Nie tylko dzieci z niskim ilorazem inteligencji, upośledzone umysłowo czy z uszkodzeniem układu nerwowego mają trudności w nauce. Z problemami wychowawczymi i edukacyjnymi spotykają się również rodzice dzieci, które są teoretycznie w normie rozwojowej.

Magdalena Ligocka

Trudności w nauce dzieci znerwicowanych

Rodzice zgłaszający się do poradni psychologiczno-pedagogicznych często określają dziecko, z którym mają kłopoty, jako nerwowe. Objawami tej nerwowości są: wybuchy gwałtownego gniewu, płaczu, lęki, nieśmiałość, bezsenność, brak apetytu, trudności wychowawcze, niepowodzenia szkolne. F. Hamburger określa nerwowość jako nadpobudliwość i odnosi ją do dzieci młodszych, a w stosunku do starszych proponuje przyjęcie terminu neurotyczność, która ma być cechą już ukształtowanej osobowości, podczas gdy nerwowość - cechą dzieci o osobowości nie w pełni rozwiniętej. H. Spionek z kolei uważa nerwowość za nieadekwatność reakcji w sferze somatycznej. K. Dąbrowski przyjmuje, że nerwowość to zespół różnorodnych i dość płynnych zaburzeń funkcjonalnych, które charakteryzują się nadpobudliwością psychiczną przy nietkniętych władzach poznawczych (Dąbrowski 1964). Podkreśla, że istotą nerwowości jest wzmożona pobudliwość nerwowa i psychiczna. Wszystkie te definicje w mniej lub bardziej naukowy sposób wyjaśniają pojęcia związane z zaburzeniami emocjonalnymi. W jaki sposób przyczyniają się one do powstawania trudności w opanowywaniu wiedzy i wykazaniu się nią przez uczniów?

Dąbrowski podaje własną klasyfikację nerwowości: psychomotoryczna, afektywna, wyobrażeniowa, sensualna, umysłowa. Wśród zaburzeń, które określa się zwykle jako objawy nerwowości dziecięcej, najczęściej obserwuje się nieostre granice między wymienionymi wyżej rodzajami nerwowości. Przejawiają się one w różny sposób, w zależności od cech osobowości, wieku, typu układu nerwowego i sytuacji życiowej dziecka.

Wśród czynników powodujących różne rodzaje nerwic dziedziczność oraz cechy osobowości nikną wobec czynników środowiskowych. Przede wszystkim należy tu wymienić klimat emocjonalny rodziny, w której dziecko się wychowuje, a następnie sytuację szkolną dziecka. Te dwa środowiska odgrywają ogromną rolę w etiologii nerwic dziecięcych. Dziecko nie potrafi uciec ani od sytuacji konfliktowej w rodzinie, ani od trudności w szkole. Reakcja dziecka znerwicowanego na konflikt jest silniejsza niż dziecka zdrowego. Nadmiernie silna reakcja na sytuację konfliktową powoduje silne reakcje otoczenia, co prowadzi do powstania nowych konfliktów. W ten sposób u dziecka nerwicowego rozwija się reakcja łańcuchowa, która musi być w danym momencie przerwana, jeżeli dziecko ma się nauczyć reagować prawidłowo. Brak możliwości zaspokojenia w pełni naturalnych potrzeb psychicznych w domu, poczucie zagrożenia, tłumienie uczuć powodują u dziecka omawiane zaburzenia emocjonalne. W momencie rozpoczęcia nauki szkolnej i wobec rozmaitych wymagań społecznych, jakie stawia środowisko szkolne, zapoczątkowane w domu rodzinnym cechy nerwicowe osobowości nasilają się i rozszerzają. Łatwo wówczas dochodzi do zwiększenia się uczucia lęku i niepokoju, to jest do rozwoju nerwic z ujawnieniem się objawów nerwicowych, za pomocą których dziecko usiłuje opanować narastający lęk.

*

Większość autorów zajmujących się opisem nerwic dziecięcych przyjmuje podział na: nerwice narządowe, lękowe, obsesyjne i histeryczne. Istnieją pewne objawy i ich zespoły typowe dla dzieci nerwicowych.

