Wprowadzenie do nauki o języku

Język- to ukształtowany społecznie zespół znaków oraz modeli konstrukcyjnych, uzywanych w procesie komunikowana się zgodnie z obiektywnymi regułami budowania wypowiedzi językowych.

Język= gramatyka+ słownik

Językoznawstwo- to nauka o budowie i przemianach języka

Fonetyka- dział języka, którego przedmiotem zainteresowania jest analiza substancji dźwiękowej języka m. In. Wymowa głosek.

Fonologia- zajmuje się tym, w jaki sposób cząstki języka spełniają swoje zadanie w komunikacji międzyludzkiej

Morfologia- dział lingwistyki, którego przedmiotem jest analiza odmiany i budowy wyrazów

Składnia- (syntaktyka) obok morfologii dział gramatyki, której przedmiot stanowi łączenie się wyrazów w zdaniu.

Semantyka- dyscyplina naukowa zajmująca się znaczeniem tj. problemem przyporządkowania znaków języka szeroko rozumianym obiektom pozajęzykowym

Język:

1. Zbiór znaków

• Fonemów

• Morfemów

• Wyrazów

1. Reguły łączenia znaków

• Fonologia

• Morfologia

• Syntaktyka

• Semantyka

Wyraz ma swój desygnat w rzeczywistości materialnej lub pomyślanej.

Na język składają się trzy poziomy:

1. System –najbardziej abstrakcyjne postrzeganie języka

2. Norma- ogół zasad, dzięki którym budujemy tekst

3. Tekst- to co postrzegają zmysły słuchu i wzroku

Proces mówienia: oddychanie, fonacja, artykulacja

Na mówienie składają się trzy procesy: oddychanie, fonacja i artykulacja.

• Oddychanie: (płuca)

• Fonacja: (krtań)

1. Wiązadła głosowe rozsunięte-powstaje głoska bezdźwięczna

2. Wiązadła głosowe są zsunięte- powstaje głoska dźwięczna

• Przekrój czaszki:(Artykulacja)

Rezonatory to: jama ustna, nosowa i gardłowa

Miejscem artykulacji jest zawsze miejsce największego dla danego dźwięku stopnia zbliżenia narządów mowy.

Artykulacja jest końcowym etapem procesu mówienia w nasadzie głosowej. Nasada głosowa to, to co jest powyżej krtani.

Przy głoskach palatalnych tzn. miękkich(ź) następuje zbliżenie języka ku podniebieniu.

Język bierze udział w artykulacji każdej głoski.

Kryteria klasyfikacji głosek polskich /głoska a fonem/

Głoska- to najprostszy element dźwiękowy mowy ludzkiej, niepodzielny artykulacyjnie i słuchowo.

Fonem- to funkcjonalne jądro głoski, na które składa się zbiór cech dystynktywnych( rozróżniających)

Głoska posiada 4 cechy

1. Ruchy poziome języka

2. Ruchy pionowe języka

3. Kształt warg

4. Zachowanie się języka

(nosowe to ą i ę) (ustne są bez ogonka)

Trójkąt T. Benniego

Np. i 1. Wysoka 2. Przednia 3. Spłaszczona(płaska) 4. Ustna (bo nie ma haczyka)

Półsamogłoski- półotwarte spółgłoski: m, m’, n, ń, r, ł[u], l, j[i]

System spółgłosek polskich: (wg St. Szobera)

1. Miejsce artykulacji

• Dwuwargowe: b, b’, p, p’, m, m’

• Wargowo-zębowe: w, w’, f, f’

• Przedniojęzykowo-zębowe: z, d, d’,t,t’,z,z’,c,c’,n,ł

• Przedniojęzykowodziąsłowe: d, t, ż, sz, dż, n

• Środkowojęzykowe: ź, ś, dź, ć, ń

• Tylnojęzykowe: g, g’, k, k’, h, ch

1. Stopień zbliżenia między narządami mownymi

• Zwarte

• Szczelinowe

• Zwarto-szczelinowe

• Półotwarte

1. Pozycja środkowej części języka

• Twarde

• Miękkie

1. Położenie zakończenia podniebienia miękkiego(języczka)

2. Zachowanie się wiązadeł głosowych

• Dźwięczne

• Bezdźwięczne

Proces asymilacji(upodabniania):

Jeżeli porównamy pisownię i wymowę niektórych wyrazów, to zauważymy że inaczej się mówi a inaczej je pisze. Np. t-r-a-w-a t-r-a-w-k-a t-r-a-f-k-a

1. Historyczne- takie w których powstały już zmiany w mowie i inna wymowa nie jest możliwa np. krzak, babka

2. Żywe- ???

