Wiek XIX i XX > Logika współczesna > "Zadania logiki. Korzyści płynące ze studium logiki. Zarys jej dziejów"

WSTĘP

Zadania logiki. Korzyści płynące ze studium logiki. Zarys jej dziejów

1. Kto jasno i konsekwentnie myśli, ściśle i z ładem się wyraża, kto poprawnie wnioskuje i uzasadnia swe twierdzenia, o tym mówimy, że myśli i mówi logicznie. Istnieją dwa centralne tematy, dokoła których skupia się problematyka logiki. Pierwszym z nich jest zagadnienie jasnego, konsekwentnego, ścisłego i uporządkowanego myślenia i mówienia, drugim zagadnienie poprawnego wnioskowania.
W ramach pierwszego z tych zagadnień logika zajmuje się pytaniem, na czym polega jasność i ścisłość myślenia i mówienia, stara się przedstawić główne rodzaje uchybień przeciwko jasności i ścisłości myśli i mowy oraz wskazać środki pozwalające braki te usunąć. Rozważania te poprzedzone są ogólną analizą związku między myślą a mową oraz wyróżnieniem rozmaitych rodzajów wyrażeń i ich funkcji znaczeniowych.
W ramach drugiego z centralnych tematów logiki ? poświęconego zagadnieniu poprawności wnioskowania ? nie zajmuje się logika tym lub owym wnioskowaniem konkretnym, ale stawia zagadnienie ogólnie, starając się wskazać formy poprawnego wnioskowania i przeciwstawić im formy wnioskowania błędnego. Z tego powodu ten dział logiki nazywa się logiką formalną (w węższym rozumieniu tego wyrazu).
Tym dwu tematom poświęcona będzie 9, niniejsza 8)książka., W jej części pierwszej będzie mowa o warunkach jasnego i ścisłego myślenia i mówienia, część druga traktować będzie o formach poprawnego wnioskowania.

