9. Popyt i podaż

Popyt to ilość towarów i usług, które przy danej cenie pragnie nabyć kupujący. Ważne jest jednak, aby kupujący posiadał niezbędne środki pozwalające mu na dokonanie zakupu. Jest ujemnie skorelowany z ceną, oraz skorelowany dodatnio z dochodem.

Podaż to ilość towarów i usług, które przy danej cenie oferowana jest do sprzedaży przez producentów. W skład podaży towarów i usług wchodzić mogą zarówno dobra wytwarzane w kraju, jak importowane.

- Proces konkurencji rynkowej a model rynku

Doskonała konkurencja (polipol):

• bardzo duża liczba podmiotów zarówno po stronie popytu jak i podaży (choć to przede wszystkim liczba podmiotów reprezentujących podaż decyduje o charakterze struktury),

• przedmiotem obrotu jest tzw. produkt homogeniczny, inaczej standardowy (jednolity): posiadający doskonałe substytuty,

• pojedyncza firma nie ma wpływu na wysokość ceny rynkowej. Cena kształtuje się na poziomie wynikającym z działania mechanizmu rynkowego, czyli wzajemnego oddziaływania podaży i popytu,

• brak barier wejścia bądź wyjścia z rynku,

• pełna informacja na temat danych ekonomicznych i technologicznych, dotyczących rynku, jego podmiotów oraz produktów,

• brak konkurencji niecenowej.

Czysty monopol:

• struktura rynku, w której po stronie podaży lub popytu występuje tylko jeden podmiot decyzyjny,

• istnieje, jeżeli pojedyncza firma jest jedynym sprzedawcą produktu, dla którego nie ma bliskich substytutów,

• posiada on wówczas tzw. siłę monopolową, czyli zdolność do podnoszenia cen rynkowych wytwarzanych przez siebie dóbr i usług poprzez zmniejszanie produkcji,

• jest to rynek zamknięty i ściśle określonymi barierami wejścia,

• stosowanie reklam, narzucających odbiorcom zadanie na temat danego produktu.

Konkurencja niedoskonała:

• konkurencja monopolistyczna:

  • duża liczba małych i średnich przedsiębiorstw, a każde z nich może tylko do pewnego stopnia wpływać na wielkość swego udziału w rynku poprzez zmianę stosunku własnych cen do cen konkurentów,

  • zróżnicowanie produktu i występowanie bliskich substytutów, przywiązanie klienta do określonej marki wyrobu, ograniczone możliwości osiągania korzyści skali,

  • możliwość kontroli nad ceną, jednak w ściśle określonym zakresie,

  • brak utrudnień wejścia oraz wyjścia z rynku,

  • konkurencja niecenowa przejawiająca się przez reklamę, znaki firmowe, image zewnętrzny firmy itp;

• oligopol:

  • kilku silnych producentów konkurujących między sobą o udział w podaży rynkowej oraz małe firmy tzw. outsiderzy mający niewielki udział w rynku,

  • konieczność uwzględniania wpływu podejmowanych działań własnych na decyzje pozostałych uczestników rynku i odwrotnie – ograniczona współzależność cenowa, możliwość zjawiska zmowy cenowej,

  • produktem obrotu jest produkt standardowych lub zróżnicowany,

  • rynek ściśle określający warunki wejścia na rynek – dosyć trudne do spełnienia,

  • możliwość znacznej ilości działań związana ze zróżnicowanymi produktami.

- Czynniki kształtujące wzrost i spadek popytu

1. Cena danego produktu - cena danego produktu - czyli określona kwota pieniędzy, jaką trzeba zapłacić za jego jednostkę. Cena w powiązaniu z naszymi dochodami informuje nas, jaką ilość danego produktu jesteśmy w stanie kupić. Zmiany ceny mają wpływ na zmiany wielkości popytu - są to odwrotnie proporcjonalne zmiany. Poza tym cena pozwala na porównanie danego produktu z innymi towarami oferowanymi na rynku. Zależność między ceną a wielkością popytu zależy od dwóch zjawisk: efektu substytucyjnego (jeżeli cena danego wyrobu wzrasta, to kupujemy go mniej, ponieważ jest dla nas relatywnie droższe, więc szukamy innych produktów, które stały się względnie tańsze i zastępujemy nimi dotychczas kupowany wyrób) oraz efektu dochodowego (jeśli cena danego dobra spada, to możemy kupić go w większej ilości, a więc stajemy się względnie bogatsi - rośnie siła nabywcza dochodu, jakim rozporządzamy)

