ZASADY EDUKACJI I REWALIDACJI DZIECI I MŁODZIEŻY PRZEWLEKLE CHORYCH

Opracowała Alina Buczek

Jeżeli otrzymałeś czegoś więcej niż inni w postaci dobrego zdrowia, uzdolnień, energii, sukcesów, radosnego dzieciństwa, harmonijnej atmosfery domowej, nie traktuj tego jako oczywiste. Należysz do ludzi szczęśliwych, a zatem jesteś powołany, aby wiele ofiarować innym"

Albert Schweitzer

Zasady dydaktyczne - zasady nauczania, zasady kształcenia, ogólne normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie umożliwia realizację celów kształcenia. Z każdej zasady wyprowadzić można normy szczególne zwane zazwyczaj prawidłami dydaktycznymi. Zasady dydaktyczne odnoszą się zarówno do działalności nauczycieli (nauczania), jak i uczniów (uczenia się), swą treść czerpią zaś głównie z danych procesu dydaktycznego. Podstawowe i najogólniejsze prawidłowości tego procesu, sformułowane odpowiednio jako ogólne normy działalności dydaktycznej przyjmują postać zasad dydaktycznych. Do najczęściej wymienianych zasad dydaktycznych należą zasady: systematyczności, poglądowości, samodzielności (świadomości i aktywności), związku teorii z praktyką, efektywności, stopniowania trudności, związku indywidualizacji z socjalizacją (Słownik Pedagogiczny" W. Okoń)

Pojęciu "zasada" w nauczaniu i wychowaniu przypisano w przeszłości raczej różne zakresy treści. Jako bliskoznaczne temu pojęciu można wskazać terminy:

prawidło, reguła, norma postępowania. Jest oczywiste, że każda zasada dydaktyczna nastawiona jest na realizację określonych celów. Odrywanie zasady od tego, czemu ma służyć działanie jest nieporozumieniem. Rozważając zasady postępowania rewalidacyjnego, pytamy: jakimi prawidłami (zasadami) należy się kierować w nauczaniu i wychowaniu przewlekle chorych, aby osiągnąć cele dydaktyczno-wychowawcze, do których realizowania powołana została instytucja lub zobligowany jest konkretny nauczyciel - wychowawca. Na gruncie pedagogiki specjalnej - w tym również dla potrzeb prowadzenia uczniów przewlekle chorych - sformułowano jedną i ciągle formułuje się doraźnie szereg dyrektyw i zasad szczegółowych. Uważa się też szczególnie zasady obligatoryjne normy - prawidła dla nauczycieli i wychowawców pracujących z uczniami specjalnej troski. Do takich zasad zaliczyć można:

Zasada podmiotowości i indywidualizacji

Oznacza to, że w każdym przypadku konieczne staje się zastosowanie innej strategii w celowym wpływaniu na podmiot naszej troski. Jest sprawą najwyższej doniosłości, aby prowadzeniu przewlekle chorych, indywidualizując oddziaływania, każdorazowo rozważać, czy działania, które uruchamia się i kieruje się na danego podopiecznego mają dwie własności. Po pierwsze, czy rozwijają lub modyfikują one dyspozycje, właściwości psychofizyczne i umiejętności, które chce się kształtować, a po drugie, czy nasze działania nawiązują do aktualnych poziomów wiedzy, sprawności i umiejętności uczniów niepełnosprawnych. Zadania na miarę możliwości powinny być jednocześnie trudne w tym stopniu aby dopingować do niezbędnego wyzwolenia energii psychicznej ucznia. Bez takiego uczniowskiego wysiłku nie ma wychowania kreacyjnego.

Indywidualizacja ucznia do rozwoju i wzmocnienia pozytywnych i wartościowych cech osobowości. Właściwe pojęcia indywidualizacji: pogłębiona znajomość ucznia,

aktualny stan rozwoju fizycznego, psychicznego i rewalidacyjne potrzeby ucznia niepełnosprawnego,

znajomość sił biologicznych dziecka - zmiany w rozwoju dziecka uzupełnianie i weryfikacja planu pracy rewalidacyjnej,

podkreślanie osiągnięć dziecka (w ten sposób zachęca się go do dalszego wysiłku). Zadania powinny być tak dostosowane do możliwości ich wykonawcy, aby równomiernie angażowały siły dziecka słabego i bardziej zaawansowanego w pracy szkolnej. Zasada indywidualizacji uzupełnia się z zasadą wychowania kolektywnego.

