PODSTAWOWE POJĘCIA FLEKSYJNE
FORMA FLEKSYJNA
Forma fleksyjna - wyraz odmienny w jednej ze swoich rozlicznych możliwości, czyli form gramatycznych.
np. mianownik - dom, dopełniacz - dom-u - odrębne formy fleksyjne
TEMAT FLEKSYJNY
dom - w każdej formie fleksyjnej taka sama postać
trzeć : trę (rz:r) - tematy alternujące
tematy oboczne - jakaś część stała + dezintegracje, np. mieszczanin, mieszczanin-a, mieszczan-ø
tematy supletywne - tworzymy formy danego wyrazu w oparciu o różne tematy fleksyjne, np. człowiek - ludzie, rok - lata, zły - gorsy
SYNKRETYZM
Synkretyzm - formy wyglądają identycznie, ale pełnią różne funkcje fleksyjne. Polega na homonimii dwóch lub więcej form fleksyjnych jednego wyrazu; często prowadzi do nieporozumień.
M. pięć
D. pięciu
C. pięciu formy synkretyczne
B. pięciu
N. pięcioma
Ms. pięciu
SINGULARIA TANTUM, PLURALIA TANTUM
Singularia tantum - nie ma liczby mnogiej, można utworzyć liczbę mnogą, która urealnia słowo, ukonkretnia, zmienia znaczenie; na ogół dotyczy to nazw zjawisk abstrakcyjnych, nazw niepoliczalnych, nazw zbiorów.
Pluralia tantum - nie ma liczby pojedynczej, nie można jej utworzyć (np. drzwi, spodnie, nożyce).
KATEGORIA GRAMATYCZNA
Kategoria gramatyczna jest obligatoryjna w każdym języku.
Przypadek - rzeczownik, liczebnik, zaimek, przymiotnik
Rodzaj - czasownik, rzeczownik, liczebnik, zaimek, przymiotnik
Liczba - czasownik, rzeczownik, liczebnik, zaimek, przymiotnik
Tryb - czasownik
Aspekt - czasownik
Strona - czasownik
Czas - czasownik
Osoba - czasownik
Intensywność - przymiotnik, przysłówek
Bezokolicznik, imiesłowy nieodmienne - niefinitywne
Formy osobowe - finitywne
Naiwny obraz świata - zakorzeniony z obrazu świata naszych przodków
Badacze - językoznawcy Edward Sapir, Benjamin Whorph
KRYTERIA DOBORU KOŃCÓWEK DLA POLSKICH RZECZOWNIKÓW
KRYTERIUM FONETYCZNE
Postać tematu decyduje o końcówce rzeczownika.
dopełniacz: student studenta, koń konia, struś strusia, kosz kosza - miękkotematowe (sz - funkcjonalnie miękkie)
miejscownik: kosz koszu, koń koniu, struś strusiu; student studencie; głóg głogu, ptak ptaku, duch duchu
KRYTERIUM UZUALNE
O doborze końcówki fleksyjnej decyduje tylko zwyczaj społeczny.
Rzeczowniki najczęściej używane zachowują najdłużej archaiczne formy.
miejscownik: panu, synu, Bogu, diabłu
KRYTERIUM SEMANTYCZNE
O doborze końcówki decyduje znaczenie wyrazu.
B. lp. w deklinacji męskiej:
studenta, chłopa - żywotne, B. = D.
kosz, długopis, zegarek - nieżywotne, B. = M.
CZĄSTKOWOŚĆ / NIECZĄSTKOWOŚĆ
daj mi chleb
daj mi chleba
w zależności od ilości
daj mi herbatę
daj mi herbaty
KRYTERIUM MORFOLOGICZNE
O doborze końcówki decyduje struktura wyrazu.
człowieka
żywotne
pana
z semantyki
domu
nieżywotne
stołu
W kryterium morfologicznym decyduje morfem, który „znosi” powyższe podziały.
-ak -aka, np. chłopaka, stojaka
-acz -acza, np. spawacza, odkurzacza
-owiec -owca, np. fachowca, wieżowca
-ek -ka, np. kotka, płotka
KRYTERIUM STYLISTYCZNE
Wykorzystywanie zabarwień emocjonalnych.