2. ceny innych produktów - porównujemy dany towar z innymi dobrami oferowanymi na rynku (z ich cenami). Ma to szczególne znaczenie w przypadku dóbr substytucyjnych (czyli takich, które mogą się wzajemnie zastępować, ponieważ zaspokajają tę samą potrzebę) oraz dóbr komplementarnych (czyli takich, które muszą być kupowane razem z innymi i używane łącznie, ponieważ konsumowane osobno są właściwie bezużyteczne). Zależność między takimi dobrami wygląda tak, że jeśli cena danego towaru rośnie, to maleje popyt na niego, ale rośnie popyt na jego substytut. Z kolei jeśli cena dobra komplementarnego rośnie, to spada wielkość popytu na nie i jednocześnie zmniejsza się popyt na dobro komplementarne w stosunku do niego;

3. dochód - oznacza suma pieniędzy, jaka można przeznaczyć na transakcje na określonym rynku w danym czasie. Oczywiście nie bez znaczenia jest skłonność do oszczędzania. Jednak ogólnie rzecz biorąc im wyższy dochód, tym większy popyt zgłasza uczestnik rynku;

4. moda, preferencje, gust, postęp cywilizacyjny - czynniki te odgrywają coraz większą rolę w określaniu zgłaszanego popytu. Indywidualne upodobania kupującego mają znaczący wpływ na dokonywane zakupy. Coraz większą rolę przypisuje się reklamie, która w znacznej mierze kształtuje rozmiary popytu na współczesnych rynkach;

5. liczba kupujących - na rynku najczęściej występuje zależność następującej postaci: im więcej kupujących, tym większy popyt obserwowany na rynku;

6. przewidywania dotyczące cen w przyszłości - prognozy dotyczące kształtowania się cen w najbliższym czasie wpływają na popyt - jeśli wzrost ceny jest bardzo prawdopodobny, to popyt na produkt może wzrosnąć (ludzie będą chcieli kupić więcej towaru zanim stanie się on droższy niż obecnie);

7. pozostałe czynniki - przybierają postać najczęściej jakiejś chwilowej tendencji, zaleceń lekarzy, filmu itp. Przyczyny te często wydają się być nieracjonalne, jednak wpływają na rozmiary popytu.

8. Przyjmuje się, że o zmianie wielkości popytu mówi się w sytuacji zmiany ceny danego towaru. Jeśli zaś zmianie ulegają inne (pozacenowe) czynniki - mówimy o zmianie popytu.

- Determinanty wzrostu i spadku podaży

1. cena danego produktu - oznacza określoną kwotę pieniędzy, jaką sprzedający (producent, dostawca itp.) otrzymuje za jednostkę tego produktu. Jeżeli cena danego towaru wzrasta, to rośnie także wielkość jego podaży, z kolei w sytuacji spadku ceny towaru, spada także jego podaż na rynku;

2. ceny czynników produkcji - zależność ta oznacza, że podaż danego towaru zależy od kosztów jego wytworzenia. Jeżeli koszty spadają, to rośnie opłacalność produkcji, a tym samym producenci decydują o zwiększeniu podaży tegoż dobra;

3. dostępność czynników produkcji - dostępność czynników wytwórczych ma wpływ na ceny tych czynników, a tym samym wpływa na całą podaż;

4. technologia produkcji - oznacza pewien sposób zorganizowania procesu wytwarzania danego produktu (rodzaju i sposobu wykorzystanych czynników produkcji), najczęściej im lepsza technologia, tym niższe koszty wytwarzania, pozwalające na zwiększenie podaży.

5. ceny innych produktów - w sytuacji rosnących cen innych wyrobów, produkcja danego dobra staje się relatywnie nieopłacalna, więc producenci przesuwają swoje zasoby do tych dziedzin, w których ceny są wyższe i pozwalają na osiągnięcie większych przychodów i zysków;

6. liczba sprzedających - jeśli rośnie liczba producentów/dostawców danego towaru na rynek, wzrasta tym samym podaż danego produktu;

7. oczekiwania dotyczące przyszłych cen produktów i czynników wytwórczych - jeśli prawdopodobny jest wzrost cen czynników wytwórczych, podaż danego towaru zostanie najpierw zwiększona. Jeśli przewiduje się, że ceny dobra wzrosną, to podaż może zostać ograniczona;

8. pozostałe czynniki - w przypadku produktów spożywczych lub usług turystycznych rozmiary podaży zależą od klimatu i pogody.

9. W sytuacji zmiany ceny danego produktu mamy do czynienia ze zmiana wielkości podaży. Z kolei zmiana jakiegokolwiek zpozacenowych czynników wywołuje zmianę podaży.

31. Koszty i ich klasyfikacja¹

W celu osiągnięcia zamierzonego efektu w postaci przychodów i zysku jednostki gospodarcze ponoszą koszty, pod których pojęciem rozumie się celowe, wyrażone wartościowo zużycie

- rzeczowych składników aktywów trwałych i obrotowych

- usług obcych

- pracy ludzkiej wyrażonej w formie wynagrodzenia oraz

- niektóre wydatki nieodzwierciedlające zużycia, np. opłacone podatki kosztowe.