Stosowanie zasady indywidualizacji zależne jest od domu rodzinnego, warunków organizacyjnych szkoły, liczebności klasy, jej wyposażenia, od elastyczności struktury nauczania i możliwości dostosowania teorii programowych i metod nauczania do potrzeb ucznia niepełnosprawnego.

Zasada oszczędzania wysiłku i aktywizacji terapeutycznej

Janina Doroszewska uważała za podstawowy dla pracy pedagogicznej problem &bdquowydajność wysiłkową dziecka" formułując dwa główne zadania:

1. oszczędzanie zbędnego wysiłku,

2. wzmaganie ogólnej energetyki ustroju oraz sił chorego do walki z chorobą

i jej skutkami.

O poziomi wydolności wysiłkowej chorego dziecka decyduje jego ogólny stan zdrowia, określony przez lekarza, oraz ogólny stan procesów nerwowo-psychicznych związany z właściwościami terapeutycznymi, odpornością psychiczną na przeciążenia i zdolnością do regeneracji sił witalnych. Oprócz wskaźnika lekarskiego bierzemy pod uwagę:

aktualny rodzaj, stan samopoczucia,

objawy zmęczenia,

poziom równowagi psychicznej.

Trzy stopnie wydolności umysłowej I poziom - najwyższy poziom wydolności umysłowej

Dziecko jest w stanie ciężkim lub dość ciężkim. Pracujemy z dzieckiem o ile lekarz zezwala na pracę z dzieckiem. Praca nauczycielsko-wychowawcza polega na maksymalnym obciążeniu i odprężeniu dziecka przy zachowaniu minimum czynnościowego.

Zajęcia odbywają się na zasadzie receptywności, a więc odtwarzania i przypominania znanych uprzednio dziecku treści kształcenia, jednak w formie interesującej, lekkiej i przyjemnej z szerokim wachlarzem ciekawych środków upoglądowienia. Receptywność polega zajęć to:

słuchanie przez dziecko łatwych i krótkich opowiadań,

oglądanie ciekawych albumów, fotografii, przezroczy o znanych treściach

dydaktycznych pozytywnie zabarwionych emocjonalnie. Na tym poziomie unikamy przykrych skojarzeń, napięć nerwowych i niepokojów, wywołujemy pozytywne stany uczuciowe. Na tym poziomie nie może być mowy o jakichkolwiek wynikach w sensie osiągnięć szkolnych.

II poziom wysiłkowy

Z punktu widzenia lekarskiego jest dość dobry stan ogólny dziecka. Zadaniem nauczyciela - wychowawcy na tym poziomie pracy jest:

stopniowe nauczanie dziecka,

harmonizowanie jego procesów nerwowo-psychicznych. Nauczyciel stopniowo przechodzi do wiedzy i umiejętności już opanowanych do poziomu wiedzy, jaka powinien opanować w sposób operatywny. Luki opracowujemy w sposób zindywidualizowany. Dziecko powinno wkładać w swą działalność taki wysiłek, na jaki je stać, aby nie wywołać objawów zmęczenia. Stwarzamy uczniowi możliwość wielozmysłowego poznawania rzeczywistości. Wykorzystujemy &bdquohobby" dziecka w celu jego aktywizacji poznawczej. Całość postępowania jest bardziej nasycona różnymi formami terapii zajęciowej, niż ściśle dydaktycznej. Na tym poziomie pracujemy z dziećmi u których minął kryzys, zlikwidowano ból, gdy choroba ma przebieg łagodny, przy chorobach przewlekłych.

III poziom wydolności wysiłkowej

Dotyczy tych dzieci, u których proces chorobowy w sposób zdecydowany cofa się, a pacjent wchodzi w okres rekonwalescencji. Jest to stan zdrowia, który lekarz określa jako dobry. Od strony pedagogicznej to okres stopniowego przygotowania i przechodzenia do terapii za pomocą pracy. Maksymalna indywidualizacja pozwala na stopniowanie obciążeń i coraz bardziej pełne włączanie w rozwiązywanie problemów dydaktycznych. Nadal stosujemy:

l naprzemienność obciążeń i odciążeń,

l wysoka elastyczność w doborze środków dydaktycznych,

różne formy odpoczynku i przerw śródlekcyjnych. Celowo dążymy do zmniejszenia zależności ucznia na rzecz pobudzania go do samodzielności, wzrost twórczego stosunku do swojej pracy, a poprzez pracę do ekspresji swojej tożsamości.

Zasada wyzwalania ekspresji i wzmagania procesu samorealizacji Ekspresja - naturalna forma ujawniania się potrzeby samourzeczywistnienia -uzewnętrznianie stanów psychicznych w postaci różnych form to jest spontaniczna i kierunkowa aktywność odreagowania napięć. Z ekspresją ściśle wiąże się zagadnienie samorealizacji.

