Dowody prawnicze i wybrane elementy nauki prawa procesowego

•Przedmiot dowodu

•Art. 227 k.c. Przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie.

•piśmiennictwie pojęcie faktu utożsamia się najczęściej z wszelkiego rodzaju zjawiskami i zdarzeniami oznaczonymi w czasie i przestrzeni, przeszłymi lub współczesnymi oraz stanami psychicznymi, a także stanami świata zewnętrznego.

•Powód przedstawia w pozwie okoliczności, które jego zdaniem kreują dochodzone roszczenie (art. 187 § 1 pkt. 2). Kwestia ta podlega weryfikacji sądu w świetle przepisów prawa materialnego, mających zastosowanie w sprawie

•Co do faktów niewymagających dowodu por. art. 228-231. Ustalanie istnienia lub nieistnienia faktów następuje w postępowaniu cywilnym w określonej formule procesowej, normowanej przepisami bezwzględnie obowiązującymi;

Nie wymagają dowodu

•Art. 228 k.c. § 1. Fakty powszechnie znane nie wymagają dowodu.
•§ 2. To samo dotyczy faktów znanych sądowi urzędowo, jednakże sąd powinien na rozprawie zwrócić na nie uwagę stron.

•Przyjmuje się, że faktami powszechnie znanymi są okoliczności, zdarzenia, czynności lub stany, które powinny być znane każdemu rozsądnemu i mającemu doświadczenie życiowe mieszkańcowi miejscowości, w której znajduje się siedziba sądu. Za powszechnie znane uznaje się wydarzenia historyczne, polityczne, zjawiska przyrodnicze, procesy ekonomiczne lub zdarzenia normalnie i zwyczajnie zachodzące w określonym miejscu i czasie

•Pod pojęciem "faktów znanych sądowi urzędowo" rozumie się w nauce okoliczności faktyczne znane sądowi orzekającemu (sędziemu) z jego działalności urzędowej, z którymi zetknął się bezpośrednio przy dokonywaniu czynności procesowych

Nie wymagają dowodu:

a) fakty powszechnie znane (tzw. notoryczność - art. 228 § 1 k.p.c.); ustawodawca nie określa bliżej ich natury, może więc chodzić o wydarzenia historyczne, polityczne, przyrodnicze, ekonomiczne; "powszechność" znajomości faktów należy relatywizować do określonego faktu;

b) fakty znane sądowi urzędowo (art. 228 § 2 k.p.c.), o których sąd lub choćby jeden z sędziów składu orzekającego wie ze względu na działalność urzędową; sędzia nie może natomiast rozstrzygać sprawy na podstawie tzw. wiedzy prywatnej

c) fakty przyznane w toku postępowania przez stronę przeciwną, jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości (art. 229 k.p.c.); przyznanie jest oświadczeniem wiedzy i może być dokonane przez stronę osobiście lub przez jej pełnomocnika;

d) fakty uznane przez sąd za przyznane przez stronę przeciwną, w sytuacji gdy strona nie wypowiedziała się co do tych twierdzeń, a fakty te znajdują potwierdzenie w wyniku całej rozprawy (art. 230 k.p.c.);

e) fakty uznane przez sąd za ustalone poprzez wnioskowanie z innych, ustalonych faktów (art. 231 k.p.c.); domniemanie faktyczne, bo o nie tu chodzi, stanowi wynik wnioskowania opartego na zasadach logiki (prawidłowego rozumowania), doświadczenia życiowego, zasad nauki; potrzeba uciekania się do domniemań faktycznych występuje zwłaszcza wówczas, gdy brak bezpośrednich środków dowodowych.

Ciężar dowodu (I)

•instytucja ciężaru dowodu spełnia dwie zasadnicze funkcje: dynamizuje postępowanie dowodowe w systemie obowiązywania zasady kontradyktoryjności oraz określa wynik merytoryczny sporu w sytuacji, gdy strona nie udowodni faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy.

•Jakkolwiek dopiero przy wyrokowaniu sąd orzekający decyduje o tym, która ze stron ponosi ujemne skutki nieprzeprowadzenia dowodu, to jednak w toku całego postępowania dowodowego musi brać pod uwagę właściwy ciężar dowodzenia; w przeciwnym bowiem razie postępowanie dowodowe mogłoby się toczyć w niewłaściwym kierunku

•Z problematyką dowodu wiąże się zagadnienie ciężaru dowodu, unormowane w art. 6 k.c., art. 232 oraz w przepisach szczególnych, a obejmujące ciężar twierdzenia i dowodzenia tych wszystkich okoliczności, które w świetle art. 227 mogą stanowić przedmiot dowodu.