3. Wsteczne- kod pocztowy, kot bury

4. Międzywyrazowe

3 Rodzaje zmiękczeń:

1. Przez kreskę np. dłoń, słoń

2. Przez „i” (dwuznak) np. piasek (zmiękczenie jest przed samogłoską) pi-a-s-ek

3. Na skutek obecności „i” np. zima ( z’-i-m-a) kino (k’-i-n-o)

Zasady ortografii polskiej

Rodzaje akcentu, funkcje akcentu, odstępstwa od zasad w akcentowaniu

• Akcent, czyli dynamiczno-rytmiczna organizacja mówienia, pozostałe czynniki to iloczas(czas trwania głoski) i wysokość głosu.

• Funkcje akcentu: licząca( kulminatywna) i odgraniczająca( delimitatywna)

• Polski akcent jest przyciskowy(dynamiczny), jednostajny i stały(rytmiczny).

• Miejsce akcentowania w języku polskim to przedostatnia sylaba( akcent paroksytoniczny)

• Odstępstwem o tej zasady jest akcent oksytoniczny( na ostatniej zgłosce) np. etui, ONZ

• Dalej przypadki proparoksyntezy , czyli kładzenia akcentu na trzecią sylabę od końca np. byliśmy, kilkaset

• Akcent jest zawsze podkreśleniem i uwydatnieniem jakiegoś jednego odcinka wypowiedzi(sylaby)

• Poza wyrazami ortotonicznymi(o własnym akcencie) istnieją tzw. Klityki tj. segmenty bezakcentowe. Mogą one poprzedzać wyraz (proklityki np.: do domu, u stóp) albo następować po nim( enklityki np.: bij go, daj mi)

Teoria wyrazu /tworzenie nowych wyrazów/

Słowo jest starsze od wyrazu

Wyraz- wszelki głos człowieczy wyrażający jakiekolwiek wyobrażenie

Wyraz- zespół głosek posiadających umowne znaczenie

Znaczenie wyrazu- zbiór cech właściwych temu fragmentowi rzeczywistości, na który wskazuje.

Znaczenie leksykalne wyrazu- zbiór możliwych znaczeń i zastosowań, znaczenia konkretne są rozstrzygane przez zdarzenia i kontekst.

Fleksja- utworze reguły tworzenia konstrukcji fleksyjnych z tematów fleksyjnych i morfemów gramatycznych. Przekształca jednostki słownikowe na człony wypowiedzeniowe

Gramatyczność fleksji- rozumiemy przez konstrukcje gramatyczne, rozumienie konstrukcji i rozumienie kategorialne.

Mechanizm tworzenia form fleksji polega na kumulowaniu funkcji.

Fleksję cechuje aprioryczność, gramatyczność, kategorialność i regularność semantyczna.

Słowotwórstwo, zwane też derywacją, jest nazwą procesu tworzenia lub wywodzenia słów(pochodnych) od innych(prostszych). Sprawcami tego procesu jesteśmy my, używając, wyrazów, których nie zarejestrowały jeszcze słowniki.

