Alicja Kurcz
Uniwersytet Opolski
Podnoszenie jakości opieki żłobkowej jako formy przeciwdziałania sytuacjom zaniedbywania potrzeb małego dziecka1
Wprowadzenie
Rodzicielstwo i wynikające z niego role zobowiązują rodziców do podejmowania działań i dokonywania wielu wyborów związanych bezpośrednio z zapewnieniem dziecku jak najkorzystniejszych warunków rozwoju i wychowania oraz jednoczesnego ich pogodzenia z konkretnymi społecznymi i materialnymi płaszczyznami funkcjonowania rodziny. Wybory te są szczególnie trudne dla rodziców dzieci najmłodszych, ponieważ są oni w coraz większym stopniu zorientowani w uwarunkowaniach pełnej zależności opiekuńczej małego dziecka od opiekunów i konieczności osobistego zaangażowania rodzica w zaspokajanie - w bezpośredniej i bardzo absorbującej opiece - całego katalogu jego potrzeb biologicznych i psychospołecznych. Realna konieczność powrotu rodzica na rynek pracy zawodowej lub jej inicjacja, kontynuowanie nauki lub inne okoliczności ograniczające możliwość pełnego zakresu rodzicielskiej opieki nad dzieckiem to najczęstsze przyczyny podjęcia decyzji o tym kto i na jakich warunkach podejmie opiekę nad dzieckiem w przestrzeni rodzinnego domu lub określonej instytucji wspierającej rodziców w opiece nad dzieckiem. Aktualny - katalog rodzajów tych instytucji obejmuje takie placówki jak: publiczne lub niepubliczne żłobki, kluby dziecięce, opiekunowie dzienni, nianie (Ustawia z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dzieckiem do lat 3 (Dz. U. nr 45, poz. 235)) oraz wielofunkcyjne placówki łączących opiekę żłobkową z przedszkolną. Decyzje o umieszczeniu dziecka w placówce opieki żłobkowej wiążą się z często z obawami rodziców o jakość pracy pielęgnacyjnej i opiekuńczo-wychowawczej wyżej wymienionych form opieki i w wielu przypadkach należą do kategorii wyboru „mniejszego zła”. Wynika to przede wszystkim ze zróżnicowanych oczekiwań rodziców wobec tych placówek, odmiennych doświadczeń z opieką żłobkową, ich dostępności, kosztów oraz z utrwalonych stereotypów ich postrzegania, w których występuje bardzo często wątek zaniedbywania dziecka.
Podjęte w Polsce działania reformujące funkcjonowanie placówek opieki na dziećmi do lat trzech przebiegają w wielu kierunkach. Jednym z nich jest wypracowanie i upowszechnianie standardów jakości opieki żłobkowej. Ich treść zostanie najogólniej przedstawiona jako materiał stanowiący podstawę wielowymiarowego określenia płaszczyzn pracy opiekuńczej żłobków i alternatywnych do żłobków form opieki oraz znaczenia wprowadzania i przestrzegania standardów jakości opieki jako skutecznego instrumentu upowszechniania dobrych praktyk opieki nad małym dzieckiem i form przeciwdziałania sytuacjom zaniedbywania dziecka powierzonego opiece instytucjonalnej.