M. l.mn. -owie, / -y
-owie - nacechowane zabarwieniem godnościowym
-y - neutralne lub nacechowane negatywnie
KRYTERIUM GENETYCZNE
M. l.mn. deklinacji męskiej
kwadranse
szympansy
seanse
dyliżanse
dysonanse
DEKLINACJA MĘSKA
Rodzaj męski
-ø, -o - zdrobnienia
LICZBA POJEDYNCZA
D. lp. -a / -u
-a:
żywotne (zarówno rodzime, jak i obce)
narzędzia, urządzenia, naczynia, części ciała (wyj. karku, barku, zadu, grzbietu)
nazwy tańców
nazwy monet
nazwy samochodów
nazwy miar i wag
nazwy miesięcy
-u:
nieżywotne (rodzime i obce)
nazwy abstrakcyjne (np. żal, ból, gniew)
colectiva (grupowe, np. las, tłum)
nazwy niepoliczalne (np. cukier, keczup)
C. lp. -owi,
wyjątkowo -u
-owi - obowiązująca końcówka,
-u - wyjątki: panu, bratu, psu, kotu, ojcu, diabłu, chłopcu, chłopu, lwu, łbu, Bogu (bogu), światu, księdzu
mchu, lepiej: mchowi
B. lp. żywotnych = D.
B. lp. nieżywotnych = D.
psa, kota, człowieka
kosz, długopis, komputer
N lp. -em
koniem, bratem, stołem, psem
Ms. -e,
wyjątkowo -u
np. w cudzysłowie
wyj. o Bogu, panu, synu
W. = Ms.
wyj. chłopcze!
LICZBA MNOGA
M. -owie
-y, -i
-e
filologowie, Polacy, konie, chłopi, strusie, kroki, kwadranse
D. ø / -ów / -i (-y)
C. -om
B. osobowe = D.
nieosobowe = M.
N. -ami, -y
liśćmi, końmi, (dawnymi) czasy
Mc. -ach, -ech
we włosach, o Polakach, we Włoszech, w Niemczech, na Węgrzech
W. = M.
PRZYMIOTNIKOWA ODMIANA RZECZOWNIKÓW
RZECZOWNIKI RODZAJU MĘSKIEGO
nazwiska zakończone na -cki, -ski
nazwiska obce i niektóre imiona (np. Linde, Lindego, Lindowie; Antoni, Antoniego, Antoniemu; Badeni, Badeniego, Badaniemu, Badenim, państwo Badeniowie)
nazwy zawodów, godności zak. na -y, -i (np. służący, bliźni, leśniczy, podskarbi, mierniczy, gajowy)
RZECZOWNIKI RODZAJU ŻEŃSKIEGO
nazwiska zakończone na -cka, -ska
nazwy toponimiczne (np. Sucha Beskidzka, Jabłonna, Jodłowa, Limanowa, Biała)
nazwiska zak. na -owa, -ówna, -ina (-yna), -anka
RZECZOWNIKI RODZAJU NIJAKIEGO
nazwy miejscowe zak. na -e (Zakopane, Zakopanego, w Zakopanem;
w Rucianem, w Osobnem)
nazwy pospolite oznaczające opłaty zak. na -e (stajenne, drogowe)
DEKLINACJA ŻEŃSKA
PODZIAŁ RZECZOWNIKÓW
|
SAMOGŁOSKOWE |
SPÓŁGŁOSKOWE |
M. lp. |
twardo- i miękkotematowe -a miękkotematowe -i |
ø (brak końcówki) |
D. lp. |
twardotematowe -y -i miękkotematowe -i -y |
-i -y |
C. lp. |
-`e, -i, -y |
-e, -i -y |
B. lp. |
-ę |
ø |
N. lp. |
-ą |
-ą |
Mc. lp. |
-`e, -i -y |
-i -y |
W. lp. |
-o (jeśli w M. -a) -i (jeśli w M. -i) |
-i -y |
M. l.mn. |
twardotematowe -y -i miękkotematowe -e |
-i -y -i -e |
D. l.mn. |
ø wyjątki: M. -nia -i
głębia, swawola, rękojmia,
M. -ja (obcego poch., |
|
C. l.mn. |
-om |
-om |
B. l.mn. |
= M. l.mn. |
= M. l.mn. |
N. l.mn. |
-ami |
-ami, -mi |
Mc. l.mn. |
-ach |
-ach |
W. l. mn. |
= M. l.mn. |
= M. l.mn. |
O doborze końcówek decyduje kryterium fonetyczne.