Samorealizacja - wg K. Obuchowskiego to proces zmian rozwojowych polegających na doskonaleniu osobowości. Przejawy samorealizacji obejmują: realizację własnych niewykorzystanych dotąd możliwości i tworzenia się nowych właściwości wzbogacających osobowość; stabilność kierunku działań, polegająca na aktywnym przetwarzaniu otoczenia w imię interesów ponad jednostkowych. Samorealizacja prowadzi do rozwijania samodzielności i zdolności, wytyczania celów życiowych adekwatnych do aktualnych i przyszłych możliwości, odnajdywania sensu życia i podejmowania walki ze skutkami choroby a zwłaszcza towarzyszącą jej zależnością społeczną.

Kontakt terapeutyczny nie tylko redukuje lęk, zmniejsza przykre napięcia i przygnębienie dziecka, ale mobilizuje je do współdziałania z lekarzem w procesie leczenia i rehabilitacji oraz do współpracy z nauczycielem w procesie rewalidacji. Nauczyciel i wychowawca w kontaktach z dzieckiem poszkodowanym fizycznie zmierza często do przekształcenia lub eliminowania niektórych jego właściwości psychicznych (np.: emocje negatywne, niska samoocena). Można stosować techniki psychoterapeutyczne. Należą do nich:

Techniki ekspresyjne - (terapia przez sztukę), pozwala na wyrażanie uczuć bez posługiwania się słowem. Poprzez ekspresję dziecko rozładowuje napięcie, przeżywa radość tworzenia, uświadamia sobie własna osobowość i swoje możliwości twórcze, rozwija umysł, integruje swoje działania i przeżycia, zapewnia sobie zdrowie psychiczne. Ekspresja plastyczna - jest potrzebna rozwojowi dziecka. Rozwija wrażliwość wzrokową i wyobraźnią twórczą, wyzwala motywację, kształtuje zdolność wytrwałego działania, pokonuje lęk, redukuje napięcie.

W pracy z dziećmi, które mają kłopoty z kontaktami społecznymi można zastosować technikę kukiełkową (zalecana dla dzieci w wieku 9-12 lat). Technika ta kształtuje aktywną postawę wobec trudności życiowych, kształtuje krytycyzm, przeżycia wyraża się gestem lub mimiką.

Ogromna rolę w rozwoju uczuciowym, moralnym oraz intelektualnym odgrywają zabawy i gry. Kształtują pamięć, orientację i uwagę. Zabawa jest podstawową formą aktywności dziecka. Stanowi okazję do projekcji własnych uczuć, napięć i niepokojów, konfliktów i stresów. Jeżeli dziecko wyraża swoje problemy, to trzeba mu pomóc je poznać i rozwiązać.

W ostatnich latach wzrosło zainteresowanie muzykoterapią. Muzyka wywołuje odpowiednie doznania, reakcje emocjonalne, które zawsze współwystępują z reakcjami wegetatywnymi i przemianami biochemicznymi w organizmie. Muzyka zmienia aktywność systemu nerwowego, napięcie mięśni, przyspiesza przemianę materii, wpływa na szybkość krążenia, modyfikuje oddychanie i wydzielanie wewnętrzne. Słuchanie muzyki dostarcza odbiorcy przyjemnych przeżyć, pobudza do marzeń redukuje napięcie, zmienia zachowanie i postawy człowieka. Repertuar muzyki jest rozległy, wybór zależy od schorzenia, wieku dziecka, celów, jakie zakłada terapeuta oraz od inwencji i pomysłowości prowadzącego zajęcia.

Dzięki czytelnictwu literatury pięknej, dziecko uczy się różnych sposobów wyrażania swych przeżyć. Identyfikując się z bohaterami przeżywa ich porażki i zwycięstwa interioryzując wartościowe wzorce zachowania. Dzięki ich przeżyciom uzyskuje stopniowo wgląd we własną osobowość. Literatura piękna dostarczając niepełnosprawnemu czytelnikowi określonych wzorców zachowań, bogatych w treści poznawcze i uczuciowe, jeśli jest wspomagana wielostronną aktywnością społeczną, pozwala na wytwarzanie się odpowiednich postaw ideowych i kulturowych. Wzbogaca zarazem o nowe normy, zasady i motywy postępowania.

Zasada integracji funkcjonalnej i rewaloryzacji społecznej - choroba powoduje zaburzenie w kontakcie ze społeczeństwem, otoczeniem.