2. Nie trzeba nikogo o tym przekonywać, jak ważną jest rzeczą posiadać umiejętność logicznego myślenia. Kto nie umie myśleć logicznie, ten narażony jest na każdym kroku na błąd, narażony jest na to, że przewidywania jego nie będą się zgadzały z rzeczywistością, a wskutek tego w działaniu swym napotykać będzie nieprzewidziane zapory, które uniemożliwią mu realizację zamierzeń. Umiejętność logicznego myślenia ? to dla człowieka niezbędny warunek pomyślnej działalności praktycznej.
Nie podając w wątpliwość wysokiej ceny logicznego myślenia, można jednak słusznie w to wątpić, czy na to, by umieć myśleć logicznie, koniecznie trzeba studiować logikę. Otóż na pewno nie jest to konieczne, tak samo, jak studiowanie gramatyki nie jest konieczne, by umieć gramatycznie mówić. Logicznego myślenia uczymy się w życiu praktycznym i we wszystkich naukach, a nie dopiero wtedy, gdy studiujemy logikę.
Ale umiejętność logicznego myślenia można posiadać w wyższym lub niższym stopniu. I wprawdzie można się nauczyć logicznego myślenia bez studiowania logiki, jednakże studium to podnosi naszą umiejętność logicznego myślenia na wyższy poziom.
Zwróćmy uwagę na kilka korzyści, które wypływają ze studium logiki dla usprawnienia naszej umiejętności logicznego myślenia.
1° Studiując logikę, zaznajamiamy się z rozlicznymi formami logicznego myślenia, wśród nich zaś mogą znaleźć się takie, z którymi nas nasza praktyka myślowa dotychczas nie zaznajomiła.
Zapoznanie się z tymi formami wzbogaci aparat logicznego myślenia i uczyni nasze myślenie sprawniejszym.
W części drugiej niniejszej książki omówione będą różne formy logicznie poprawnego wnioskowania, wśród nich znajdzie czytelnik zapewne formy dla" siebie nowe, których przyswojenie usprawni jego umiejętność wnioskowania.
2° W trakcie nauki logiki zaznajamiamy się z wykazem błędów logicznych, które często bywają popełniane. Wśród tych błędów mogą się znajdować również takie, których my sami dopuszczaliśmy się nieświadomie. Zwrócenie uwagi na te błędy zapobiegnie popełnianiu ich w przyszłości, uczyni nas również bardziej krytycznymi w stosunku do innych, gdyż łatwiej i częściej spostrzegać będziemy cudze błędy logiczne.
3° Teoretyczna znajomość logiki pozwoli nam nie tylko zauważyć błąd logiczny w cudzym myśleniu (do czego praktyczna sprawność logiczna nieraz już wystarcza), lecz także rozpoznać, takiego rodzaju błąd został popełniony, oraz błąd ten nazwać po imieniu. Dzięki temu uda nam się przekonać drugiego o tym, że to, co zarzucamy mu jako błąd, jest.błędem naprawdę. Gdy ktoś np. przedstawi nam jakąś argumentację, która nas nie przekonuje, wówczas, znając teoretycznie logikę, potrafimy nie tylko wskazać argumentującemu, który szczegół jego rozumowania nas nie zadowala, ale nadto powiedzieć, dlaczego nas nie zadowala i wykazać jego błędność.
4° Studium logiki powinno nas też uchronić przed dogmatyzmem. Studium logiki powinno bowiem wyrobić w nas potrzebę uzasadniania naszych przekonań i skłonić nas do odmawiania naszego uznania twierdzeniom, które nie mają należytego uzasadnienia. Ponadto studium, logiki pouczy nas o tym, że nie wszystkie sposoby uzasadniania mają jednakową siłę dowodową, że niektóre nie dostarczają pewności, a tylko prawdopodobieństwa uzasadnianym tezom. Dzięki temu uświadomi nas studium logiki o tym, że wiele twierdzeń przyjmowanych w nauce i w życiu uzasadnia się w sposób tylko prawdopodobny, a nie całkowicie pewny, że więc twierdzenia te pod wpływem rozszerzania się horyzontu naszego doświadczenia będą mogły zostać odwołane i zastąpione przez inne, które lepiej będą zdawały sprawę z nowo poznanych faktów.
Oto kilka korzyści ze studium logiki, które się przede wszystkim nasuwają.
Przy omawianiu znaczenia, jakie ma uczenie się logiki dla zdobycia umiejętności logicznego myślenia, powołaliśmy się na analogię, jaka zachodzi między logiką a gramatyką. Logika, w pewnych przynajmniej swych częściach, podaje reguły poprawnego rozumowania i uzasadniania twierdzeń.
Gramatyka podaje reguły poprawnego mówienia. Analogia ta nie sięga jednak zbyt głęboko. Poprawne mówienie ? to mówienie zgodne z panującym zwyczajem językowym. Poprawne rozumowanie ? to rozumowanie zgodne ze związkami, jakie zachodzą w rzeczywistości i nie są zależne od ludzkich decyzji czy zwyczajów. Dlatego też każde prawidło logiki, określające pewien sposób rozumowania jako poprawny, opiera się na twierdzeniu logicznym, które stwierdza pewien obiektywny związek między stanami rzeczy. Ucząc się więc logiki, nie tylko zaprawiamy się w sztuce logicznego myślenia, ale nadto poznajemy pewne związki między faktami, stanowiące logiczną strukturę świata, poznajemy ?logikę rzeczy".

