Co i dlaczego „poza wolnością i godnością”?
Wolność i godność są przez autora postrzegane jako atrybuty autonomicznego człowieka. Autor uważa, że należy odrzucić myślenie w tych kategoriach, ponieważ stanowi ono „przestarzałe rozumienie człowieka”. Ofiarą redukcji wulgarnej (to jest polegającej na usunięciu pojęć poza granice nauk społecznych i nauki jakiejkolwiek wszelkich pojęć, jakich nie da się zoperacjonalizować i wszelkich twierdzeń, które nie są twierdzeniami o faktach) padają w tej książce pojęcia wolności i godności, jaźni i odpowiedzialności; ofiarami redukcji drugiego rodzaju (tj. redukcji metodologicznej – polegającej na przeformułowaniu problematyki tak, by dała się wyjaśnić na gruncie teorii behawiorystycznej) są pojęcia wartości, kultury i inne. Pojęcia te są charakterystyczne dla humanistyki, z którą Skinner bardzo polemizuje. Zdaniem autora, nie da się przejść do lepszego rozumienia zachowania człowieka, jeśli nie zacznie się budować nauki o zachowaniu bez tych pojęć. Autor powołuje się na różnice w postępie od starożytności do dziś nauk ścisłych: przypomina, że pierwsze prawa fizyki głosiły, że ciało zbliżając się do ziemi zwiększa swoją prędkość, bo cieszy się że jest bliżej ziemi. Podkreśla on w tym stwierdzeniu, że dawniej wierzono, że w przedmiotach jest duch i to on niejako nimi kieruje. Dziś wszyscy widzimy absurdalność tego stwierdzenia. Przekłada on tę wiedzę na zachowania człowieka. Uważa, że dzić mówimy o jaźni, której nie da się zoperacjonalizować. Jest ona dla autora pewnym archaicznym określeniem, które ma tuszować naszą niewiedzę. Dlatego te pojęcia w nauce trzeba odrzucić bezwzględnie.
Autor opisuje szeroko pojęcie wolności. Zgodnie tymi tradycyjnymi teoriami, wolność można by zdefiniować prawdopodobnie jako warunki, w jakich człowiek działa przy pomocy nieawersyjnej władzy, ale nacisk położony jest tu na stan umysłu związany ze swobodą działania. Według Johna Stuarta Milla: Wolność polega na robieniu tego, czego się pragnie(…) Wolność – to posiadanie”. W książce wolność traktuje się raczej jako swobodę fizyczną i ucieczkę od bodźców awersyjnych. Walka człowieka o wolność nie jest spowodowana umiłowaniem wolności, jest po prostu pewnego rodzaju reakcją behawioralną charakterystyczną dla ludzkiego organizmu, a polegającą głównie na unikaniu lub ucieczce od tak zwanych awersyjnych cech środowiska(…) Człowiek ucieka przed przemocą aby czuć się wolnym, a gdy już raz poczuje się wolnym i może robić to, czego pragnie, dalsze działanie nie wydaje mu się potrzebne niczego też więcej literatura wolności nie nakazuje, z wyjątkiem może nieustannego baczenia, aby przemoc jeszcze raz nie zwyciężyła”. W powyższym cytacie pojawia się odwołanie do „literatury wolności”. Jest ona bardzo krytykowana jako literatura, w której podstawowe jest nakłanianie do obalenia władzy oraz nie poddawanie się przemocy. Być może jest to efekt polemiki z humanizmem. Druga krytyka dotyczy literatury godności. Pojęcie wolności jest związane z wzmocnieniem negatywnym, a pojęcie godności związane jest ze wzmocnieniem pozytywnym. Generalnie pojęcie godności Skinner utożsamia z pojęciem uznania i szacunku, na jaki każdy chce sobie zasłużyć. Godność łączy z podziwem czy zadziwieniem nad tym, co w zachowaniu człowieka jest niewytłumaczalne. Odrzuca to pojęcie, bo nauka ma nie pozostawiać miejsc, które będą niezrozumiałe. Zatem nie będzie miejsca na zadziwienie -> na podziw -> na godność. Skinner zatem odchodzi od wzmocnień negatywnych (kar) i poniekąd przez to od pojęcia wolności; odchodzi od nieznanego i poniekąd od pojęcia godności. Stąd to nauka o człowieku ma być właśnie „poza wolnością i godnością”, to człowiek ma być oderwany od tych pojęć. Jednocześnie „odarcie z godności” nie jest według Skinnera umniejszeniem człowieka. Twierdzi, że podobnie jak rozmowa naukowa o tęczy nie umniejsza jej piękna, tak oderwanie człowieka od tych pojęć nie zmieni nic w jego funkcjonowaniu.
Na czym polega demaskatorski charakter książki Skinnera?
Polega on na jawnej krytyce humanizmu. Choć krytyka jest tu przejaskrawiona ze względu na polemikę behawioryzm – humanizm, to jednak widać wiele elementów istotnych. Do takich należy obalenie wielu przesądów, mitów i naiwności koncepcji humanistycznej. Wydaje mi się, że w tym zagadnieniu można ująć:
Opisywaną krytykę literatury wolności i godności.