To także dział nauki o języku zajmujący się opisem wyrazów pochodnych

Derywat jest to jednostka złożona, o dwudzielnej budowie formalnej. Część zwana tematem słowotwórczym pokrywa się z wyrazem-bazą; pozostała część, czyli formant, decyduje o różnicy między bazą a derywatem i sprawia, że derywat staje się strukturą--- ja też nie wiem, o co kaman z tą definicją

Przegląd formantów:

Prefiksy(przedrostki)- występują przed rdzeniem, nie zmieniając własności gramatycznych deywtatu( za-pakować, arcy-mistrz, nie-dokładny)

Sufiksy(przyroski)- następują po rdzeniu np. ogrod-nik, aptek-arz

Interfiksy- łączą dwa rdzenie np. żyw-o-płot, smak-o-łyk

Teoria zdania-zdania pojedyncze/ wypowiedzenia w sensie szerokim/

Zdaniem jest taka zamknięta intonacyjnie struktura składniowa, której jądro stanowi orzeczenie(predykat). Jest największą i najbardziej złożoną jednostką składni, a przez to i całej gramatyki.

Podział WYPOWIEDZEŃ:

 

ZE WZGLĘDU NA POSTAĆ WYKŁADNIKA PREDYKACJI

 

1.       Zdanie – wyrażone osobową formą czasownika

2.       Oznajmienie – nie występuje orzeczenie wyrażone osobowa formą czasownika, oznajmienia dzielą się na:

1. Równoważniki zdań – oznajmienie, do którego można wprowadzić poprawnie orzeczenie wyrażone formą osobową czasownika

   1. zastępują orzeczenie w formie nieosobowej formą osobową

   2. wprowadzając do równoważnika orzeczenie w osobowej formie czasownika

   3. wprowadzając orzeczenie w formie osobowej zaczerpnięte z poprzedzającego zdania

   4. wprowadzając wyrażone formą osobową słowo posiłkowe w funkcji łącznika

w zależności od sposobu wyrażania predykatu:

o        werbalne – orzeczenie wyrażone czasownikiem w formie nieosobowej

§         bezokolicznik

§         nieosobowa forma cz. przeszłego na -no, -to

§         czasownik niefleksyjny (można, należy)

§         imiesłów przysłówkowy współczesny lub uprzedni (przeczytawszy, wracając)

ze względu na samodzielność dzielą się na:

ª      luźne/samoistne – mogą funkcjonować jako samodzielne wypowiedzenia

ª      związane/niesamoistne – występują wyłącznie w postaci równoważników zdań

o        niewerbalne, predykat wyrażony

§         rzeczownikiem

§         przymiotnikiem lub imiesłowem przymiotnikowym

§         liczebnikiem

§         zaimkiem

§         przysłówkiem

§         modulantem

2. Oznajmienia informatywne (informatyw) – oznajmienia, do których nie można poprawie wprowadzić orzeczenia wyrażonego osobową formą czasownika; informują odbiorcę o jakichś treściach, emocjach nadawcy; w zależności od zawartości treściowej dzielą się na:

   1. zawiadomienia – oznajmienie, do którego nie można poprawnie wprowadzić orzeczenia wyrażonego osobowa formą czasownika; nadawca zawiadamia lakonicznie odbiorcę o występowaniu faktów, swoich odczuciach; ze względu na formę dzielą się na:

      1. zawiadomienia mianownikowe

      2. zawiadomienia określnikowe (w formie przypadków zależnych)

   2. wykrzyknienia – oznajmienia o funkcji ekspresywnej lub impresywnej albo fatycznej, nadawca wyraża nimi swoje emocje, próbuje zwrócić uwagę odbiorcy lub nawiązać z nim kontakt, nie można do nich wprowadzić osobowej formy czasownika, wyrażane m.in. wykrzyknikami

 

Zdanie pojedyncze - wypowiedź zawierająca tylko jedno orzeczenie; dzieli się na zdanie rozwinięte i nierozwinięte.

Zdanie pojedyncze rozwinięte to takie wypowiedzenie, które oprócz podmiotu i orzeczenia, posiada również określenia w swych strukturach (przydawka, dopełnienie, okolicznik). Zdanie pojedyncze nierozwinięte to takie wypowiedzenie, które może posiadać tylko orzeczenie i podmiot(orzeczenie jest konieczne aby wyrażenie nazwać zdaniem).

Zdanie pojedyncze rozwinięte:

• Mały chłopiec idzie ścieżką prowadzącą do lasu.

Zdanie pojedyncze nierozwinięte:

• Chłopiec idzie.