•Problematykę przeprowadzenia dowodów w sprawach cywilnych lub handlowych w prawie wspólnotowym reguluje rozporządzenie Rady (WE) nr 1206/2001 z dnia 28 maja 2001 r. w sprawie współpracy między sądami Państw Członkowskich przy przeprowadzaniu dowodów w sprawach cywilnych lub handlowych (Dz. Urz. UE L 174 z dnia 27 czerwca 2001, s. 1-24).

•Ciężar dowodu określa dwie kwestie:
- Kto powinien przedstawić dowody
- Kto poniesie ryzyko nieudowodnienia określonych twierdzeń

•Art. 6. k.c. Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne.

•Sąd powinien przyjąć za prawdziwe fakty udowodnione przez stronę obciążoną dowodem i pominąć te, których nie wykazała w sposób przekonujący.

•W myśl art. 227 k.p.c.: "Przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie". Jeśli to wskazanie wykorzystać przy interpretacji art. 6 k.c., okazuje się, że przedmiotem dowodu są tylko fakty prawnie relewantne, istotne dla rozstrzygnięcia o prawach i obowiązkach stron procesu, te, z którymi norma prawna wiąże konsekwencje. Selekcji faktów i dowodów pod tym kątem dokonuje sąd, kierując się zasadą kontradyktoryjności

•Powoda obciąża dowód faktów prawotwórczych.

•W procesie cywilnym często są to przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej pozwanego, których dowodzenie bywa niezwykle trudne. Szkoda w postaci lucrum cessans "musi byd przez żądającego udowodniona (art. 6 k.c.)"; wprawdzie w tym przypadku nigdy nie ma pewności, ale chodzi o wykazanie takiego stopnia prawdopodobieństwa, przy którym "praktycznie można w świetle doświadczenia życiowego przyjąć, że utrata korzyści rzeczywiście miała miejsce

•Gdy chodzi o podstawę odpowiedzialności, dyskusję wywołała kwestia dowodu poczytalności małoletniego sprawcy szkody, który ukończył jednak lat 13. Sąd Najwyższy przyjął, że to "na stronie powodowej ciąży dowód dojrzałości umysłowej sprawcy, pozwalającej na przypisanie mu winy„.

Domniemania prawne

•Z domniemaniami tymi mamy do czynienia, gdy w razie udowodnienia faktu A, zwykle łatwiejszego do wykazania, ustawodawca nakazuje przyjąć za udowodniony fakt istotny dla rozstrzygnięcia - fakt B (domniemanie faktu) albo przyjąć za udowodnione istnienie określonego prawa lub stosunku prawnego (domniemanie prawa).

•Istota domniemania prawnego polega na tym, że udowodnienie jego podstawy jest konieczne, a zarazem wystarczające do przyjęcia przez sąd wniosku. Przykłady tego rodzaju konstrukcji znajdujemy w kodeksie cywilnym (np. art. 339-341, 1025), w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym (np. art. 62, 85) i w innych ustawach (np. art. 3 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 z późn. zm.).

Przykłady

•Art. 339. Domniemywa się, że ten, kto rzeczą faktycznie włada, jest posiadaczem samoistnym
•Art. 1025 § 2. Domniemywa się, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku albo poświadczenie dziedziczenia, jest spadkobiercą.
•Art. 62. § 1. Jeżeli dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia, domniemywa się, że pochodzi ono od męża matki. Domniemania tego nie stosuje się, jeżeli dziecko urodziło się po upływie trzystu dni od orzeczenia separacji.

•Art. 85. § 1. Domniemywa się, że ojcem dziecka jest ten, kto obcował z matką dziecka nie dawniej niż w trzechsetnym, a nie później niż w sto osiemdziesiątym pierwszym dniu przed urodzeniem się dziecka.
•§ 2. Okoliczność, że matka w tym okresie obcowała także z innym mężczyzną, może być podstawą do obalenia domniemania tylko wtedy, gdy z okoliczności wynika, że ojcostwo innego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne.

Związek przyczynowy

•przy dowodzeniu związku przyczynowego sądy często korzystają z dowodu prima facie. W istocie dowód w tym zakresie polega zawsze na przekonaniu sądu, że między określonymi zdarzeniami zachodzi więź kauzalna; trzeba więc wskazać przesłanki prowadzące, rzec można - nieuchronnie, do określonej treści wniosku. Jak przyjmuje SN, chodzi o ustalenie i rozważenie przez sąd ogniw łańcucha przyczynowego, stanowiących podstawę wnioskowania. Strona powodowa musi je przedstawić, przeciwnik może podważać. Jeśli tok rozumowania sądu nie zostanie podważony przez stronę skarżącą, trzeba przyjąć, że wniosek co do istnienia związku przyczynowego był prawidłowy.