DEKLINACJA NIJAKA
|
lp. |
l.mn. |
M. |
-o, -ę, -`e |
-a |
D. |
-a |
ø wyj. -e, -y (-e) |
C. |
-u |
-om |
B. |
= M. lp. |
= M. lp. |
N. |
-em |
-ami |
Mc. |
-`e, -u |
-ach |
W. |
= M. lp. |
= M. lp. |
DEKLINACJA MIESZANA
Tematy supletywne - różne w lp. i mn., np. rok - lata, człowiek - ludzie.
lp. l.mn.
M. mieszczanin mieszczań-e
D. mieszczanin-a mieszczan
C. mieszczanin-owi mieszczan-om tem. lp. mieszczanin
B. mieszczanin-a mieszczan tem. l.mn. mieszczan
N. mieszczanin-em mieszczan-ami
Mc. mieszczaniń-`e mieszczan-ach
W. mieszczaniń-`e! mieszczań-`e!
Np. dominikanie, paulini, chrześcijanie
tem. tydzień - tygodnia, tygodnie... - tematy alternacyjne
Przykłady rzeczowników deklinacji mieszanej
brat, ksiądz bracia, księża
przyjaciel, nieprzyjaciel - tem. przyjaciel, przyjaciół
fundament, koszt - M. l. mn.
starosta
żebro
mężczyzna, poeta, sługa
radca, rządca (-y - przygodni działacze, -owie - urząd, godność)
kaznodzieje, cieśle
wybawcy, wybawce; zbawce, zbawcy
sędzia (sędzi, sędziego, sędziemu), hrabia, murgrabia
liceum, gimnazjum
RZECZOWNIKI NIEODMIENNE
trzeba
nazwy miejscowości zak. na -as, -us, -os, -um, -oi, -o, -u, -i
Cambridge, Greenwich, Verdun
niektóre nazwiska, np. V. Hugo
autodafé, menu, kakao itp.
PODSUMOWANIE WIADOMOŚCI O DEKLINACJI
Deklinacja - dotyczy odmiany fleksyjnej.
Kategoria fleksyjna - kategoria, której wartość jest zmienna.
Kategoria klasyfikująca - kategoria morfologiczna, wartość stała (np. dla rzeczownika - rodzaj, rzeczownik nie odmienia się przez rodzaj).
Podział na deklinacje w języku polskim opiera się na opozycji kategoria fleksyjna - kategoria klasyfikująca.
Kryterium: kategoria fleksyjna
Deklinacja rzeczownikowa - przypadek, liczba (jako kategoria fleksyjna)
rzeczowniki (wyjątki: pluralia tantum, singularia tantum)
liczebniki - tysiąc, milion (2 liczebn. gł.)
liczebniki zbiorowe (wg deklinacji nijakiej)
Deklinacja przymiotnikowa - przypadek, liczba, rodzaj
przymiotniki
liczebniki porządkowe
imiesłowy przymiotnikowe
zaimki dzierżawcze (rodzajowe)
zaimki pytające
zaimki nieokreślone (np. któryś)
zaimki mnożne (stokrotny, poczwórny)
liczebniki wielorakie (dwojaki)
liczebnik jeden
Deklinacja zaimkowa - przypadek
zaimki osobowe: ja, ty, my, wy
zaimek zwrotny się
zaimki typu co, kto i pochodne
Deklinacja liczebnikowa - przypadek, rodzaj
liczebniki główne 2-4
liczebniki gł. 5 i w górę (wyjątki: tysiąc, milion)
Synkretyzm - identyczność form
Analiza fleksyjna wyrazów:
określenie części mowy
ustalenie, do jakiego wzorca odmiany należy
wskazanie osobliwości w odmianie
ANTROPONIMY - ODMIANA
Antroponimy - nazwy własne.