Choroba poprzez wpływanie na funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego, powoduje niekiedy zaburzenia jego czynności oraz zakłócenia w jego stosunkach z otoczeniem. Dość często utrudnia też wytwarzanie się nowych związków czasowych, zaburzając równowagę, siłę i ruchliwość podstawowych procesów nerwowych - pobudzania i hamowania, jak również zmienia reaktywności i plastyczności funkcji nerwowych człowieka. Z uwagi na powyższe działania chorób zagadnienie reintegracji funkcjonalnej procesu tego ustroju i czynności psychicznych jest istotnym czynnikiem kompleksowej terapii kliniczne &mdash wychowawczej. Obciążenia te są jeszcze zwiększone zwalczaniem trudności adaptacyjnych zaistniałych w nowym środowisku społecznym i nowej sytuacji osobistej. Zasada ta odnosi się również do działań ukierunkowanych na regulację poziomy funkcjonowania osobowości człowieka i odzyskanie przez niego równowagi psychicznej. Zasadę tę realizujemy przez:

- rozładowanie napięć psychoruchowych, wykorzystując ćwiczenia rozluźniające i sprzyjające koncentracji procesów nerwowo - psychicznych,

- dostosowanie tępa pracy uczniów podczas zajęć do aktualnej neurodynamiki procesów nerwowych i odpowiednich faz zmęczenia,

- systematyczne ćwiczenia koordynacji psychoruchowej,

- wykorzystywanie wszystkich analizatorów ważnych dla procesu dydaktyczno-wychowawczego, przy wieloaspektowym ujmowaniu danych zjawisk,

- kompensację niedoborów i uzupełnienie braków w zakresie poznawczym, uczuciowym, kinestetyczno-ruchowym i społecznym,

- zapobieganie i likwidowanie sytuacji wymagających zbyt długich okresów hamowania nerwowego oraz zbyt silnego różnicowania,

- unikanie zbyt gwałtownej zmiany ukształtowanych stereotypów danych czynności,

- stymulację świadomej aktywności w procesie leczenia i rewalidacji oraz przezwyciężenie zaistniałego konfliktu ról społecznych,

- kontynuowanie w środowisku rodzinnym, w szkole, zakładzie pracy ćwiczeń korekcyjno-usprawniających,

- zapobieganie dekompensacji już wyćwiczonych i skorygowanych funkcji

oraz zwiększenie sprawności ogólnoustrojowej. Stosując zasadę reintegracji społecznej zmierzamy do odzyskania przez człowieka chorego równowagi czynności i ich zdynamizowania, aktywnego włączenia się do walki z własną chorobą oraz rewaloryzacji jego roli społeczno-zawodowej w naturalnym środowisku.

Zasada plastyczności i kompleksowości oddziaływań

W działalności rewalidacyjnej trzeba mieć na uwadze dwa podstawowe fakty. Po pierwsze proces rewalidacji jest procesem wielostronnym, to znaczy, że obejmuje nie jedną właściwość człowieka nie jeden jego organ, lecz przebiega równocześnie w sferze fizycznej jak i na różnych poziomach psychiki osoby chorej. Po drugie, profesjonalna działalność praktyczna w dziedzinie leczenia, wychowania i usprawniania została tak dalece zatomizowana, że poszczególni wykonawcy czynności naprawczych, działaj ą w bardzo wąskich zakresach. W związku z tym efekty ich pracy zależą często bardziej od tego, w jakim stopniu to, co robią sami jest zharmonizowane z tym, co robią inni, niż od samej merytorycznej poprawności własnej pracy.

Zasada plastyczności i kompleksowości polega na dostosowaniu do ustawicznie zmieniającego się poziomu wydolności wysiłkowej pacjenta oraz interesujących zaburzeń funkcjonowania jego osobowości różnych metod, technik, środków i form postępowania najbardziej skutecznych w rewalidacji. Ważnym elementem w przestrzeganiu tej zasady jest znajomość przebiegu choroby oraz wahań indywidualnego poziomu wydolności wysiłkowej, jak również umiejętności łagodzenia zaburzeń w prawidłowym funkcjonowaniu osobowości.

Zasada kompleksowości oddziaływań i plastyczności wymaga od nas respektowania kompetencji zawodowych innych osób, ich doświadczeń oraz kształtowania wspólnoty działań, jednolitego formatu leczniczo-wychowawczego, w którym interes dziecka z przewlekłą chorobą jest sprawą nadrzędną. Zasada kompleksowości oddziaływań, wymaga całościowego ujmowania spraw chorego, jego warunków życia w placówce i macierzystym środowisku.