Pojęcie dowodu i rodzaje dowodów

•Termin "dowód", choć należy do języka prawnego, ma różne znaczenia.
•Ustawodawca posługuje się nim dla oznaczenia czynności dowodzenia (przeprowadzenie dowodu),
•środka dowodowego (dowód z dokumentu, z zeznań świadków) i
•rezultatu postępowania dowodowego

•Dowód jako uzasadnienie określonego twierdzenia oraz dowód w sensie czynnościowym.

Dowody w sensie uzasadnienia

•Dowód bezpośredni
-Świadek zdarzenia, oględziny

•Dowód pośredni
-Dodatkowe twierdzenie dowodowe
- Ślady hamowania, lakieru

•Dowód poszlakowy
- Fakty dowodowe wzięte z izolacji nie stanowią dostatecznej podstawy do ustalenia faktu sprawy
- Musi istnieć zespół zgodnych, potwierdzających się poszlak
- Dowód ze słyszenia np. Instytucja świadków pochodnych
- Brak oryginału dokumentu, ale są świadkowie lub notatki, kopie.

Dowody w sensie czynnościowym

•Zeznania świadków
•Przesłuchanie stron
•Opinia biegłych
•Dokumenty
•Oględziny
•Nowe kategorie dowodów np. (badania krwi, DNA, ...)
•W zależności od źródła informacji:
- Dowody osobowe (świadkowie, strony)
- Dowody rzeczowe (dokumenty, oględziny)

- Generalna reguła: wszystko na podstawie czego można uzyskać wiarygodną informację z wyłączeniem zakazów dowodowych

Zakazy dowodowe

•Są to zasady oceny dowodów, które określają kryteria, jakie muszą byd spełnione, by organ stosujący prawo mógł uznać dane twierdzenie za udowodnione

•Dwie podstawowe zasady:
- Zasada legalnej oceny dowodów,
- Zasada swobodnej oceny dowodów.

Legalna ocena dowodów

•Istnieją normy prawne, które określają w sposób wiążący, jakie warunki muszą być spełnione, by dowód mógł zostać uznany za przeprowadzony (tzw. legalne dyrektywy dowodowe)

•Początkowo są to ordalia (sądy boże) do ok. 1215r. ( sobór laterański)
•Confessio est regina probationum (wzrost tortur)
•Dowody arytmetyczne (1/4 , 1/ 2 dowodu) od XVIII 15

Współczesna zasada swobodnej oceny dowodów

•Dwa warianty:
•Zasada swobodnej i niekontrolowanej oceny dowodów
- Ustalenia faktyczne sądu pierwszej instancji nie podlegają kontroli przez sąd odwoławczy
- Werdykt w kwestii faktów jest zastrzeżony dla ławy przysięgłych i jest uważany za ostateczny
•Zasada swobodnej i kontrolowanej oceny dowodów
- Kontrola ustaleń faktycznych przez sądy wyższe
- Obowiązek uzasadnienia swojej decyzji w kwestiach faktycznych.

Swobodna ocena dowodów

•Zasady logiki
•Zasady nauki i techniki
•Zasady doświadczenia życiowego

•Art. 7 k.p.k. ”Organy postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego”.

•Zgodnie z zasadą swobodnej oceny dowodów sędzia ocenia znaczenie, moc i wiarygodność materiału dowodowego w sprawie jedynie na podstawie własnego wewnętrznego przekonania. Przekonanie sędziego kształtuje jego świadomość prawną i doświadczenie życiowe. Realizację tej zasady umożliwia mu czerpanie wiadomości o faktach z pierwszego źródła, dającego największe szanse dojścia do prawdy (zasada bezpośredniości) (wyr. SN z 22 XI 1979 r., I KR 90/79, nie publ.).

Ustalenia faktyczne wyroku tylko wtedy nie wykraczają poza ramy swobodnej oceny dowodów, gdy poczynione zostały na podstawie wszechstronnej analizy przeprowadzonych dowodów, których ocena nie wykazuje błędów natury faktycznej czy logicznej, zgodna jest ze wskazaniami wiedzy i doświadczenia życiowego oraz prowadzi do sędziowskiego przekonania, odzwierciedleniem którego powinno być uzasadnienie orzeczenia

•(wyr. SN z 5 IX 1974 r., II KR 114/74, OSNKW 1975, z. 2, poz. 28 - zob. M. Cieślak, Z. Doda: Przegląd..., Pal. 1976, nr 2, s. 47; W. Daszkiewicz : Przegląd..., PiP 1976, nr 4, s. 118-119).