Pojęcie kosztu niekiedy utożsamiane jest z pojęciem wydatku, co w niektórych sytuacjach może być nieprawidłowe, dlatego że nie każdy wydatek jest bądź musi stać się kosztem i nie każdy koszt jest bądź musi stać się wydatkiem.

Klasyfikacja kosztów:

Kryterium podziału kosztów	Grupy kosztów
Ze względu na stopień złożoności kosztów	- koszty proste – składniki rodzajowe kosztów, niedające się podzielić na elementy składowe, np. zużycie materiałów, energii, usługi obce, wynagrodzenia
	- koszty złożone są sumą kosztów prostych
Ze względu na wpływ wielkości produkcji na koszty	- koszty stałe – koszty które mają charakter stały w okresie bieżącym i w okresach następnych, których wielkość nie zależy od rozmiarów zrealizowanej produkcji, np. podatek od nieruchomości, odpisy amortyzacyjne
	- koszty zmienne – zależą od wielkości produkcji, malejąc lub rosnąc w zależności od sytuacji, np. koszty zużycia materiałów
Ze względu na okres rozliczania	- koszty bieżące okresu sprawozdawczego
	- koszty przypadające na przyszłe okresy sprawozdawcze – np. opłacony z góry za 2 lata czynsz za wynajem biura
Według rodzajów kosztów	- amortyzacja – oznacza rozłożenie wartości przez pewien okres czasu. Amortyzacja księgowa służy przypisaniu ceny nabycia lub kosztu wytworzenia środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej do całego okresu ekonomicznej użyteczności tych aktywów. Amortyzacja jest kosztem niepieniężnym. Jest także źródłem finansowania inwestycji restytucyjnych
	- zużycie materiałów i energii – obejmuje koszty zużycia materiałów podstawowych, artykułów handlowych-energii gazu wody i innych mediów, opakowań, części zapasowych maszyn i urządzeń
	- usługi obce – koszt usług świadczonych przez zewnętrznych dostawców. Do usług obcych można zaliczyć usługi np.: najmu obiektów, remontowe, łączności, bankowe, transportowe
	- podatki i opłaty – podatek od nieruchomości, od środków transportu, podatek akcyzowy, opłaty skarbowe, opłaty notarialne, roczne opłaty licencyjne
	- wynagrodzenia - wartości wynagrodzenia brutto wypłacanego w formie pieniężnej, wartości świadczeń w naturze bądź ich ekwiwalent
	- ubezpieczenia społeczne i inne świadczenia - składki z tytułu ubezpieczeń społecznych, składki na fundusz pracy, składki na zakładowy fundusz świadczeń socjalnych, odzież ochronna i robocza, szkolenie pracowników
	- pozostałe koszty rodzajowe - ubezpieczenia majątkowe, koszty krajowych i zagranicznych podróży służbowych, koszty reprezentacji i reklamy
Według rodzajów działalności	- koszty działalności produkcyjnej (wytwórczej) - koszty proste związane z prowadzeniem działalności produkcyjnej, usługowej i handlowej poniesione w celu uzyskania określonych przychodów;
	- koszty działalności usługowej – koszty świadczenia usług;
	- koszty działalności handlowej – koszty sprzedaży towarów;
Według związku kosztów z przedmiotem odniesienia np. z produktami	- koszty bezpośrednie - elementarne składniki wyrobów wyprodukowanych lub nabytych w celu sprzedaży. Zwykle są to koszty które można przypisać do produktu za pośrednictwem dokumentów księgowych. Są to głównie materiały bezpośrednie, robocizna bezpośrednia o raz inne koszty bezpośrednie, np. poniesione koszty przygotowania nowej produkcji rozliczone na jednostkę produktu;
	- koszty pośrednie – wiążą się z istniejącym potencjałem produkcyjnym, mniej z bezpośrednio prowadzoną działalnością. Niektóre pozycje kosztów pośrednich wiążą się z upływem czasu ( czynsze, płace administracji itp.);
Według miejsc powstania kosztów	- koszty wydziałów podstawowych – koszty wydziałowe, obejmujące koszty wydziałów podstawowych przedsiębiorstwa, zużycie materiałów, energii i paliw, amortyzacja majątku trwałego wydziałów podstawowych;
	- koszty wydziałów pomocniczych – koszty remontów, konserwacji środków trwałych wykonywanych przez wydziały pomocnicze;
	- koszty ogólnego zarządu – koszty dotyczące całego przedsiębiorstwa