3. Początków logiki europejskiej szukać należy w starożytnej Grecji. Dociekania logiczne spotykamy w Atenach już na przełomie V i IV w. przed n. e. u działających w owym czasie tzw. sofistów. Byli to nauczyciele sztuki wymowy (retoryki) i sztuki prowadzenia sporów (erystyki), których opanowanie tak było potrzebne obywatelom biorącym udział w życiu publicznym w czasach tzw. demokracji ateńskiej. Niektórzy z sofistów przechwalali się, że potrafią na żądanie znaleźć przekonywające argumenty na rzecz każdej, obojętne czy prawdziwej, czy fałszywej tezy. Nadużywali też sztuki argumentowania i uczyli jej nadużywać. Ta szkodliwa działalność niektórych sofistów obudziła sprzeciw. Dla zwalczania wykrętnych wywodów sofistycznych poczęto szukać tych niedociągnięć, których przeoczenie pozwalało nieuczciwym sofistom konstruować misterne niby-dowody twierdzeń fałszywych. Jednym z pierwszych filozofów greckich przeciwstawiających się sofistom był żyjący w V wieku przed n. e. filozof grecki Sokrates (470?399). Jego zdaniem powodzenie swe zawdzięczali sofiści niedostatecznemu uściśleniu mowy, przejawiającemu się w chwiejności znaczeń jej wyrazów, w niedostrzegalnej często ich wieloznaczności itp. Ustalmy i sprecyzujmy znaczenie wyrazów, czyli pojęcia, a nie będziemy bezbronni wobec sofistycznych wywodów i nie pozwolimy się przekonywać o prawdzie tego, co nie jest prawdą. Sokrates realizował w praktyce ów program walki z wykrętnymi wywodami sofistów, pokazując na konkretnych przykładach, jak należy postępować, by uściślić i sprecyzować znaczenie wyrazów. W ten sposób zapoczątkował Sokrates kierunek badań,,które w przyszłości stały się jednym z głównych działów logiki, mianowicie badań nad tym, w jaki sposób mamy postępować, by myśli nasze uczynić jasnymi i wyraźnymi i by słowa, w których myśli te wyrażamy, były ścisłym i precyzyjnym ich wyrazem.
Owe dociekania nad tym, jak uczynić myśli nasze jasnymi, B mowę naszą ścisłą i precyzyjną, zainicjowane przez Sokratesa i kontynuowane przez jego uczniów (głównie przez Platona), podejmuje o dwie generacje młodszy od Sokratesa filozof grecki Arystoteles (384?322 przed n. e.). Arystoteles zasłużył się w dziedzinie logiki głównie systematycznym opracowaniem obszernego działu nauki o formach poprawnego wnioskowania, który pod nazwą logiki klasycznej stanowił do niedawna główny trzon tzw. logiki formalnej. Całokształt prac logicznych Arystotelesa został zebrany przez jego uczniów w dziele pt. Organ on (po polsku ? ?narzędzie"). Dzięki temu dziełu uchodzi Arystoteles za właściwego twórcę logiki.
W późniejszej starożytności dość ważny wkład w naukę logiki wnoszą filozofowie ze szkoły stoików. W średniowieczu myśl scholastyczna kultywowała naukę Arystotelesa, nieistotnie ją tylko wzbogacając.
Dopiero gdy, poczynając od epoki renesansu, bujnie rozwijać się poczęły nauki przyrodnicze, zaczęto zwracać baczniejszą niż dotąd uwagę na właściwe tym naukom sposoby uzasadniania, rozwijając przez to dział logiki, który się zowie logiką indukcji. Jednym z pierwszych, którzy położyli podwaliny pod ten dział logiki, był myśliciel angielski Franciszek Bacon z Werulamu (1561? 1626), autor dzieła pt. Novum Organum (1620). Badania nad logiką indukcji osiągają po raz drugi swój punkt szczytowy w XIX wieku, głównie dzięki pracom uczonego angielskiego Johna Stuarta Milla (1806?1873): A System oj Logic Ratiocinative and In-ductive (1843). Badania te rozwijają też liczni późniejsi autorzy, wiążąc je często z nauką o prawdopodobieństwie.
Drugim czynnikiem, który zapłodnił logikę czasów nowych i doprowadził pewne jej działy do ogromnego rozkwitu, było ściślejsze związanie się tych działów naszej nauki z matematyką. Z końcem XIX stulecia rozpoczęła się mianowicie praca nad logiczną analizą pojęć, twierdzeń i rozumowań matematycznych, posiadających jak wiadomo nieraz o wiele bardziej skomplikowaną budowę, niż pojęcia, twierdzenia i rozumowania stosowane w życiu codziennym.
Aparat pojęć i twierdzeń logiki dawniejszej, która wyrosła z analizy prostych form myślenia spotykanego w życiu codziennym, nie wystarczałby. sprostać nowemu zadaniu. Aby dokonać logicznej analizy skomplikowanych pojęć, twierdzeń i rozumowań spotykanych w matematyce, trzeba było aparat pojęć i twierdzeń logiki wydatnie poza jego dawniejsze ramy rozbudować. Powstała więc w ten sposób logika o wiele od dawniejszej zarówno co do swych pojęć, jak i co do swych twierdzeń ? bogatsza, której nadano nazwę logiki matematycznej z uwagi na to, że wyrosła z logicznej analizy matematyki. Nazywa się tę logikę także logiką symboliczną, a to z tego powodu, że jej twierdzenia mają symboliczną szatę formuł i wzorów podobną do takiej postaci, jaką mają twierdzenia matematyki. Wśród czołowych przedstawicieli logiki matematycznej wybitne miejsce zajęli i zajmują uczeni polscy, których prace mają podstawowe znaczenie i znane są szeroko w całym świecie.

(K. Ajdukiewicz, Zarys logiki, Warszawa 1959, s. 3-8)