4. Kultura jako aktywność duchowa

Kultura jako aktywność duchowa - humanistyka, sztuki wyzwolone, kultura w znaczeniu Cycerona, tj. jako uprawa umysłu. Szczególna rola filozofowania i wolnej refleksji.

Kultura w tym rozumieniu, to dla Gombrowicza, przeciwstawienie się doktrynom i ideom w imię własnej odrębności duchowej. Narzędziem obranym przez Gombrowicza w tym celu stała się literatura filozoficzna.

„aktywność duchowa” a „uprawa umysłu”, czyli termin, który odnosi się do klasycznego rozumienia kultury humanistycznej; klasycznej, bo tak, po części, rozumieli go Grecy, tak go rozumiał Cyceron i tak rozumieli je ludzie Renesansu.

Efektem takiej aktywności jest nie tyle fachowa wiedza, ile mądrość, przejawiająca się, m.in. rozpoznaniem swojego miejsca w świecie i przyjęcie określonej wizji świata. Gombrowicz nawiązuje do tej tradycji. Kilkakrotne odwoływał się do Michała de Montaigne, który uchodzi za jednego a patronów literackiej kultury humanistycznej.

Nie ma wewnętrze go JA, nasze JA zawsze się urabiane przez społeczeństwo, rodzinę, media, otocznie, doświadczenia. (maski) zawsze jesteśmy pod wpływem sił społecznych

Jedyne co możemy zrobić to pogłębiać naszą świadomość – i tak jesteśmy papetami (kukłami), możemy być jedynie świadomymi papetami

Gombrowicz krytykuje kulturę tradycyjną, klasyczną, która krzywdzi człowieka narzucając mu pewne schematy

Awangarda tworzy nowe schematy – świat trzeba na nowo konstruować, dokonywać redystrybucji – na nowo opisywać świat (ponieważ on nie jest zastany)

Literatura filozoficzna

Literatura stanowi narzędzie walki o byt duchowy – odrzuca się literaturę jako przyjemność, hobby, ozdobnik, zawód, dodatek. Walka o suwerenność jednostki.

Dla Gombrowicza literatura nie była kwestią zawodu, kariery i ewentualnych pomników, ale wydobyciem maksymalnych wartości, do których był zdolny. Gdyby to co pisał okazałoby się błahe, czułby się przegrany. Była swoistym lustrem.

Pisanie nie jest niczym innym, niż walką jaką toczy artysta z ludźmi o własną prawdę, osobowość i wybitność.

Literatura musi dążyć do zaostrzenia życia duchowego. Ma być pomocna do przy osiągnięciu maksymalnej swobody ducha w danej chwili.

Wyodrębnienie własnego „ja” wobec innych ludzi i ustalenia swojego miejsca w kulturze odbywać się winno przy każdej okazji, gdzie konfrontacje duchowe, intelektualne, filozoficzne mogą mieć miejsce: „moja metoda polega na tym: ukazać moją walkę z ludźmi o własną osobowość i wykorzystać wszystkie te osobiste zadrażnienia, jakie powstają między mną a nimi, dla coraz wyraźniejszego ustalenia własnego ja”.

Podobnie traktował sztukę – sztuka musi zapewnić swojemu twórcy autentyczne istnienie w sferze duchowej. Inaczej byłaby świadectwem partactwa.

Takie podejście prowadzi do MINIMALIZACJI RÓŻNICY POMIĘDZY TWORZENIEM A ŻYCIEM.

Gombrowicz krytykował kulturę w znaczeniu społecznym, a zwłaszcza w kontekście rozrostu kulturotwórczych instytucji np. edukacji . Wg niego jest to gwałt nad słabszym - starszym nad młodszym, bardziej oświeconym nad mniej oświeconym.

Gombrowicz był zdecydowanym krytykiem polskiego systemu edukacyjnego, który, wedle niego, był (jest?) ogromnym mechanizmem zmuszającego młodych ludzi do bezrefleksyjnego wchłonięcia określonych formuł.

Filozofia literacka - tradycja (wywodząca się z humanistyki Zachodu) w ramach której dany autor podejmuje doniosłe zagadnienia filozoficzne -- to znaczy: ontologiczne, poznawcze, etyczne, aksjologiczne, estetyczne, społeczne i antropologiczne. Dodatkowo artykułuje je w sposób literacki, podmiotowy, metodologicznie swobodny, problemowo wybiórczy, często nieuporządkowany i nie-systematyczny. Używa metafor, symboli, przypowieści i wielu innych środków artystycznych.

Stanowi ona atrakcyjniejszą propozycje dla szerszego ogółu odbiorców niż profesjonalni filozofowie. Jednocześnie zagadnienia filozoficzne mają zdolność pobudzania do refleksji i, być może, aktywności filozoficznej tych, którzy z jakichś powodów nie są osadzeni w filozofii naukowej i nie czerpią niej inspiracji do przemyśleń.

Filozof-artysta nie musi być naukowcem badającym jak się rzeczy i stany rzeczy mają obiektywnie, przedmiotowo, naukowo, „naprawdę”, ponieważ to jego osobisty, podmiotowy, subiektywny i, nierzadko, emocjonalny stosunek do świata będzie podstawową siłą jego artykulacji.

Taki filozof-literat może skupić się w swej twórczości na (sugestywnym) ukazywaniu pewnych kwestii filozoficznych, bez konieczności poddawania swych wywodów reżimowi metodologii badań naukowych i jakiejś wiążącej konkluzji.

Mimo to wyrabia wrażliwość, poddaje głębokiej refleksji, tworzy określoną wizje świata oraz nadaje sens pewnym rzeczom – zwłaszcza sens własnemu życiu i życiu swojej społeczności.