Hmhm.. a zdanie złożone to będzie miało więcej niż jedno orzeczenie i tyle ;p

. Wypowiedzenie, zdanie, oznajmienie, zawiadomienie.

 

a) wypowiedzenie:

konkretne, empiryczne teksty- jednakowe okazy( zdarzenia) oraz ich typy. Każde użycie jest odrębnym aktem mowy, ma innego odbiorcę, czasem także nadawcę- akt mowy jako jednostkowe zjawisko społeczne (zachowanie się językowe człowieka).

 

Definicja: jako najmniejszy odcinek tekstu (mowy) będący samodzielnym komunikatem. Owa samodzielność informacyjna przejawia się w zamkniętej intonacji, czego znakiem graficznym jest interpunkcja.

 

Forma: różne, podstawowa forma to pełna posatć zdaniowa, a więc konstrukcja zawierająca jako orzeczenie tzw. słowo osobowe (verbum finitum), tzn. formę predykatywną czasownika.

 

Wypowiedzenie (zdania w szerokim sensie):

a) Konstrukcja zawierające VF: zdania ( w sensie węższym) np. Jaś śpi;;

b) Konstrukcje bez VF: oznajmienia:

- samoistne np. pożar! wody!

- kontekstowe np. on! bez!

c) wyrażenia językowe powiązane z obiektem: zawiadomienia np. dżem wiśniowy jako napis na słoiku

ZDANIE WIELOKROTNIE ZŁOŻONE

   1                      2
Szedł do szkoły i myślał o wakacjach 

   1                     2                                                  3
Szedł do szkoły, myślał o wakacjach, ponieważ był już zmęczony rokiem nauki

   1                     2                                                   3
Szedł do szkoły, myślał o wakacjach, ponieważ był już zmęczony rokiem nauki,  
                           4
który bardzo go wyczerpał
 

Zasady rozbioru zdania złożonego:

1. Podkreślamy orzeczenia

2. Szukamy zdania głównego (zawiera informację podstawowa, wyjściową; nie ma stałego miejsca w zdaniu złożonym)

3.  Zdania analizujemy zawsze parami – jedno z nich jest główne, drugie podrzędne (bądź złożone są współrzędnie)

4. Zawsze zdaniem głównym pytamy o zdanie podrzędne

5. Pamiętamy o istnieniu zdań wtrąconych

ZDANIA ZŁOŻONE PODRZĘDNIE

Jedno zdanie jest rozwinięciem treści drugiego

1. Zdanie dopełnieniowe
   Zdanie podrzędne pełni w stosunku do nadrzędnego tę samą funkcję, co dopełnienie w stosunku do orzeczenia. Zdaniem głównym pytamy o zdanie podrzędne pytaniami przypadków zależnych
          1                                                                    2
       Czyta książkę o tym ( o czym?), co najbardziej go interesuje
    

2.  Zdanie przydawkowe
   Zdanie podrzędne określa zdanie nadrzędne tak, jak czyni to przydawka
   Zdaniem głównym pytamy o zdanie podrzędne pytaniami przydawki
           1                                       2 
        Czyta tyle książek (ile?), ile wypożyczy
    

3. Zdanie okolicznikowe
   Zdanie podrzędne określa zdanie główne tak, jak czyni to okolicznik
   Zdaniem głównym pytamy o zdanie podrzędne pytaniami okolicznika
          1                                             2
       Czyta wtedy (kiedy?), kiedy tylko znajdzie czas
    

4. Zdanie podmiotowe
   Zdanie podrzędne jest podmiotowe wtedy, kiedy w zdaniu głównym podmiot wyrażony jest zaimkiem ten ta to
   Zdaniem głównym pytamy o zdanie podrzędne pytaniami                kto? co?
               1                     2
       Ten czyta (kto?), kto lubi
    

5.  Zdanie orzecznikowe
   Zdanie podrzędne jest orzecznikowe wtedy, gdy w orzeczeniu imiennym zdania głównego orzecznik wyrażony jest zaimkiem taki
   Zdaniem głównym pytamy o zdanie podrzędne pytaniem                 jaki jest?
                     1                                               2
       Książka jest taka (jaka jest?), że trudno się oderwać.

