Idealizm transcedentalny Immanuela Kanta

Jest to teza, że umysł ludzki nie jest zdolny poznać świata istniejącego od niego niezależnie, tzw. świata rzeczy samych w sobie, lecz jest skazany na stałe obcowanie tylko z własnymi konstrukcjami. Oto czynniki składające się na teorię idealizmu transcedentalnego:

TEORIA SĄDÓW

Podział sądów:

• Sądy analityczne to takie, które wynikają wyłącznie z „sądzonego” obiektu.

• Sądy syntetyczne to takie, które mówią coś o relacjach dwóch lub więcej niezależnych obiektów.

• Sądy a posterori to takie, które można dowieść empirycznie, lub które da się wypowiedzieć na podstawie dedukcji logicznej.

• Sądy a priori to takie, które „się zakłada”, czyli przyjmuje bez dowodu

Sądy analityczne a priori to np. wszelkie definicje obiektów matematycznych. To, czy się coś nazwie tak czy inaczej, nie zmienia nigdy istoty rzeczy.
Sądy syntetyczne a priori - trzeba je przyjąć na wiarę, mają one silny wpływ na istotę rozumowania, a nie można ich w żaden sposób udowodnić. Przykładem takiego sądu jest następujące twierdzenie: „linie proste równoległe nigdy się nie przetną”.

TEORIA POZNANIA

CZAS I PRZESTRZEŃ (estetyka transcedentalna)

Rozum wytwarza nam pojęcia ogólne , zmysły dostarczają nam wyobrażeń jednostkowych (stykając się bezpośrednio z rzeczami i gdy te rzeczy je pobudzają ) Wynikiem pobudzenia zmysłów przez rzecz jest wrażenie. Po wyłączeniu wrażeń zostają w wyobrażeniach jeszcze 2 czynniki : przestrzeń i czas . Te 2 czynniki cechuje właściwa wyobrażeniom jednostkowość (przestrzeń jest jedna , tak samo czas ) Kant podjął dowód , że przestrzeń i czas mogą być wyobrażeniami a priori , ponieważ :

1)przestrzeń nie jest wyobrażeniem empirycznym ; wszelkie doświadczenie zewnętrzne zakłada wyobrażenie przestrzeni , tam gdzie nie ma przestrzeni nie może być mowy o czymś , co leży „ na zewnątrz” nas.

2) przestrzeń jest wyobrażeniem koniecznym – nie da się jej usunąć z myśli (analogicznie z czasem)
Kant pojmował pojęcia czasu i przestrzeni jako nierealne (a jeśli nie są realne to musza być idealne). Nie należą one do świata rzeczy, ale pochodzą z naszych zmysłów. Kant zauważył , że zmysły nie wytwarzają tych pojęć z wrażeń , lecz je od siebie do wrażeń dodają. Dla określenia roli czasu i przestrzeni Kant użył Arystotelesowskich pojęć formy i materii , które zastosował do poznania; mówił , że czas i przestrzeń są formami zmysłowości: materia wyobrażeń jest empiryczna (wrażenia), ale forma ich (przestrzenna i czasowa ) jest a priori.

ANALITYKA TRANSCEDENTALNA

Czynnikiem apriorycznym naszej wiedzy poza czasem i przestrzenią jest również rozsądek. Dla ustalenia udziału rozsądku w tworzeniu wiedzy Kant wyróżnia 2 rodzaje sądów :

• postrzegawcze ( np. ”Jest mi ciepło” ; zdanie to orzeka o stanie podmiotu, jest wyłącznie oparty na zeznaniu zmysłów)

• doświadczalne (np.” Słońce grzeje”; zdanie to wykracza poza podmiot , orzeka o przedmiocie, wykracza poza dane zmysłów.

Kant uważa , że działanie rozsądku polega na wprowadzeniu do wyobrażeń jedności. Rozsądek zespala wyobrażenia przy pomocy pojęć i przez nie dokonuje przejścia od wyobrażeń do przedmiotów.

KRYTYKA METAFIZYKI ( transcendentalna dialektyka) - czyli dociekanie możliwości istnienia metafizyki jako nauki.