NAZWISKA OBCE
Nazwiska afleksyjne
francuskie typu Dubois, Benoit
typu Pompidou, Enescu
zak. w wymowie na -o akcentowane (gł. francuskie), ortograficznie -o, -au,
-eau, -eaux, -eaus
Nazwiska odmienne
przyswojone przez język polski (Chopin - Szopen, Shakespeare - Szekspir, Voltair - Wolter, Rousseau - Russo)
francuskie i angielskie zak. w wymowie spółgłoską, np. Wilde, Joyce,
zak. w wymowie na -a (np. Zola)
zak. w wymowie na -e (np. Rabelais)
NAZWISKA RODZIME
Nazwiska żeńskie:
nazwiska kobiet męskie (np. Biernat, Łachut) - nieodmienne,
ale z wyznacznikiem żeńskości:
pani, panna
imię
przyrostki -owa, -ówna (przy tych zak. spółgłoską)
nazwiska zak. na -a lub -(g)a
odmienne
przyrostki - -ina (-yna), -anka (paradygmat rzeczownikowy)
nazwiska w postaci przymiotnika pospolitego
pozostają w formie męskiej (np. Joanna Pyszny) - ndm
forma żeńska - odm. (np. pani Ładna)
nazwiska 2-członowe
na pierwszym miejscu nazwisko rodowe, na drugim - po mężu (Maria Skłodowska-Curie)
odmienne formy odmienialne i na odwrót (dzieło Skłodowskiej-Curie, przemówienie Hanny Gronkiewicz-Waltz)
Nazwiska męskie:
zak. spółgłoską - paradygmat męski (np. Kot), ale W. = M.
twardotematowe - Watt, Mc. Watcie
miękkotematowe - Kopeć, Mc. Kopciu
zak. na -a (np. Smaga, Myszka) - paradygmat żeński, W. = M., w l.mn. - paradygmat męskoosobowy
zak. na -o - paradygmat żeński (np. Serżysko, Kościuszko, Lubaszenko - Serżyski, Kościuszką, Lubaszenkę itp.), w l.mn. - paradygmat męskoosobowy
zak. na -o ze stojącą przed nim głoską miękką (np. Cyzio) - paradygmat męski, W. = M., w l.mn. - paradygmat męskoosobowy
zak. spółgłoską z alternacjami, np. Mech, Olech, Miodek, Kozioł, Gołąb, Kozieł
Mech, Mecha - odróżnienie nazwiska od nazwy pospolitej (trzeba uwzględnić tradycje rodzinne, bo ktoś może sobie życzyć, żeby odmieniać jak rzeczownik pospolity)
Miodek - e:-ø, D. Miodka
Kozioł, Gołąb, Kozieł - D. Kozioła, Gołąba, Kozieła
zak. samogłoską -e, np. Kolbe, Linde - jak przymiotnik, Kolbego, Lindego, M. l.mn. Kolbowie, Lindowie
nazwiska męskie 2-członowe, np. Korwin-Mikke
jeśli członem jest dawna nazwa herbowa, zawołanie, decyduje tradycja rodzinna, czy odmieniać (raczej nie), chyba że człon ten kończy się na
-a (Dołęgi-Mostowicza)
inne - odmieniamy (Boya-Żeleńskiego, Junoszy-Stępowskiego, Lindego-Lubaszenki)
FLEKSJA WERBALNA
Predykat - orzeczenie
Kategoria fleksyjna - osoba, strona, liczba, rodzaj, tryb, czas.
ASPEKT
Aspekt ogólnie jest dla czasowników kategorią klasyfikującą - dla czasowników, które mają aspekt niezmienny, np.:
czasowniki stanowe (najczęściej niedokonane) - leżeć, spać,
czasownik relacyjny - różnić się,
czasowniki modalne (zawsze dokonane) - móc, musieć,
czasowniki oznaczające nagłe zmiany (zawsze dokonane) - runąć, ocknąć się.
Dla tego typu czasowników nie ma pary aspektowej.
pisać - napisać, kupić - kupować, dać - dawać - tu aspekt jest kategorią fleksyjną
Kryteria określenia aspektu czasownika |
||
ndk |
dk |
kryterium |
nie zawierają informacji |
czynność ujęta całościowo, kompletnie |
semantyczne |
cz. ter.: Buduję dom. cz. przyszły: Będę budowała. cz. przeszły: Budowałam dom. |
cz. ter.: - cz. przyszły: Zbuduję dom. cz. przyszły: Zbudowałam dom. |
gramatyczne |
wytapiać, przelewać, zostawać, wykrzykiwać, podpisywać |
powyrzucać, naopowiadać osiwieć |
słowotwórcze (cząstki gramatyczne)
|
|
ograniczenia łączliwości, nie mogą łączyć się |
łączliwości kategorii składniowej |
Czasowniki nieokreślone aspektowo, np. aresztować, abdykować.