Krytykę podejścia do człowieka jako do jednostki autonomicznej (jest to wg niego archaizm)
Odcinanie się od środowiska i traktowanie człowieka jako najwyższego i zupełnie wolnego stworzenia
Wzmocnienia negatywne popierane przez literaturę wolności
Pojęcia wolności, godności, jaźni jako nienaukowe
Moralność człowieka – Skinner określa ja jako nabytą społecznie, a nie wrodzoną
Krytyka pojęcia charakteru i stałości zachowania, na rzecz warunkowania „społecznego” za pomocą wzmocnień
Uczucia są wg humanistów pierwotne, zaś dla behawiorystów to tylko zbędne produkty uboczne, które nie popychają nas do niczego
Zależność człowieka od kontekstu i okoliczności, czego nie widzą często humaniści
Na czym polega inżynieria behawioralna?
Inżynieria behawioralna, opisywana przez Skinnera to inaczej „technologia zachowania”. Polega ona na manipulowaniu ludźmi, kontrolowaniu ich zachowań. Skinner nazywa ją tym, „czego nam potrzeba”. Już Watson pisał, że zainteresowania psychologa aspirują do tego by poznać, jak można kontrolować ludzkie zachowanie. Pierwsze opisy takiego zachowania opisał w Walden Two, a Poza wolnością i godnością to także projekt dobrze zorganizowanego społeczeństwa, między innymi poprzez sposoby sterowania zachowaniami jednostek. Bardzo ważne jest zastąpienie kontroli społecznej – sprawowanej a pomocą oddziaływania na świadomość członków zbiorowości i karania tych, którzy okazują się oporni na ideologiczną perswazję – kontrolą polegającą głównie na pozytywnym wzmacnianiu społecznie pożądanych reakcji przez odpowiednie zmiany środowiska. Chce manipulować warunkami egzystencji społecznej. Takie zdanie oczywiście spowodowało krytykę przez humanistów. Skinner twierdzi jednak, że członkowie społeczeństwa zawsze podlegają jakimś manipulacjom; toteż rzeczywiście ważne jest nie stwarzanie pozorów ich braku, lecz stosowanie ich w sposób możliwie fachowy. Największym krokiem w obronie przeciwko tyranii jest możliwie największa jawność stosowanych technik kontroli. Chce on przede wszystkim działać poprzez nagrody i ich nieregularny rozkład i wyeliminowanie kar. Kto zatem może manipulować ludźmi? Skinner podaje ogólne właściwości i na to pytanie nie odpowiada jednoznacznie .Na pewno jedna z odpowiedzi jest SAMORZĄD, ponieważ ludzie nie będą chcieli wyrządzic sobie sami krzywdy. Inżynieria behawioralna może być zastosowana dopiero, gdy odrzucimy wolnego i autonomicznego człowieka.; gdy uznamy, że ludzie poprzez poddawanie ich wzmocnieniom będą zmieniać się w przewidywalny sposób. Technologia zachowania jest uważana przez Skinnera za jedyną słuszną drogę rozwiązania problemów. Podaje on kilka sposobów takiej manipulacji:
Ważnym zagadnieniem jest tu także zjawisko planowania, projektowania” kultury. Jest ono związane z kierowaniem człowiekiem, jego zachowaniem. Postawa zezwalająca(tj. brak wszelkiej kontroli); maje utyka(tj. dochodzenie do prawd które są niejako w nas), kierowanie, tworzenie zależności od rzeczy(jesteśmy zależni na przykład od zegarka, budzika – gdy nas budzi), manipulowanie umysłami(czyli w sumie to co dziś uznajemy za manipulację). Poza ostatnim, do wszystkich Skinner podchodzi raczej z dystansem i mówi, że nie są najlepszymi sposobami.
Opisuje on różne rodzaje manipulowania umysłami:
Pogłębianie czyjegoś zachowania (np. demonstrowanie człowiekowi, że chodzenie po tafli jeziora nie jest groźne, bo nam nic się nie dzieje)
Zmiana przekonań, potrzeb, zamiarów, sądów, uwarunkowań -> wraz ze zmianą umysłowości
Dowodzenie człowiekowi, że powinien postąpić tak a nie inaczej (poprzez skomplikowane argumentowanie) – gdy do dziecka kierujemy jawne komunikaty i tłumaczymy mu, dlaczego nie można bić innych, poprzez argumentowanie zmienimy jego myślenie
Dlaczego autor jest nazwany psychologiem XX wieku?
Zasługi Skinnera są uznawane za bezsporne. Polegaja na rozwinięciu technik badań eksperymentalnych oraz na przeorientowaniu psychologii ze spekulacji na temat ukrytych jakości człowieka na na empiryczne badania jego obserwowalnych reakcji. Uważa się, że psychologia jest nie do pomyślenia bez behawioryzmu. Jest on jednym z najwybitniejszych przedstawicieli behawioryzmu. Zgadza się, że obserwacje poczynione na zwierzętach mogą posłużyć do rozumienia zachowań ludzkich. Dodatkowo przyznaje, że schemat bodziec – reakcja jest całkowicie zadowalający.
Definicję psychologii ograniczył do nauki o zachowaniu
Uważał dobre społeczeństwo za oparte na nagrodach; za pomocą wzmocnień pozytywnych zamierzał stworzyć idealne społeczeństwo.
najskuteczniejsze jego zdaniem okazało się nagradzanie w zmiennych proporcjach i w zmiennych odstępach czasowych
warunkowanie instrumentalne
manipulowanie zachowaniami (modyfikacja zachowań)
podkreślenie roli społeczeństwa w rozwoju i funkcjonowaniu osoby (twierdził, że to środowisko trzeba zmieniać, a nie samego człowieka)