Problem ustalenia prawdy w procesie

•Systemy procesowe przyjmują szereg reguł i zasad, które mogą ograniczać poznanie prawdy w procesie:
- Domniemanie prawne (patrz. wcześniej)
- Zasada res iudicata pro veritate habetur
- Zasada formalizmu procesowego
- Zakaz reformationis in peius
- Zakazy dowodowe.

Zakazy dowodowe

•Ustalane są zazwyczaj w celu ochrony podstawowych praw obywatelskich oraz uczciwego procesu

•Trzy podstawowe zakazy dowodowe:
- Zakaz dowodu określonych faktów
- Zakaz stosowania określonych środków dowodowych
- Zakaz stosowania określonych metod dowodowych.

Zakaz dowodu pewnych faktów

•Art. 178 k.p.k. Nie wolno przesłuchiwać jako świadków:
1) obrońcy lub adwokata działającego na podstawie art. 245 § 1, co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę,
2) duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi

•Art. 174 k.p.k. Dowodu z wyjaśnień oskarżonego lub z zeznań świadka nie wolno zastępować treścią pism, zapisków lub notatek urzędowych.

•Art. 171 k.p.k. § 1. Osobie przesłuchiwanej należy umożliwić swobodne wypowiedzenie się w granicach określonych celem danej czynności, a dopiero następnie można zadawać pytania zmierzające do uzupełnienia, wyjaśnienia lub kontroli wypowiedzi.

Formy procesu

•W każdy procesie biorą udział: sąd i strony oraz uczestnicy
•Strona w postępowaniu cywilnym to powód i pozwany
•Strony w postępowaniu karnym to oskarżyciel i oskarżony

•Dwie formy postępowania procesowego:
- Forma kontradyktoryjna
- Proces jest zorganizowany w formie sporu stron przed bezstronnym sądem
- Zasada skargowości, sąd nie może z urzędu uwzględniać żadnych roszczeń, sąd jest związany wnioskami dowodowym stron
•Forma inkwizycyjna
- Całe postępowanie jest prowadzone z urzędu przez sąd
- Postępowanie wszczynane jest z urzędu przez sądu lub organ władzy publicznej, sąd nie jest związany wnioskami stron, zasadniczo prowadzi postępowanie dowodowe z urzędu.

Postępowanie odwoławcze

•Podstawą postępowania odwoławczego może być:
•Błąd co do prawa (error iuris) – sąd błędnie zastosował prawo lub dokonał błędnej jego wykładni
•Błąd co do faktu (error facti) – nie wyjaśniono wszystkich okoliczności sprawy lub błędnej ocenie materiału dowodowego

•Trzy podstawowe kategorie środków odwoławczych:
•Kasacja
- Sąd nie prowadzi postępowania dowodowego, sąd wyłącznie może uchylić zaskarżone orzeczenie i skierować do ponownego rozpatrzenia
•Rewizja
- Obejmuje zarówno ustalenia prawne i faktyczne, co do zasady nie prowadzi się postępowania dowodowego
•Apelacja
- Stanowi powtórzenie postępowania przed sądem niższej instancji.

Art. 175 Konstytucji RP
1. Wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe.
2. Sąd wyjątkowy lub tryb doraźny może być ustanowiony tylko na czas wojny.

•Art. 176.
1. Postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne.
2. Ustrój i właściwość sądów oraz postępowanie przed sądami określają ustawy.

•Art. 1. § 1. Sądami powszechnymi są sądy rejonowe, sądy okręgowe oraz sądy apelacyjne. •§ 2. Sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości w zakresie nienależącym do sądów administracyjnych, sądów wojskowych oraz Sądu Najwyższego.

•USTAWA •z dnia 27 lipca 2001 r. •Prawo o ustroju sądów powszechnych. •(Dz. U. z dnia 12 września 2001 r.)

Konstytucja w sposób generalny wprowadza zasadę co najmniej dwuinstancyjności postępowania sądowego.