1. IDEE ROZUMU. Kant dowiódł , że nie wszelkie poznanie wywodzi się z doświadczenia (wbrew empirystom), ale zarazem , że wszelkie poznanie ogranicza się do doświadczenia (wbrew racjonalistycznym metafizykom) . Nauka oparta na doświadczeniu i dotycząca zjawisk nie zaspakaja rozumu; Kant podejmuje budowę metafizyki chcąc wyjść poza zjawiska i poznać rzeczy same w sobie. To znane już wcześniej pojęcie (rzeczy samej w sobie) , Kant przeciwstawił zjawiskom i ogłosił za niepoznawalne. Kant nazywał je noumenami.

Kant czyste pojęcie rozsądku nazywa ideami. Idee stanowią osnowę metafizyki ->wartość metafizyki zależy właśnie od wartości tych idei . Kant wymienia trzy idee stwarzane przez rozum: idee duszy, wszechświata i Boga . Sprawdzenie tych idei było podstawowym zamierzeniem krytyki Kanta. Wynik tego sprawdzenia okazał się ujemny.

2.KRYTYKA METAFIZYKI TRADYCYJNEJ Sądy o istnieniu duszy jako substancji myślącej, niematerialnej, prostej i nieśmiertelnej są paralogizmami, gdyż wniosków dotyczących ich istnienia logicznie nic nie usprawiedliwia. Sądy takie pochodzą z naszego „czystego ja”, które będąc koniecznym uwarunkowaniem każdego poznania, samo w sobie jest jednak niepoznawalne. Dlatego psychologia racjonalna nie może być nauką, a idea duszy posiada wyłącznie wartość regulatywną, jest potrzebna, a zarazem bezpodmiotowa. Większe trudności nastręcza idea świata. Rozum popada tu w antynomie (antynomia – sprzeczność wewnętrzna ) , których Kant wylicza cztery:
1) antynomie ilości
a. Świat ma początek w czasie i granice w przestrzeni,
b. Świat nie ma początku w czasie ani granic w przestrzeni, teza-antyteza;
2) antynomie jakości
a. W świecie istnieją tylko elementy proste i powstałe z nich złożenia,
b. W świecie nie ma żadnych elementów prostych ani powstałych z nich złożeń;
3) antynomie stosunku
a. Oprócz przyczynowości wynikającej z konieczności praw natury istnieje jeszcze przyczynowość wolna,
b. w świecie nie ma żadnej wolności, a wszystko, co się dzieje, dzieje się według koniecznych praw natury;
4) antynomie modalności
a. Do natury świata należy jakaś absolutnie konieczna istota,
czy będzie jego częścią, czy też jego przyczyną,
b. nie ma żadnego bytu absolutnie koniecznego ani jako części świata, ani poza nim, jako jego przyczyny.
Antynomie te Kant rozwiązywał w ten sposób, że tezy uważał za prawdziwe dla świata myślnego, zaś antytezy- dla świata zjawiskowego.
Wreszcie idea Boga jest tylko „konieczną hipotezą dla zaspokojenia rozumu”, a nie podmiotowym warunkiem myślenia”, jest umysłową hipotezą w postaci „ pozaświatowego budowniczego”. Dlatego Kant odrzuca umetafizycznione dowody na istnienie Boga ( ontologiczny, kosmologiczny i fizyko-teologiczny), uważając, że dociekania na temat istnienia lub nieistnienia Boga nie mogą być przedmiotem nauki. Nauka o Bogu jest nie możliwa, może natomiast istnieć jako wiedza o „rzeczach samych w sobie”, czyli o granicach ludzkiego poznania. Wtedy jednak będzie to już wiedza praktyczna, którą Kant zalicza do wiary.