Wzmożona ruchliwość i nadpobudliwość przejawiająca się przede wszystkim w sferze motorycznej cechuje niepokój ruchowy. Dzieci nadruchliwe nie potrafią usiedzieć spokojnie na miejscu, stale coś ruszają, przez co przeszkadzają sobie, nauczycielowi i innym dzieciom. Zachowanie tego typu utrudnia koncentrację, powoduje, że nadruchliwe dzieci nie nadążają za tempem pracy nauczyciela i klasy, mają niekompletne notatki. Inteligencja dziecka przejawiającego niepokój ruchowy jest często w normie, co uwidacznia się w różnych sytuacjach, np. zapytany na lekcji udziela odpowiedzi i wyjaśnień świadczących o dobrym zrozumieniu zagadnienia. Nigdy nie można być pewnym takiego ucznia, ponieważ w każdej chwili może on się wyłączyć z toku lekcji i przestać uważać. Niepokój ruchowy wpływa także na sprawność intelektualną. Inteligencja jest jakby uwięziona w motoryce. Obniżenie poziomu umysłowego wynika w tych przypadkach z niezdolności do skupienia uwagi. Podczas przerw w szkole takie dzieci biegają, zaczepiają inne, spokojne dzieci, hałasują. Przez takie swoje zachowanie wzbudzają często niechęć nauczycieli. Chcąc ją sobie na nowo zaskarbić, popisują - się znowu hałasują, biegają, psocą - niestety, efekt takich działań jest odwrotny od oczekiwanego.

Pewną postacią nadpobudliwości nerwowej są tiki, to jest szybkie, mimowolne i często powtarzane ruchy pewnych grup mięśni. Przejawiają się one w różnych postaciach, np. w formie mrugania, podrzucania ramion, kiwania głową, grymasów twarzy. Tiki najczęściej się pojawiają w wieku 5-12 lat i z czasem spontanicznie zanikają. Przyjmuje się, że tiki należą do objawów nerwicowych i występują u dzieci odznaczających się nadpobudliwością ruchową w okresie przeżywania przez nie sytuacji konfliktowej lub sytuacji trudnej, w której nie potrafią sprostać wymaganiom rodziców lub szkoły.

Innym objawem nerwicy są wymioty, które występują znacznie częściej u dzieci niż u dorosłych. Ich przyczyny mogą tkwić w zaburzeniach somatycznych, ale najczęściej mają charakter psychogenny. Wymioty stanowią często reakcję dziecka na trudną sytuację, na przykład dziecko nie chce uczęszczać do przedszkola, aby nie rozstawać się z matką, lub gdy pojawiają się kłopoty z opanowaniem danej partii materiału z jakiegoś przedmiotu w szkole. Trudna sytuacja wynika z zadań, którym dziecko nie potrafi sprostać, ponieważ przekraczają one jego możliwości intelektualne. Istnieje nawet specjalny termin "wymioty szkolne", którym określa się reakcję na stresowe sytuacje szkolne. Nie zdarza się to podczas wakacji.

*

Objawem nerwicy, który przysparza wiele kłopotów rodzicom i wychowawcom, jest moczenie nocne (enuresis). Najprawdopodobniej zaburzenie to nie zawsze ma etiologię psychogenną. Moczenie nocne jest zaburzeniem, które polega na powtarzającym się nieświadomym i mimowolnym oddawaniu moczu. Występuje raczej po ukończeniu 3. i przeważnie do 8. roku życia; u dzieci do lat 2 moczenie traktuje się jako zjawisko fizjologiczne. Według L. Kannera termin enuresis należy stosować wyłącznie do tych przypadków, w których nie stwierdza się żadnych zaburzeń organicznych mogących stanowić przyczynę mimowolnego oddawania moczu. W zależności od tego, czy moczenie występuje w nocy, czy w dzień, mówimy o moczeniu nocnym lub dziennym.

Najczęściej jednak spotyka się formę moczenia nocnego, które szczególnie często występuje u dzieci wychowywanych w internatach lub domach dziecka i sprawia wiele kłopotów wychowawcom. Również same dzieci, którym doskwiera ta dolegliwość, czują się zakłopotane, nie potrafią powstrzymać tej silnej potrzeby fizjologicznej, są często obiektem drwin i żartów ze strony rówieśników, a nierzadko również niedelikatnego i niewyrozumiałego podejścia opiekuna. Etiologia moczenia nocnego u dzieci powyżej 2 roku życia nie jest - jak dotychczas - jednoznacznie wyjaśniona. Istnieje na ten temat wiele różnych poglądów. Zgodnie z poglądami szkoły Adlera, moczenie nocne stanowi wyraz niepewności i jest mechanizmem obrony lub infantylną formą zachowania dla zapewnienia sobie lepszej opieki. Uważa enuresis za jedną z kilku form manifestowania się zaburzenia nawyków, spowodowaną głównie niewłaściwym wychowaniem.

