1. Charakterystyka metody 18 struktur wyrazowych

Metoda 18 struktur wyrazowych polega na praktycznym poznawaniu przez dzieci z trudnościami w kształtowaniu się umiejętności czytania i pisania różnorodnych wyrazów uporządkowanych w 18 zestawach ćwiczeń. Kolejność poznawania wyrazów podporządkowana została zasadzie stopniowania trudności, a więc przechodzenia od wyrazów najłatwiejszych do najtrudniejszych. Każdy zestaw ćwiczeń zawiera wyrazy o określonej budowie oraz wyrazy wcześniej poznane. Metoda ta opiera się na pracy - analizie sylabowo-głoskowej wyrazów w powiązaniu z ich budową literową bez uwzględnienia struktury gramatycznej lub słowotwórczej wyrazów, niekiedy wręcz od niej odstępuje. Posługuje się materiałem słownym wprowadzając pewne uproszczenia, aby w ten sposób ułatwić i pomóc dziecku przezwyciężyć jego specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu. Celem metody jest nauczyć automatycznego nazywania kształtów fonogramów oraz rozwijać zdolność umieszczania ich w słowie w odpowiedniej kolejności

1. Dlatego podstawą doboru wyrazów do ćwiczeń jest schemat graficzny, a nie dźwiękowy, i zgodny z zapisem ortograficznym. Ta metoda uczy dziecko posługiwania się sylabą jako cząstką słowa, które ma być przeczytane lub zapisane. W dużym zakresie poszerza słownictwo dziecka. Każda struktura wyrazowa zawiera od 100 do 200 wyrazów, które uczeń czyta i pisze.

W tej metodzie posługujemy się trzema kolorami:

a) czerwony – odpowiada samogłoskom,

b) zielony – przypisany jest sylabie,

c) czarny – odpowiada spółgłoskom.

2. Czytanie i pisanie traktowane jest łącznie, gdyż obie umiejętności ćwiczone są na tym samym materiale słownym. Proces czytania włączony jest w proces pisania przez wzrokową kontrolę tekstu. Podczas czytania i pisania w proponowanych ćwiczeniach pobudzane są do aktywności jednocześnie analizatory: wzrokowy, słuchowy i knestetyczno-ruchowy. Metoda ta przeznaczona jest do pracy z dziećmi, które w ogóle nie czytają oraz dla tych, które czytanie i pisanie opanowały na niezadowalającym poziomie. Można ją stosować w pracy z dziećmi mającymi trudności typu dyslektycznego, dysortograficznego i przy sprzężeniach z dysgrafią.

3. Kształcenie umiejętności czytania i pisania opiera się również na jednoczesnym uaktywnianiu analizatorów: wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno - ruchowego, co wydaje się zgodne na jednoczesnym ich wykorzystaniu. Nie tylko działają one jednocześnie, ale i współdziałają, ściśle współpracując zarówno podczas nadawania komunikatu (pisania), jak i jego percypowania. Istotne zatem znaczenie ma koordynacja ich czynności w postaci integracji funkcji percepcyjno -motorycznych.

4. Tak więc przy opracowaniu programu zajęć reedukacyjnych dla potrzeb konkretnego dziecka należy uwzględnić oddziaływanie na funkcje najbardziej zaburzone, ale nie można pominąć żadnej z nich i trzeba pamiętać o konieczności ich współdziałania. Ucząc dziecko posługiwania się sylabą przy pisaniu - czytaniu, angażując jednocześnie trzy analizatory dążymy do wyrabiania coraz większej poprawności tych czynności. Dzięki równoczesnemu wykorzystywaniu trzech analizatorów przy wykonywaniu proponowanych różnorodnych ćwiczeń dziecko uczy się samokontroli wzrokowej, słuchowej i kinetyczno -ruchowej. Wszystkie te trzy elementy wydają się jednakowo ważne, niezależnie od tego, jakie funkcje percepcyjno - motoryczne są najbardziej zaburzone, bowiem powiązania międzyanalizatorowe umożliwiają kompensację wybiórczych zaburzeń rozwoju funkcji percepcyjnych.