32. Etapy rachunku kosztów²

Najczęściej etapy rachunku kosztów wyglądają następująco

1. Ewidencja kosztów w układzie rodzajowym,

2. Rozliczenie kosztów na układ funkcjonalny,

3. Rozliczenie kosztów w czasie,

4. Rozliczenie kosztów produkcji pomocniczej,

5. Rozliczenie kosztów pośrednich,

6. Rozliczenie kosztów wytworzenia na produkty gotowe i produkcję niezakończoną.

33. Warianty ewidencji kosztów działalności operacyjnej³

Wariant	Ewidencja i rozliczanie kosztów
Wariant I	Ewidencja kosztów tylko w układzie rodzajowym, tj. na kontach zespołu 4 –„Koszty według rodzajów i ich rozliczenie”
Wariant II	Ewidencja kosztów tylko w układzie podmiotowo-funkcjonalnym, tj. na kontach zespołu 5- „Koszty według typów działalności i ich rozliczenie”. Układ podmiotowo-funkcjonalny łączy w sobie podział kosztów według trzech przekrojów klasyfikacyjnych: przekroju kosztów według miejsc powstawania kosztów, przekroju kosztów według realizowanej funkcji, przekroju kosztów według ich związku z nośnikiem kosztów(przedmiotem kalkulacji).
Wariant III	Ewidencja kosztów układzie rodzajowym i podmiotowo-funkcjonalnym, tj. na kontach zespołu „4” i „5”. Kontem, które umożliwia ewidencję kosztów w tych obydwu przekrojach – jest konto „Rozliczenie kosztów rodzajowych”.

• Wariant I - w przypadku, gdy koszty działalności ujmowane są tylko w układzie rodzajowym kosztów można wyróżnić następujące etapy ich ewidencji i rozliczania:

Etap 1	ewidencja kosztów w układzie rodzajowym.
Etap 2	obejmuje rozliczenie wstępnie zaewidencjonowanych kosztów według rodzaju na: koszty dotyczące okresu bieżącego, koszty podlegające rozliczeniu w czasie. Rozliczenia tego dokonuje się za pomocą konta „Rozliczenie kosztów”.
Etap 3	rozliczenie kosztów podlegających rozliczeniom w czasie.
Etap 4	końcowy etap rozliczania kosztów w celu ustalenia kosztu wytworzenia produktów sprzedanych. Obejmuje on wycenę zapasu wyrobów gotowych i produkcji nie zakończonej. Wyceny stanu produktów gotowych dokonuje się w drodze inwentaryzacji w oparciu o ceny sprzedaży pomniejszone o przeciętnie osiągany przy sprzedaży zysk, a produkcji nie zakończonej –z uwzględnieniem stopnia jej przetworzenia.

Przy ustaleniu wyniku finansowego (wariant porównawczy) istotne jest saldo konta „Rozliczenie kosztów”, czyli zmiana stanu produktów – jest to różnica pomiędzy stanem końcowym a początkowym takich składników jak: wyroby gotowe, produkcja nie zakończona, oraz rozliczenia międzyokresowe kosztów.

Równoważna jest jej różnica pomiędzy wysokością poniesionych w okresie kosztów rodzajowych a kosztem własnym sprzedaży okresu. Porównania kosztów rodzajowych i kosztu własnego sprzedaży dokonuje się na koncie „rozliczenie kosztów”, gdyż:

• na stronie Ct tego konta ujmowane są poniesione w okresie koszty rodzajowe,

• na stronę Dt przeksięgowany zostaje pod datą 31.12. koszt własny sprzedaży dokonanej w tym samym roku. W rezultacie, więc saldo konta „Rozliczenie kosztów” wyraża równowartość zmiany stanu produktów, która przenoszona jest na konto „wynik finansowy” jako korekta sumy kosztów rodzajowych do poziomu kosztu własnego sprzedaży.

W przypadku, gdy w danej jednostce gospodarczej nie występują zapasy produktów(wyrobów gotowych i produkcji nie zakończonej) konto” Rozliczenie kosztów” wykorzystywane jest wyłącznie do przenoszenia kosztów dotyczących innych okresów sprawozdawczych. Raty kosztów rozliczanych w czasie obciążają wówczas bezpośrednio konto „Rozliczenie kosztów”( z pominięciem konta „Koszt własny sprzedaży).

• Wariant II - Do ewidencji kosztów w układzie według nośników i miejsc powstawania, stosuje się konta zespołu”5”, takie jak: Produkcja podstawowa, Koszty zakupu, Koszty wydziałowe, koszty sprzedaży, Produkcja pomocnicza, Koszty ogólnego zarządu oraz Rozliczenie kosztów produkcji.