•Zasada ta stanowi gwarancję umożliwiającą usuwanie błędów, omyłek i innych uchybień popełnionych w sądach pierwszej instancji. Jest to przepis będący konsekwencją zasady wyrażonej w art. 78 Konstytucji, iż "każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji".
•Obecnie obowiązuje w Polsce system trójinstancyjny w sądach powszechnych, stąd też od orzeczeń sądów pierwszej instancji jako środek odwoławczy przysługuje apelacja, a od orzeczeń sądu drugiej instancji środkiem zaskarżenia jest kasacja.
•Na mocy obowiązujących przepisów prawa od orzeczeń sądów rejonowych przysługuje apelacja do sądów wojewódzkich, a gdy w pierwszej instancji orzekał sąd wojewódzki, apelację rozpatruje sąd apelacyjny.
•Natomiast kasacja od orzeczeń wydanych w pierwszej instancji przez sąd wojewódzki przysługuje do sądu apelacyjnego, a od orzeczeń sądów apelacyjnych do Sądu Najwyższego.

Stosunek prawny

•Jest to stosunek społeczny uregulowany przez normy prawne
•Podział:
- Stosunek faktyczny
- umowa, wymierzenie mandatu
- Stosunek normatywny – nie uświadomiony przez strony
- Po zaistnieniu określonych faktów – w sposób automatyczny
- Ignorantia iuris nocet, non excusat

•Elementy stosunku prawnego:
- Fakty prawne
- Podmioty stosunku prawnego
- Jego przedmiot
- Treść stosunku prawnego.

Fakty prawne

•Jest to każde zdarzenie, które powoduje powstanie, ustanie lub zmianę treści stosunku prawnego – wywołuje skutki prawne

•Zdarzenie prawne – kategoria faktów prawnych, które nie zależą od woli człowieka

•Działania – zależą od woli człowieka, są ludzkimi zachowaniami
•Działania (zapłacenie podatku, oddanie długu)

•Czyny- działania, które nie zamierzają do wywołania skutków prawnych, ale je z mocy prawa wywołują (czyny zgodne z prawem i niezgodne z prawem)
•Akty prawne –działania podjęte w celu wywołania skutków prawnych (akty tworzenia prawa, stosowania prawa i czynności prawne – patrz. wcześniejsze wykłady)

•Zaniechanie (nie udzielenie pomocy).

Czyny niezgodne z prawem

•Przestępstwa
•Zbrodnie (od 3 lat) –wyłącznie z winy umyślnej
•Występki (powyżej 30 stawek dziennych) stawka dzienna nie może być niższa od 10 złotych, ani też przekraczać 2.000 złotych.

•Wykroczenia
•są nimi czyny zagrożone karami aresztu (od 5 do 30 dni), jednego miesiąca ograniczenia wolności, grzywny do 5000 zł lub nagany

•Art. 9 k.k. § 1. Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi.

•§ 2. Czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.

•§ 3. Sprawca ponosi surowszą odpowiedzialność, którą ustawa uzależnia od określonego następstwa czynu zabronionego, jeżeli następstwo to przewidywał albo mógł przewidzieć.

Podmioty stosunku prawnego

•Jednostki
•Grupy ludzkie
•Organizacje

•Prawo konstytucyjne – obywatele i organy państwa
•W prawie międzynarodowym – państwa, organizacje międzynarodowe, osoby fizyczne
•Prawo procesowe – sąd i strony procesowe
•Prawo cywilne – osoby fizyczne i osoby prawne.

Osoba fizyczna – kodeks cywilny

•Art. 8. § 1 k.c. Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną.

•Art. 11. Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletniości.

•Art. 12. Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat trzynastu, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie.

•Art. 13. § 1. Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.

•§ 2. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.

Osoba prawna

•Art. 33. (9) Osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną.

•Przykłady:
•Dz.U.2010.10.65 -j.t. ustawa1982.07.06 , art. 5 ust. 2Radcowie prawni.
•Dz.U.2009.219.1708 ustawa 2009.12.02, art. 3 ust. 2 Izby lekarskie.

Przedmiot stosunku prawnego

•Rzeczy
- Tylko przedmioty materialne
- Podział na rzeczy ruchome i nieruchome (grunty, budynki i części budynków)

•Inne przedmioty materialne
- Ciecze, gazy, kopaliny

•Przedmioty niematerialne
- Dobra o charakterze intelektualnym

•Zachowania się
- Umowa zlecenie, kształcenie.

Treść stosunku prawnego

•To uprawnienia i obowiązku stron tego stosunku

•Jedna ze stron czegoś żąda, druga jest zobowiązana do czegoś

•Uprawnienia – proste i złożone
- Roszczenia
- Wolności
- Kompetencje
- Immunitety

•Obowiązki – pozytywne (nakazy) i negatywne (zakazy).