2. Możliwości stosowania metody 18 struktur wyrazowych

Metoda 18 struktur wyrazowych przydatna jest na etapie przechodzenia do ćwiczeń na materiale literowym, mającym na celu nauczenie dziecka techniki czytania i pisania więc można się nią posługiwać na zajęciach z dziećmi, które znają większość liter lub nawet wszystkie litery, ale także w przypadkach, gdy dzieci mylą niektóre z nich, np. graficznie podobne lub zamieniają litery odpowiadające głoskom dźwięcznym i bezdźwięcznym. Metoda ta przeznaczona jest do pracy z dziećmi, które w ogóle nie czytają i nie piszą oraz dla tych, które opanowały technikę czytania i pisania na niezadowalającym poziomie.

Do drugiej grupy należą dzieci, które charakteryzuje:

a) bardzo wolne głoskowanie, nie prowadzące do poprawnej syntezy,

b) opuszczanie, powtarzanie, dodawanie lub zamienianie, przestawianie liter, sylab, a czasem całych wyrazów,

c) zniekształcanie wyrazów wskutek popełniania innych błędów, które mogą występować zarówno w czytaniu, jak i w pisaniu.

Ćwiczenia zebrane w 18 zestawach opracowano w taki sposób, że można je stosować w pracy z dziećmi mającymi trudności o charakterze dyslektycznym lub dysortograficznym, także przy sprzężeniu z dysgrafią, ale również w przypadkach występowania wszystkich tych form zaburzeń jednocześnie. Na zajęciach z dzieckiem dysgraficznym powinny być akcentowane przede wszystkim takie elementy, jak pisanie po śladzie ciągłym.

Zastosowanie proponowanych ćwiczeń daje także korzystne rezultaty niezależnie od tego, które funkcje percepcyjno-ruchowe są u dziecka najbardziej zaburzone. Sumując można stwierdzić, że omawianą metodą można posługiwać się w pracy z dziećmi mającymi trudności w czytaniu i pisaniu o charakterze dyslektycznym, dysortograficznym lub dysgraficznym, na dowolnym etapie zaawansowania dziecka w opanowaniu tych technik i niezależnie od rodzaju zaburzeń funkcji percepcyjno -motorycznych, leżących u ich podłoża.

3. Zalety metody 18 struktur wyrazowych

Metoda 18 struktur wyrazowych spełnia wszystkie wymienione poniżej warunki (zasady):

a) zasada indywidualizacji środków i metod oddziaływania korekcyjnego,

b) zasada powolnego stopniowania trudności w nauce czytania i pisania uwzględniającego złożoność tych czynności i możliwości percepcyjne dziecka,

c) zasada korekcji zaburzeń: ćwiczenie przede wszystkim funkcji najgłębiej zaburzonych i najsłabiej opanowanych umiejętności,

d) zasada kompensacji zaburzeń: łączenie ćwiczeń funkcji zaburzonych z ćwiczeniami funkcji niezaburzonych. w celu tworzenia własnych mechanizmów kompensacyjnych,

e) zasada systematyczności,

f) zasada ciągłości oddziaływania psychoterapeutycznego.

Ponadto, metoda ta ma. jak sądzimy, szereg zalet, które można nazwać formalnymi. Większość z nich. może się okazać bardzo istotna dla reedukatorów tj:

a) możliwość stosowania metody przy występowaniu różnych postaci zaburzeń funkcji percepcyjno - motorycznych,

b) metoda przeznaczona jest do pracy reedukacyjnej z dziećmi mającymi specyficzne trudności w zakresie czytania lub pisania oraz skierowana jest do dzieci u których występuję sprzężenie dysleksji i dysortografii.

c) w zależności od indywidualnych potrzeb, trudności i poziomu opanowania przez dziecko umiejętności czytania i pisania istnieje możliwość rozpoczęcia pracy od dowolnej części metody,

d) metoda zawiera gotowy, bardzo bogaty materiał słowny dla każdej z omawianych w niej 18 struktur wyrazowych. Poszczególne części metody mieszczą od 100 do 200 słów dla każdej struktury. Istotny jest sposób eksponowania tego bogatego materiału słownego.

e) duża liczba i różnorodność ćwiczeń dotyczących jednego zagadnienia, daje gwarancję opanowania i utrwalenia danej struktury wyrazowej.

f) metoda 18 struktur wyrazowych uwzględnia jednoczesne wprowadzenie liter pisanych i drukowanych,

g) uporządkowanie ćwiczeń według jasno ustalonych i logicznych kryteriów co w rezultacie wpływa na łatwość zaplanowania całego toku zajęć reedukacyjnych z jednoczesną możliwością „przekazania", w razie potrzeby, dziecka reedukowanego omawianą metodą, innemu specjaliście, w innej placówce lub ośrodku.

h) sprawdzona w praktyce efektywność metody.