Ponoszone koszty są księgowane na odpowiednich kontach zespołu „5”, o ile nie podlegają rozliczeniu w czasie. Koszty podlegające rozliczeniu w czasie najpierw są ewidencjonowane na koncie „Rozliczenia międzyokresowe kosztów” a następnie rozliczane na konta zespołu „5”. Dalsze rozliczenia kosztów sprowadzają się do ustalenia kosztu własnego sprzedaży. Koszt wytworzenia produktów sprzedanych oblicz się stosując odpowiednią metodę kalkulacji. Przeniesienie na konto „Koszt wytworzenia sprzedanych produktów” kosztu wytworzenia produktów sprzedanych, kosztów ogólnego zarządu oraz kosztów sprzedaży pozwala ustalić wysokość kosztu własnego sprzedaży. Etapy ewidencji:

Etap 1	ewidencja kosztów niewymagających rozliczenia w czasie na kontach zespołu”5”, a kosztów wymagających rozliczenia w czasie na koncie „Rozliczenia międzyokresowe kosztów”.
Etap 2	rozliczenie kosztów podlegających rozliczeniom w czasie.
Etap 3	rozliczenie kosztów wydziałowych oraz ustalenie kosztu wytworzenia produktu.
Etap 4	ustalenie kosztu wytworzenia produktów sprzedanych.
Etap 5	ustalenie kosztu własnego sprzedaży.

• Wariant III - ewidencja kosztów według wariantu trzeciego polega na ich wstępnym wykazaniu na kontach zespołu „4”, a następnie na ich przeniesieniu na konta zespołu „5”. Przeksięgowanie kosztu z jednego układu na drugi jest możliwe dzięki zastosowaniu konta „Rozliczenie kosztów”, utworzonego przez podział pionowy wszystkich kont układu rodzajowego kosztów. Przenoszone z układu rodzajowego koszty są księgowane po stronie kredytowej tego konta i zgodnie z zasadą podwójnego zapisu – po stronie debetowej odpowiedniego konta zespołu „5”. Strona debetowa konta „Rozliczenie kosztów” służy do ewentualnych korekt oraz przeksięgowania zapisów na konto: „Koszt wytworzenia sprzedanych produktów” pod datą kończącą rok obrotowy. Konto „Rozliczenie kosztów” może wykazywać saldo końcowe debetowe albo kredytowe, które na koniec roku obrachunkowego jest przenoszone na odpowiednią stronę konta wynik finansowy(wariant porównawczy). Saldo końcowe debetowe oznacza, że w danym okresie powstały zapasy. Saldo końcowe kredytowe wskazuje ,że sprzedano zapasy pochodzące z wcześniejszych okresów.

Przeksięgowanie z jednego układu kosztów na drugi można dokonywać dwojako:

• na bieżąco- oznacza to, że każdą operację gospodarczą dotyczącą ewidencji kosztów księguje się dwukrotnie na podstawie tych samych dokumentów źródłowych: ujmując koszty według rodzajów, a następnie według nośników i miejsc powstawania,

• raz na koniec miesiąca na podstawie rozdzielników albo arkuszy rozliczeniowych. Są to zestawienia miesięczne kosztów wynikające z sumowania jednorodnych dokumentów źródłowych sporządzane odrębnie dla poszczególnych rodzajów kosztów.

Na odpowiednim koncie zespół „4” księguje się powstały koszt. Koszt ten następnie jest przenoszony na odpowiednie konto zespołu „5”, o ile nie wymaga rozliczenia w czasie. Koszty podlegające rozliczeniu w czasie są ewidencjonowane na koncie „Rozliczenia międzyokresowe kosztów”. Z konta „Rozliczenia międzyokresowe kosztów” na konta zespołu „5” zostaje w drugiej kolejności przeksięgowana rata kosztu przypadająca na bieżący okres sprawozdawczy. Dalsze rozliczenia kosztów sprowadzają się do ustalenia kosztu własnego sprzedaży. W tym celu należy rozliczyć koszty wydziałowe, co w konsekwencji prowadzi do określenia kosztu sprzedanych produktów. Koszt wytworzenia sprzedanych produktów oblicz się stosując odpowiednią metodę kalkulacji. Przeniesienie na konto „Koszt wytworzenia sprzedanych produktów „ kosztu wytworzenia produktów sprzedanych, kosztów ogólnego zarządu oraz kosztów sprzedaży pozwala ustalić wysokość kosztu własnego sprzedaży.

Etapy ewidencji i rozliczania kosztów w tym wariancie:

Etap 1	ewidencja kosztów w układzie rodzajowym.
Etap 2	przeksięgowanie kosztów niewymagających rozliczenia w czasie na kontach zespołu „5”, a kosztów wymagających rozliczenia w czasie na konto „Rozliczenia międzyokresowe kosztów”.
Etap 3	rozliczenie kosztów podlegających rozliczeniu w czasie
Etap 4	rozliczenie kosztów wydziałowych i ustalenie kosztu wytworzenia produktów.
Etap 5	ustalenie kosztu własnego sprzedaży.