Zasada waloryzacji środowiska rodzinnego

Trudno w nauczaniu i wychowaniu nie docenić roli, jaką w całokształcie formowania się istoty ludzkiej odgrywa rodzina. Naturalne środowisko wychowawcze, jakiego głównym elementem jest rodzina, posiada najlepsze warunki do wywierania wpływu na jednostkę. Podstawowa rola rodziny w wychowaniu każdej jednostki ludzkiej wynika choćby z konieczności zorganizowania dziecku higienicznych warunków życia i pracy, konieczności odpowiedniego zaplanowania dnia umożliwienia ruchu i rekreacji.

W przypadku przewlekle chorych dzieci potrzeby zdrowotne są bardziej skomplikowane niż w populacji zdrowej, żeby je zaspokoić rodzice muszą wykazywać inicjatywę, obserwować przebieg określonych procesów (np.: chorobowych) i wchodzić w kontakty z poradniami zdrowia i różnymi placówkami usprawniania. Dziecko przewlekle chore natrafia na różnorakie przeszkody i trudności w spełnieniu obowiązku szkolnego i realizowaniu własnego planu życiowego. Tu pojawia się wielka różnorodność zadań, jakie mogą odciążać rodzinę. Poziom przygotowań poszczególnych rodzin do tej roli, a także ewentualne zaangażowanie dewiacji w rodzinach naszych podopiecznych, są ewidentnie różne. Walorami rodzin, których tu poszukujemy, jako czynników, od których uzależniony jest prawidłowy przebieg realizacji programu rewalidacji - są więc :

- wiedza,

- umiejętność i gotowość podnoszenia trudu na rzecz lepszej przyszłości

własnego dziecka.

Aby zatem nastąpiło rzeczywiste zastosowanie w wychowaniu przewlekle chorych dzieci i młodzieży zasady waloryzowania środowiska rodzinnego trzeba dokonać dopełnienia brakującymi elementami zarówno samych rodzin, jak też wszystkich instytucji, które powinny nauczyć się traktować rodziny osób niepełnosprawnych w sposób podmiotowy. Niestety na razie o waloryzację pedagogiczną rodzin nie troszczy się szkolnictwo powszechne i nie troszczy się należycie sieć szkół i instytucji wspomagających nauczanie i wychowanie populacji z dysfunkcjami fizycznymi. Stosowanie zasady waloryzowania środowiska rodzinnego w wychowaniu przewlekle chorych mogłoby znakomicie zoptymalizować efektywność oddziaływań wychowawczych, pod warunkiem, że przez ową waloryzację nie będziemy rozumieć rejestrowania powinności rodziny bez baczenia na jej instrumenty emocjonalne, moralne, materialne i techniczne możliwości. Efektywność jej oddziaływań zależy bowiem bezspornie od powiększenia możliwości wychowawczych rodziny.

Na zakończenie niniejszej pracy trzeba stwierdzić, że zasady rewalidacji osób przewlekle chorych wymagają dalszych specjalistycznych, systematycznych i pogłębionych badań, których efektem będzie stworzenie ludziom ciężko poszkodowanym lepszego, pełniejszego i szczęśliwego życia.

&bdquoBez miłości, podpory, zachęty, zrozumienia, dobrego humoru, zaufania, poświęcenia, cierpliwości, lojalności i pomocy wszelkiego rodzaju żadne wyżej wymienione zasady nie byłyby możliwe"

BIBLIOGRAFIA

1.PEDAGOGIKA SPECJALNA" Tom I i II

Janina Doroszewska, Ossolineum 1999r.

2.REWALIDA C JA DZIECI PRZEWLEKLE CHÓR YCH I KALEKICH"

Władysława Pilecka, Jan Pilecki, Kraków 1989r.

3. POSTĘPOWANIE REWALIDACYJNE W WYCHOWANIU PRZEWLEKLE CHORYCH"

Tadeusz Janowicz, Warszawa 1988r.

4. PEDAGOGIKA SPECJALNA W ZARYSIE"

Józef Sowa, Reszów 1997r.

5. "SŁOWNIK PEDAGOGICZNY"

Wincenty Okoń, Warszawa 1992r.

6. " O LA GODZENIU SKUTKÓW KALECTWA"

Czesław Łuszczyński, Warszawa 1989r.

7. "KSZTAŁCENIE DZIECI W ZAKŁADACH LECZNICZYCH"

Praca zbiorowa pod redakcją Romana Janeczka, Warszawa 1991 r.