Metoda 18 struktur wyrazowych nie jest całością ostatecznie zamknięta. Istnieje możliwość wzbogacania ćwiczeń składających się na tę metodę pomocami własnego pomysłu lub opracowanymi przez innych autorów. Jedynym warunkiem jest wkomponowanie ich w odpowiednie miejsce każdej z l8części opracowania.

4. Techniki pracy zastosowane w 18 zestawach ćwiczeń

Większość technik zastosowanych w omawianej metodzie jest znana reedukatorom i powszechnie przez nich wykorzystywana w pracy. Prezentowane techniki pracy zostały uporządkowane i szczegółowo opracowane według ściśle określonych zasad, specjalnie dla potrzeb proponowanej metody. Do konkretnych czynności, mających na celu usprawnianie czytania i pisania przystępujemy po zapoznaniu dziecka z podstawowymi wiadomościami wstępnymi. Mamy tu na myśli różnicowanie pojęć: głoska i litera, odróżnianie samogłosek i spółgłosek, przypisanie koloru czerwonego literom odpowiadającym samogłoskom, a czarnego - spółgłoskom, poznanie definicji sylaby zaznaczanej w ćwiczeniach kolorem zielonym. Przy definiowaniu sylaby podkreślamy rolę samogłoski jako elementu tworzącego ją. Jako wstępną traktujemy także umiejętność dzielenia na sylaby wyrazów o różnej budowie.

Posługując się metodą 18 struktur wyrazowych, wykorzystujemy 18 zestawów ćwiczeń, które uporządkowano zgodnie z zasadą stopniowania trudności. Każdy zestaw ćwiczeń zawiera wyrazy o ściśle określonej budowie (strukturze) sylabowo – literowej oraz wyrazy wcześniej poznane. Są to w kolejności :

1. Wyrazy dwusylabowe o schemacie zapisu ●●-●● np. bu-ty (lub my- szy, cha-ta, w przypadku występowania dwuznaków).

2. Wyrazy wielosylabowe o schemacie zapisu każdej sylaby ●● i zróżnicowanej ich liczbie np.: lo-ko-mo-ty-wa (lub pu-cha-cze, ma-ry-na-rze, w przypadku występowania dwuznaków).

3. Wyrazy jednosylabowe o schemacie zapisu ●●● np. kot (lub kosz, czek, w przypadku występowania dwuznaków).

4. Wyrazy dwusylabowe o schemacie zapisu ●●-●●● np. re-bus, (lub sza-lik, ka-rzeł, le-karz, w przypadku występowania dwuznaków).

5. Wyrazy dwusylabowe o schemacie zapisu ●●●-●● np. buł-ka, (lub chał-wa, licz-ba, w przypadku występowania dwuznaków).

6. Wyrazy dwusylabowe o schemacie zapisu ●●●-●●● np. Ber-lin, (lub kasz-tan, tap-czan, w przypadku występowania dwuznaków).

7. Wyrazy wielosylabowe składające się z różnej liczby sylab o schemacie zapisu ●● oraz ●●● np. wyw-ro-tka (lub cza-pecz-ka, sza-chow-ni-ca, w przypadku występowania dwuznaków).

8. Wyrazy jednosylabowe o schemacie zapisu ●●●● np. jest (lub czort, patrz, w przypadku występowania dwuznaków).

9. Wyrazy jednosylabowe o schemacie zapisu ●●● np. dwa (lub trzy, szła, w przypadku dwuznaków).

10. Wyrazy dwusylabowe o schemacie zapisu ●●●-●● np. kra-ta (lub trzy-ma, ska-cze, w przypadku dwuznaków).

11. Wyrazy dwusylabowe o schemacie zapisu ●●●-●●● np. mły-nek (lub chla-pać, dwo-rzec, w przypadku dwuznaków).

12. Wyrazy jednosylabowe o schemacie zapisu ●●●● np. staw (lub chrzan, trzep, w przypadku dwuznaków).

13. Wyrazy dwusylabowe o schemacie zapisu ●●●●-●● np. słom-ka (lub szczot-ka, star-szy, w przypadku występowania dwuznaków).