34. Rozliczanie kosztów działalności pomocniczej⁴

Etapy rozliczania kosztów działalności pomocniczej:

1. ustalenie kosztów wydziału pomocniczego

2. rozliczenie świadczeń wzajemnych pomiędzy wydziałami pomocniczymi (w zależności od metody)

3. rozliczenie odpowiedniej sumy kosztów wydziałów pomocniczych na wydziały produkcji podstawowej oraz na działalność pozaprodukcyjną (np. koszty zarządu)

Rozliczanie kosztów działalności pomocniczej obejmuje z reguły rozliczenie kosztów świadczeń wzajemnych pomiędzy komórkami pomocniczymi (o ile takie świadczenia wystąpiły) a następnie rozliczenie kosztów tych komórek na koszty działalności podstawowej, koszty wydziałowe, koszty sprzedaży i koszty zarządu. Do rozliczania kosztów działalności pomocniczej służą takie metody jak:

• metoda bezpośrednia–polega na rozliczeniu kosztów komórek pomocniczych bezpośrednio na komórki podstawowe, zarządu i sprzedaży proporcjonalnie do wielkości świadczeń zrealizowanych na rzecz tych komórek, z pominięciem rozliczenia świadczeń wzajemnych pomiędzy komórkami pomocniczymi;

• metoda układu równań (macierzowa, algebraiczna) – wymaga zbudowania i rozwiązania układu n równań z n niewiadomymi, gdzie n to liczba wydziałów pomocniczych. Koszty świadczeń wzajemnych podlegają rozliczeniu. Po ustaleniu stawek jednostkowych dla wszystkich wydziałów można obliczyć koszt świadczeń zrealizowanych przez poszczególne komórki pomocnicze;

• metoda kolejnych przybliżeń (iteracyjna) – koszty wydziałów pomocniczych rozliczane są naprzemiennie na podstawie procentowej struktury rozchodu wszystkich świadczeń. Rozliczenie jest powtarzane do momentu, gdy pozostała do rozliczenia kwota kosztów staje się nieistotna;

• metoda zamykania zamówienia (stopniowa, sekwencyjna) – kolejność rozliczania wydziałów pomocniczych jest istotna. Jako pierwszy powinien być rozliczony wydział, który nie otrzymywał żadnych świadczeń od innych komórek pomocniczych. Jeśli wszystkie wydziały korzystały z świadczeń innych wydziałów – rozliczanie kosztów rozpoczyna się od wydziału, który przyjął najmniej świadczeń. Wysokość otrzymanych świadczeń ustala się na podstawie udziałów w kosztach zarejestrowanych w danym wydziale. Wydział, który jest rozliczany jako pierwszy, traktuje się tak, jak gdyby nie przyjmował świadczeń od komórek pomocniczych, natomiast wydział, który jest rozliczany na końcu – jako wydział, który świadczeń na rzecz innych komórek pomocniczych nie przekazywał;

• metoda kosztów (stawek) planowanych – może być stosowana w jednostkach, które ustalają ceny ewidencyjne, za jednostkę świadczeń realizowanych przez wydziały pomocnicze. Najpierw wszystkie rozliczenia dokonywane są po stawkach planowanych a następnie rozliczane są odchylenia między kosztami rzeczywistymi i planowanymi świadczeń wychodzących poza produkcję pomocniczą, proporcjonalnie do struktury świadczeń. Kolejność rozliczeń nie jest istotna;

• metoda kosztów częściowo planowanych a częściowo rzeczywistych –polega na rozliczaniu części świadczeń wzajemnych wydziałów pomocniczych wg stawek planowanych, a następnie rozliczeniu pozostałych świadczeń po kosztach częściowo planowanych, a częściowo rzeczywistych. Rozliczanie rozpoczyna się z reguły od wydziału, który nie przyjmował (lub przyjął najmniej wg stawek planowanych) świadczeń od innych wydziałów.

35. Kalkulacja kosztów – rodzaje, metody⁵

Kalkulacja to ogół czynności obliczeniowych zmierzających do ustalenia jednostkowego kosztu wytworzenia przedmiotu kalkulacji , którym może być produkt lub usługa. W układzie kalkulacyjnym można wyróżnić następujące zasadnicze pozycje kosztów:

1. Koszty bezpośrednie

   1. materiały bezpośrednie

   2. płace bezpośrednie

   3. inne koszty pośrednie

Razem koszty bezpośrednie

1. Koszty pośrednie

4. koszty wydziałowe

Techniczny koszt wytworzenia

4. koszty zarządu,

Zakładowy (całkowity koszt wytworzenia)

4. koszty sprzedaży

Koszt własny sprzedaży

Rodzaje kalkulacji:

• Wstępna - jest sporządzana przed rozpoczęciem produkcji na skalę przemysłową i opiera się na kosztach przewidywanej wielkości produkcji na podstawie danych planowanych. Podstawą kalkulacji wstępnej są normy i wskaźniki techniczno-ekonomiczne, taryfikatory, taryfy cen i ceł, zbiorowe układy pracy, ceny średnie, koszty uznane za przeciętne dla danej branży czy produktu.

