.

---