14. Wyrazy dwusylabowe o schemacie zapisu ●●●●-●●● np. kras-nal (lub czwar-tek, kroch-mal, w przypadku występowania dwuznaków).

15. Wyrazy jednosylabowe o schemacie zapisu ●●●●● np. sklep (lub szkrab, wschód, w przypadku dwuznaków).

16. Wyrazy jednosylabowe o schemacie zapisu ●●●●● np. kleks (lub wrzask, chwast, w przypadku dwuznaków).

17. Wyrazy o zróżnicowanej strukturze literowej, zawierające spółgłoski miękkie np. ko-biał-ka.

18. Wyrazy składające się z róŜnej liczby sylab o zróŜnicowanej (niejednolitej) budowie.

We wszystkich zestawach ćwiczeń wykorzystuje się powszechnie znane i stosowane techniki pracy reedukacyjnej, które jednak dla potrzeb omawianej metody zostały szczegółowo opracowane i odpowiednio uporządkowane. Dlatego też, chcąc skorzystać z możliwości uzupełniania zaproponowanego zestawu technik ćwiczeniami według własnych pomysłów, należy pamiętać o konieczności takiego ich wkomponowania, aby pasowały do aktualnego etapu pracy z dzieckiem i oparte były na wyrazach o znanej strukturze.

Do stałego katalogu ćwiczeń powtarzających się w kolejnych 18 - tu częściach opracowania należą :

a) opracowywanie materiału słownego w formie graficznych schematów struktury sylabowo-literowej słów,

b) czytanie i pisanie wyrazów z wykorzystaniem tzw. „suwaków", czyli zestawów wyrazów o jednolitym typie budowy, posiadających pewną część wspólną,

c) czytanie i pisanie wyrazów z wykorzystaniem tzw. „wprawek", czyli zestawów jednolitych pod względem budowy wyrazów, ułożonych z zachowaniem rytmu i rymu,

d) słuchowe i wzrokowe różnicowanie wyrazów graficznie lub brzmieniowo podobnych (np. kumy-kuny, brawa-prawa, kurnik-górnik),

e) układanie nowych słów tworzonych z wybranych liter, głosek lub sylab wyrazów przedstawionych na obrazkach,

f) wzrokowe i słuchowe wyszukiwanie wyrazów „ukrytych” w innych wyrazach (np. wazelina, rumaki, lokomotywa, mamałyga)

g) czytanie i pisanie wyrazów ułożonych w łańcuchy literowo-wyrazowe lub sylabowo-wyrazowe,

h) układanie zdań z rozsypanek wyrazowo-zdaniowych,

i) rozwiązywanie zagadek,

j) czytanie zdań złożonych z wyrazów o omówionej strukturze, przedstawionych na drukowanym materiale literowym,

k) pisanie takich zdań z pamięci,

l) pisanie tego typu zdań ze słuchu - w wersji sylabowej i całościowo.

Uporządkowane według ściśle określonych reguł, różnorodne w formie i atrakcyjne ćwiczenia wymagają od dziecka dokonywania wielu operacji niezbędnych w procesie nabywania sprawności w czytaniu i pisaniu. Pozwalają także na intensywny trening pozostałych funkcji umysłowych, które odpowiedzialne są za proces uczenia się, w tym również myślenie. Dzięki równoczesnemu wykorzystywaniu trzech analizatorów: wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno-ruchowego wytwarzane są między nimi powiązania, które umożliwiają kompensację wybiórczych zaburzeń rozwoju funkcji percepcyjnych.

Bibliografia

M. Welchman, „Dysleksja odpowiedzi na pytania”, w: Polskie Towarzystwo Dysleksji, Zeszyt nr I, Gdańsk 1991.

E. Kujawa, M. Kurzyna, Reedukacja dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu metodą 18 struktur wyrazowych, Warszawa 1994.

M. Bogdanowicz, „Integracja percepcyjno-motoryczna a specjalne trudności w czytaniu u dzieci”, w: Zeszyty Naukowe, Gdańsk 1987.

T. Wróbla, Pismo i pisanie W nauczaniu początkowym, Warszawa 1985.

I. Czajkowska i K. Herda, Zajęcia korekcyjno - kompensacyjne w szkole, Warszawa1989.