• Wynikowa – kalkulacja sprawozdawcza lub końcowa, jest przeprowadzana po zakończeniu produkcji wyrobu na podstawie danych rzeczywistych.

• Kalkulacja sprawozdawcza – sporządzana w celu wyceny zapasu produktów do bilansu, produktów sprzedanych w rachunku zysków i strat.

• Ofertowa -sporządzana głównie w przedsiębiorstwach o produkcji jednostkowej i małoseryjnej, wytwarzających duże i skomplikowane urządzenia techniczne lub produkty czy usługi o charakterze jednostkowym, gdy nie można zaoferować ceny, opierając się na danych z rynku. Zadaniem tej kalkulacji jest ustalenie propozycji ceny. Dzięki kalkulacji ofertowej odbiorca uzyskuje informacje o cenie, producent zaś o założonym poziomie kosztów i rentowności. Kalkulacja ofertowa ma wyłącznie charakter orientacyjny. Jest bowiem sporządzana w czasie, kiedy nie ma jeszcze dokładnych opracowań konstrukcyjnych i technologicznych. Ma ona podstawowe znaczenie decyzyjne, umożliwia bowiem powzięcie decyzji, czy jednostka może się podjąć wykonania zamówienia, mimo że jest za mało dokładna, aby na jej podstawie można było kontrolować koszty rzeczywiste związane z wykonaniem danego zamówienia. Zadanie takie spełniają inne kalkulacje wstępne.

• Planowa - sporządzana w trakcie ustalania planów i budżetów. Jest ona oparta na założeniach przyjętych do opracowania planów i budżetów dotyczących norm zużycia środków produkcji, norm wydajności pracy oraz przewidywanych skutków usprawnień organizacyjno-technicznych. Kalkulacja planowa odzwierciedla w planowanym koszcie wytworzenia poszczególnych wyrobów przewidywane normy wykorzystania zdolności produkcyjnej, zużycia materiałów, wydajności pracy, założonych stóp marży planowanego zysku przy założonej wielkości produkcji. Planowany koszt jednostkowy służy przede wszystkim do:

  • tworzenia optymalnych planów, produkcji i sprzedaży,

  • prowadzenia polityki zaopatrzenia,

  • tworzenia podstaw do obniżania kosztów.

• Normatywna - sporządzana jest w przypadku prowadzenia przez przedsiębiorstwo rachunku kosztów normatywnych (standardowych). Wykorzystuje ona dla ustalenia kosztów jednostkowych normy techniczne zużycia poszczególnych czynników produkcji, w wyniku czego uzyskujemy normatywny (standardowy) koszt jednostkowy. Wykorzystywana jest w celu kontroli poniesionych kosztów poprzez ewidencję odchyleń od przyjętych norm.

• Operatywna - jest odpowiednikiem kalkulacji normatywnej w produkcji niepowtarzalnej. Jest ona sporządzana po zakończeniu opracowania konstrukcyjnego i technologicznego wyrobu, a przed przystąpieniem do produkcji.

Metody kalkulacji:

1. Kalkulacja podziałowa jest najprostszą i najstarszą metodą kalkulacji. Jest stosowana w przypadku produkcji prostej, gdy wyroby są wytwarzane na ogół w jednym nieprzerywalnym cyklu produkcyjnym. Produkcja prosta dotyczy jedynie produkcji masowej.

   1. Kalkulacja podziałowa prosta ma zastosowanie w jednostkach produkcyjnych, które wytwarzają jeden rodzaj nieskomplikowanych wyrobów lub usług, np. kopalnie, jednostki świadczące usługi transportu osobowego i towarowego. Metoda ta ma ograniczone zastosowanie, ponieważ jest niewiele jednostek wytwarzających jeden rodzaj wyrobów.Przy zastosowaniu kalkulacji podziałowej prostej jednostkowy koszt wytworzenia jest ustalony w wyniku podzielenia poniesionych kosztów w danym okresie przez ilość wytworzonego wyrobu w tym okresie.

$$k_{j} = \frac{\text{koszt}\ \text{ca}l\text{kowity}}{\text{ilo}sc\ \text{wyprodukowanych}\ \text{PG}}$$

1. Kalkulacja podziałowa prosta z niezakończoną produkcją. W takim przypadku produkcję nie zakończoną przelicza się na umowną ilość produktów gotowych, czyli traktuje się ją jako pewien procent produkcji gotowej, wynikający z osiągniętego stopnia przerobu produkcji nie zakończonej w stosunku do produkcji gotowej.