ANALIZA CZASOWNIKA
Jest to określenie dokładnej formy fleksyjnej (osoba, liczba, rodzaj, czas, aspekt, tryb, strona), podanie tematów fleksyjnych, od których utworzono daną formę, jak również określenie, czy jest to forma syntetyczna, czy analityczna.
Przykład
jestem przygotowana - 1. os. lp., r. ż., cz. ter., tr. orzek., asp. dk, str. bierna;
f. analityczna
przy- - morfem słowotwórczy
-got- - morfem leksykalny
-got - owa- - temat czasu przeszłego
-owa- - przyrostek tematu czasu przeszłego
-n- - flektyw imiesłowowy
-a - morfem fleksyjny
TRYB
Tryb - kategoria fleksyjna czasownika, za pomocą której wyraża się modalność.
Modalność:
deontyczna - sygnalizuje pewną pożądaną akcję (tryb rozkazujący)
wolno, trzeba, niech, bodaj, musi, może
epistemiczna - stopień przekonania mówiącego o prawdziwości wypowiedzi
chyba, zapewne, może
TRYB PRZYPUSZCZAJĄCY
Tryb przypuszczający - sytuacja hipotetyczna, przypuszczenie, domniemanie
Tryb przypuszczający potencjalny - określa sytuację hipotetyczną, nie zawiera informacji o niezrealizowaniu owej możliwości.
Tryb przypuszczający nierzeczywisty - wyraża niespełnioną możliwość sytuacji hipotetycznej, o której mówiący wie, że się nie stała.
poza czasem - nie dotyczy faktów, lecz ich oceny, modalności
TRYB OZNAJMUJĄCY
Tryb oznajmujący - sytuacje pozajęzykowe
TRYB ROZKAZUJĄCY
Tryb rozkazujący - intencje mówiącego, by słuchacz coś zrobił
chęć, żeby coś się stało, wiara, że to się stanie, apel
znaczenie II osoby - słuchacza
CZAS
Określenie relacji między zdaniem a współrzędnymi rzeczywistości.
Funkcja deiktyczna - podstawowa funkcja czasu.
Teraz - przedtem - potem - opozycja czasu teraźniejszego, przeszłego, przyszłego
cz. przyszły - niefaktywny (nie daje się wartościować w kategoriach prawda - fałsz)
Czasownik w czasie teraźniejszym może być używany w znaczeniu czasu teraźniejszego, przeszłego bądź przyszłego.
Czas omnitemporalny - wyklucza transpozycję
zdanie w cz. teraźniejszym lub nieprzeszłym - dokonana forma czasownika
przykład: Trzy do kwadratu jest dziewięć.
Czas bezwzględny
trzy istotne punkty czasowe
moment mówienia
moment stanowiący bezpośredni punkt odniesienia
moment wystąpienia zdarzenia
moment odniesienia = moment mówienia
Czas względny - równy z innym wydarzeniem
Czas habitalny - dopuszcza opozycje czas.
Funkcje wskaźników czasu względnego:
równoczesność
uprzedniość
następstwo czasowe
TYPY KONIUGACJI
I - -ę, -esz
II - -ę, -isz, -ysz
III - -am, -asz
IV - -em, -esz
CZY POLSZCZYZNA JEST JĘZYKIEM FLEKSYJNYM?
Język alternacyjny - końcówki fleksyjne nie są obligatoryjne.
Język typu aglutacyjnego (np. turecki, japoński, węgierski) - wyrazy tworzone są przez „zlepianie” morfemów.
Język fleksyjny - jeden morfem pełni różne funkcje
kumulacja końcówki fleksyjnej (morfem fleksyjny ma stałe miejsce w wyrazie)
W języku polskim występują formy aglutacyjne, pełnią one w danym wyrazie tylko jedną funkcję. Pozostałe morfemy zaś pełnią różne funkcje polszczyzna jest językiem fleksyjnym.