W badaniach nad cechami osobowości dzieci cierpiących na enuresis przeprowadzonych w Zakładzie Psychologii Klinicznej UJ stwierdzono, że współczynnik korelacji między brakiem przywiązania do rodziców a moczeniem się wynosi 0,43%, i że istnieje statystycznie istotna korelacja między enuresis a złymi stosunkami z grupą rówieśników. Ustalono również gorsze wyniki w nauce i ogólnie większą niechęć do nauki. Dzieci moczące się cechowały nasilone lęki, większa pobudliwość psychoruchowa i drażliwość. Jak wcześniej zauważono, lęki, konflikty, pobudliwość psychoruchowa i ogólna drażliwość są charakterystyczne dla osób cierpiących na nerwice i przyczyniają się do obniżenia poziomu efektywności uczenia się.

Drażliwość i konflikty z rodzeństwem lub kolegami są objawami wtórnymi i wynikają z moczenia się dziecka, nie są natomiast bezpośrednią przyczyną enuresis. Zawstydzanie dzieci, karanie ich za coś, czemu nie potrafią przeciwdziałać, wywołuje uczucie wrogości i agresywność z równoczesnym poczuciem winy, kształtując niepożądane cechy osobowości. Aby oddziaływanie psychologa w trakcie terapii było skuteczne, leczenie musi objąć także rodzinę dziecka. Zmiana stosunku do dziecka, stworzenie mu atmosfery serdeczności i zrozumienia wydaje się w tym przypadku najwłaściwszą formą oddziaływania terapeutycznego.

*

Kolejnym zjawiskiem symptomatycznym w przypadku zaburzeń emocjonalnych u dzieci jest nerwica lękowa, która obejmuje cała osobowość. Stopień nasilenia lęku jest różny - od najczęściej występujących fobii aż do ostrych stanów lękowych. Istnieje rodzaj lęku, który jest biologicznie uzasadniony i który chroni organizm przed realnymi niebezpieczeństwami. W przypadku nerwic lękowych chodzi o nieadekwatne do obiektywnej sytuacji o stany niepokoju. Z lękiem często łączą się takie objawy, jak wybuchy gniewu, jąkanie się, moczenie nocne, problemy z jedzeniem, zaburzenia snu, obgryzanie paznokci. Im dziecko jest starsze, tym częściej stany lękowe przeszkadzają mu w dobrym przystosowaniu się do życia szkolnego i współżycia z grupą społeczną. U niektórych dzieci lęk dotyczy przedmiotów lub sytuacji, u innych jest nie tyle obawą przed czymś, co raczej postawą wobec życia: stale się czegoś boją. Często mówią szeptem, mają z tego powodu trudności w szkole. Nawet jeśli są czymś bardzo zainteresowane - boją się o cokolwiek zapytać. Mimo dobrego poziomu rozwoju umysłowego nie mają odpowiednich osiągnięć, ponieważ lęk nie pozwala im na wykorzystanie ich możliwości intelektualnych.

Mechanizm lęku przed pytaniem w szkole jest następujący: Istniejące napięcie lękowe zmniejsza koncentrację uwagi, co powoduje, iż dziecko odpowiada na lekcji znacznie gorzej niż wtedy, gdyby potrafiło się skupić. W ten sposób stan lękowy dziecka pogłębia się, prowadząc często do powstania tzw. nerwicy szkolnej, która nie jest niczym innym jak właśnie związaną ze stresującą sytuacją szkolną nerwicą lękową. Jedną z przyczyn nerwic lękowych u dzieci są błędy wychowawcze w domu lub w szkole. W tym przypadku leczenie jest bardzo trudne, ponieważ wymaga zmiany atmosfery rodzinnej, a także szczególnego zajęcia się dzieckiem w szkole.

Nerwice dziecięce należą do tych zaburzeń, z którymi psycholog często się styka i w których przezwyciężeniu jego pomoc może okazać się bardzo skuteczna. Psychoterapia w stosunku do środowiska rodzinnego dziecka, konsultacja z wychowawcą klasowym oraz różne formy oddziaływania na samo dziecko mogą spowodować ustąpienie objawów nerwicowych, a następnie przyczynić się do lepszego przystosowania dziecka, tak że objawy nerwicowe nie powrócą w późniejszym wieku. Jak najwcześniejsza, trafna diagnoza i skuteczna terapia dziecka i jego rodziców oraz środowiska rówieśniczego mogą zapobiec nieszczęśliwym i niesprawiedliwym losom w przyszłości - w dorosłym życiu.

Magdalena Ligocka

Toruń