$k_{j} = \frac{\text{koszt}\ \text{ca}lkowity - koszt\ \text{ca}l\text{kowity}\ \text{produkcji}\ \text{niezako}n\text{czonej}}{\text{ilo}sc\ \text{wyprodukowanych}\ \text{PG}}$ lub

$$k_{j} = \frac{\text{koszt}\ \text{ca}l\text{kowity}}{\text{ilo}sc\ \text{wyprodukowanych}\ \text{PG} + (\text{ilo}sc\ \text{produkt}ow\ \text{produkcji}\ \text{niezak}.*\%\text{przerobu}}$$

1. Kalkulacja podziałowa ze współczynnikami jest stosowana w przypadku produkcji masowej różnych wyrobów produkowanych z tego samego surowca, za pomocą takich samych zabiegów produkcyjnych i przechodzących przez te same urządzenia, ale w wyniku otrzymuje się produkty różniące  się między sobą właściwościami, jakością i parametrami użytkowymi.Kalkulacja podziałowa ze współczynnikami polega na tym, że wytworzone produkty na podstawie współczynników przeliczeniowych sprowadza się do wspólnego mianownika, ustalając w ten sposób ilość wytworzonych jednostek umownych. Etapy tej kalkulacji:

1. Określenie sumy poniesionych kosztów.

2. Określenie liczby wytworzonych wyrobów.

3. Ustalenie współczynnika dla każdego wyrobu.

4. Określenie jednostki współczynnikowej (iloczyn wytworzonych wyrobów i dobranego współczynnika).

5. Ustalenie kosztu jednostki współczynnikowej (podział wyodrębnionych kosztów przez sumy jednostek współczynnikowych).

6. Ustalenie jednostkowego kosztu wyrobu, który jest iloczynem współczynnika i kosztu jednostki współczynnikowej.

1. Kalkulacja podziałowa procesowa, nazywana inaczej fazową, zastosowanie ma w produkcji masowej i wieloseryjnej, przechodzącej przez szereg następujących po sobie procesów produkcyjnych.W kalkulacji procesowej oddzielnie obejmuje się koszty materiałów i koszty przerobu. Koszty materiałów ujmuje się bezpośrednio na karcie kalkulacyjnej wyrobu, a koszty przerobu gromadzi się według poszczególnych procesów.

1. Kalkulacja doliczeniowa jest stosowana w produkcji złożonej, montażowej, przechodzącej skomplikowane i wielostopniowe procesy technologiczne w wielu wydziałach. Podstawową zasadą tej metody jest grupowanie kosztów rodzajowych według możliwości udokumentowania ich związku z wyróżnionymi przedmiotami kalkulacji.

   1. Kalkulacja zleceniowa może mieć zastosowanie głównie w przypadku produkcji jednostkowej i małoseryjnej, a więc w produkcji niepowtarzalnej w długich odstępach czasowych. Istotą kalkulacji tej jest ujmowanie kosztów bezpośrednich na odpowiedniej karcie zlecenia i doliczanie stosowanego narzutu kosztów ogólnych, które zostały przypisane do wydziału realizującego zlecenie, przy zastosowaniu odpowiednich procedur.

   2. Kalkulacja doliczeniowa asortymentowa. Istotą tej metody kalkulacji jest otwieranie kart kalkulacyjnych nie dla serii wyrobu w ramach zlecenia produkcyjnego, ale dla określonego produkowanego asortymentu. Kalkuluje się koszty produkcji wyrobu wytwarzanego w danym miesiącu, bez względu na ilość realizowanych serii.

---

1. Padurek B.: Rachunkowość przedsiębiorstw, wydawnictwo Bożena Padurek, Wrocław 2009

   Ustawa z dnia 29 września 1994 roku o rachunkowości, tekst jednolity Dz. U. z 2013 r. poz. 330, 613.

   Zeszyty Metodyczne Rachunkowości nr 5 z dnia 1.03.2013

   Strona internetowa http://www.gofin.pl/↩

2. Opracowała: Karolina WRÓBEL

   Padurek B.: Rachunkowość przedsiębiorstw, wydawnictwo Bożena Padurek, Wrocław 2009

   Ustawa z dnia 29 września 1994 roku o rachunkowości, tekst jednolity Dz. U. z 2013 r. poz. 330, 613.

   Zeszyty Metodyczne Rachunkowości nr 5 z dnia 1.03.2013

   Strona internetowa http://www.gofin.pl/↩

3. Opracowała Katarzyna LEJMAN↩

4. Opracowała Katarzyna LEJMAN↩

5. Opracowała Katarzyna LEJMAN↩