3.PERSPEKTYWY NOWEJ METAFIZYKI Kant miał przekonanie , że obalił dotychczasowa metafizykę , nie chciał natomiast obalać metafizyki w ogóle. Jego rola, wkład w metafizykę polegał na tym , że :

1. obalił dowody (nie tezy) dawnej metafizyki ; nie przeczył istnieniu Boga i nieśmiertelności duszy , ale wykazał , że ani jedno ani drugie nie jest dowiedzione

2. wykazał , że w zagadnieniach metafizycznych wszystkie stanowiska przekraczają w równej mierze granicę poznania , np. materializm nie jest bardziej naukowy od idealizmu – przedstawia co prawda rzeczy w sobie jako podobne do zjawisk , ale nie jest to dowodem , ani oznaka słuszności, gdyż nieznane rzeczy w sobie mogą być różne od zjawisk

3. wykazał inna drogę do uzasadnienia tez metafizycznych : nie teoretyczną , ale praktyczną; ukazał iż tezy metafizyczne należą do wiary , a nie do wiedzy . Kant : „Musiałem obalić wiedzę , żeby zrobić miejsce dla wiary”

ETYKA I ESTETYKA

1.KRYTYKA PRAKTYCZNEGO ROZUMU

Zadaniem więc krytyki praktycznego rozumu jest zbadanie, czy i o ile czysty rozum może a priori określać wolę, oraz wyznaczenie zasad i praw obowiązujących w zakresie moralności.
a) Imperatyw kategoryczny- postępowanie człowieka zależne jest od uwarunkowań zmysłowych i dlatego nie może być autonomiczne, samodzielne ani wolne. Również wola jest zależna od czynników zewnętrznych. Moralność jest nie do pomyślenia bez wolności i autonomii jako swojej naczelnej zasady. Imperatyw kategoryczny ma chronić przed niebezpieczeństwem przerodzenia się wolności jednostek w ich samowolę. Wyraża poszanowanie człowieczeństwa. Taką zasadą jest dla Kanta praktyczny sąd syntetyczny a priori, stanowiący czysto formalne prawo działania. Przyjmuje on formę nakazu:
„postępuj tak, abyś mógł chcieć, aby zasada twego postępowania była prawem powszechnym”.
Z tego nakazu wynikają wszystkie obowiązki człowieka. Do rozpoznania tych obowiązków służy druga formuła imperatywu kategorycznego:
„ postępuj tak, aby ludzkość nigdy tobie ani innym jednostkom nie służyła za środek, lecz zawsze była celem”

b)Obowiązek. Kiedy człowiek w swoim postępowaniu kieruje się tym, co chce osiągnąć, to postępuje legalnie, ale niemoralnie. Postępuje zaś moralnie, jeśli skłania go do tego obowiązek, czyli świadomość powinności wykluczająca wszelkie inne motywy. Obowiązek jest według Kanta jedynym źródłem i warunkiem moralnego postępowania. Argumentem potwierdzającym teorię Kanta jest powszechny pogląd, że aby zachowywać się moralnie, trzeba zawsze „upowszechnić swoje zachowanie”. Człowiek dobry to człowiek „dobrej woli”, tj. człowiek, który postępuje z poczucia obowiązku. Kant wyraził to w słynnym zdaniu: Nigdzie na świecie ani nawet w ogóle poza jego obrębem niepodobna sobie pomyśleć żadnej rzeczy, którą bez ograniczenia można by uważać za dobrą, oprócz jedynie dobrej woli.

c)Postulaty praktycznego rozumu. Na to, aby człowiek mógł postępować zgodnie z obowiązkiem, musi przyjąć trzy postulaty (wolność woli, postulaty rozumu, stosunek wiary do wiedzy), bez których nie mógłby postępować moralnie:
1) Konieczność obowiązku pochodzi, nie od przedmiotu, ale od podmiotu, w myśl zasady: „ możesz dlatego, że powinieneś”. Stąd wolność woli wynika z powinności zawartej w nakazie prawa moralnego i dlatego przyjęcie istnienia wolności jest konieczne do wypełniania moralnych powinności.
2) Postulaty rozumu w oparciu o postulat wolności woli wymagają uznania nieśmiertelności duszy ( najwyższe dobro wymaga ciągłego postępu, dusza więc musi się doskonalić w nieskończoność, a zatem musi żyć wiecznie) i istnienia Boga jako istoty umożliwiającej człowiekowi zdobycie najwyższego dobra przez osiągnięcie najwyższego szczęścia.
3) Stosunek wiary do rozumu opiera się na praktycznym charakterze postulatów wolności, nieśmiertelności duszy i istnienia Boga, które człowiek przyjmuje nie na skutek poznania lecz na skutek potrzeby moralnej. Stąd wiara jest według Kanta wyłącznie potrzebą duszy, a nie produktem wiedzy.