 

ZDANIA ZŁOŻONE WSPÓŁRZĘDNIE

Mogą istnieć samodzielnie

1. Zdanie łączne
   Zdania składowe łączy podmiot (wykonawca czynności), miejsce, czas wykonywania czynności. Zdania współrzędne łączne mogą być połączone spójnikami łącznymi: 
   i oraz też także tudzież
                   1                   2
                Czyta książkę i słucha muzyki
   
   Zdania współrzędne łączne mogą być połączone bez użycia spójnika
                  1                   2
               Czyta książkę, słucha muzyki
    

2. Zdanie wynikowe
   Treść drugiego zdania jest wynikiem treści zdania pierwszego
   Zdania współrzędne wynikowe połączone są spójnikami wynikowymi:
   więc zatem tedy to toteż przeto mianowicie dlatego
                  1                           2
               Czyta książkę, więc włączył muzykę
    

3. Zdanie rozłączne
   Czynności o których jest mowa w obu zdaniach, nie mogą być wykonywane jednocześnie (wykluczają się)
   Zdania współrzędne rozłączne połączone są spójnikami rozłącznymi:
   lub albo bądź czy 
                    1                      2
                Wyłączy radio lub odłoży książkę
    

4. Zdanie przeciwstawne
   Treści obu zdań kontrastują ze sobą
   Zdania współrzędne przeciwstawne połączone są spójnikami przeciwstawnymi:
   a ale lecz jednak zaś natomiast atoli wszelako wszakże przecież
                    1                        2
                Włączył radio, lecz odłożył książkę

Kryteria poprawności języka

Zasady, zgodnie, z którymi oceniamy poprawne lub błędne użycie danych wyrazów, wyrażeń i konstrukcji składn. Ustalone k.p.j. pozwalają określić zjawisko jęz.  ze względu na jego przydatność funkcjonalną, zgodność z systemem, zwyczajem społ.; służą kulturze jęz. i polityce jęz. Wyróżniamy: k. ekonomiczności środków językowych polegające na określeniu przydatności funkcjonalnej, ekonomicznej, użytych elementów jęz., np. tendencja do tworzenia skrótów i skrótowców (stoczniowiec - pracownik stoczni, podstawówka - szkoła podstawowa, pekaes - PKS, cedet - CDT).K. estetyczne - ocenia poprawność jęz. i stylistyczną wypowiedzi z estetycznego punktu widzenia; ma zastosowanie głównie w ocenie ekspresji jęz. poetyckiego, jest z zasady subiektywne, emocjonalne. K.formalno-logiczne - poddaje ocenie poprawność pod względem logicznej interpretacji formy jęz. i prawidłowości jej struktury, np. w zdaniu idę na stołówkę, na miasto zamiast poprawnie: idę do stołówki, do miasta. K. geograficzne - polega na ocenie użycia regionalizmów w sytuacji dokonania wyboru między tradycją jęz. warszawską i krakowską, np. krakowska rączka to w Warszawie obsadka; sagan to w Krakowie czajnik, a w Warszawie garnek z żeliwa; w Krakowie mówi się doktor, w Warszawie doktór. Dziś kryterium to jest coraz rzadziej obecne w polszczyźnie ogólnej. K. historyczne - ocenia poprawność użytych środków jęz. na podstawie języka pisarzy minionych epok, daje pierwszeństwo formom od dawna używanym w jęz., np. u Kochanowskiego, Mickiewicza, Sienkiewicza. K. narodowe - ocenia poprawność językową z perspektywy czystości jęz.; mając do wyboru dwa równorzędne środki językowe, rodzimy i obcy - przyznaje pierwszeństwo rodzimemu, np. dom towarowy zamiast supermarket, uczestniczyć zamiast partycypować. K. społeczne - poprawność jęz. ocenia wedle zasad obowiązujących w normatywnych słownikach jęz. pol., np. w Słowniku języka polskiego, Słowniku poprawnej polszczyzny, Słowniku wyrazów bliskoznacznych itd.