Uwarunkowania przemian modelu instytucjonalnej opieki dziennej dla małych dzieci
Dokonujące się w ostatnich kilku latach zmiany podstaw organizacyjno-prawnych funkcjonowania instytucjonalnych form opieki nad dzieckiem w okresie wczesnego dzieciństwa wynikają ze zobowiązań Polski do realizacji celów Strategii Lizbońskiej, która jest dokumentem wyznaczającym kierunki działania Unii Europejskiej w obszarze rozwoju ekonomicznego postulującym m.in. wdrażanie różnorodnych rozwiązań ułatwiających osobom aktywnym na runku pracy godzenie obowiązków rodzinnych z zawodowymi poprzez umożliwienie dostępu do tanich i spełniających wysokie standardy opieki placówek opieki nad małymi dziećmi (Wóycicka I., 2005, nr 19, s. 9-11). W dokumentach unijnych dotyczących opieki nad małymi dziećmi podkreśla się, że rozwój sieci instytucji opiekuńczych nie powinien być tylko instrumentem wspierania zatrudnienia kobiet, pomocy rodzinom w godzeniu pracy zawodowej z opieką, rozwiązywania problemów bezrobocia ale przede wszystkim zapewnienia dzieciom wczesnej edukacji. Z tych względów Państwa członkowskie UE zostały zobowiązane do objęcia do roku 2010 r. instytucjonalną opieką pozarodzinną 33% dzieci w wieku do trzech lat i przynajmniej 90% dzieci w wieku przedszkolnym (Głogosz D., 2007, s. 33-50). W efekcie realizacji przyjętych zobowiązań powstało więcej placówek zapewniających wysoką jakość opieki zgodnie z dyrektywą, że nie wystarczy stworzyć więcej miejsc dla dzieci – trzeba jeszcze zapewnić fachowy poziom opieki i kształcenia według zasad, które powinny wychodzić poza doraźne potrzeby rynkowe i uwzględniać obecne i przyszłe warunki życia dzieci i ich rodzin (Pokorny A., 2011, nr 21, s. 26-27). Za podstawę funkcjonowania instytucji opiekuńczych dla małych dzieci przyjęto promowanie różnorodności form i usług z zachowaniem pewnej spójności systemu i łączenia opieki z edukacją, co jest wyrazem zrozumienia potrzeby uwzględniania elementu edukacyjnego w usługach na rzecz dzieci poniżej trzeciego roku życia i zmian w dotychczasowym, preferencyjnym nastawieniu na cele związane z rozwojem fizycznym i bezpieczeństwem socjalnym. Aktualny nurt poszukiwań jakości pracy europejskich placówek opieki nad dzieckiem w okresie wczesnego dzieciństwa związany jest z kwestiami doskonalenia kompetencji kadr opiekuńczych, realizowanych przez tą kadrę programów pracy i ich treści oraz nadzoru nad funkcjonowaniem placówek. Wychodząc z założenia, że pierwsze lata życia dziecka mają decydujące znaczenie dla jego rozwoju podkreśla się wagę odpowiednich bodźców, doboru treści kształcenia i poziomu opieki, metodycznego przygotowania kadry pracującej z dziećmi, współpracy z rodzicami oraz tworzenia inicjatyw lokalnych sprzyjających tworzeniu dzieciom i ich rodzinom sieci wsparcia (Pokorny A., 2011, nr 21, s. 26). Dla wyeliminowania potencjalnych zagrożeń prawidłowego przebiegu procesu opieki postuluje się upowszechnianie „dobrych praktyk” a także szacunku dla podmiotowości dziecka, jego emocjonalnych, poznawczych, społecznych i fizycznych potrzeb.
W ostatnim latach społeczne, opiekuńczo-wychowawcze, edukacyjne, oraz organizacyjno-prawne uwarunkowania funkcjonowania polskich placówek opieki żłobkowej stanowią przedmiot coraz większego zainteresowania polityków, demografów, socjologów pedagogów, psychologów oraz samych rodziców. Wiąże się to z jednej strony z działaniami rządu w kierunku dostosowania dostępności do usług opiekuńczych dla rodzin i ich dzieci wyznaczonych standardami obowiązującymi w Unii Europejskiej ale również z powodu znaczącego poprawienia sieci tych placówek2 oraz przyjęcia wspierania opieki nad dziećmi jako jednego z głównych priorytetów rządu w sprawach polityki na rzecz rodziny. Rok 2013 określony został rokiem przełomowym w polityce prorodzinnej, ponieważ w zakresie dotyczącym rodzin wychowujących małe dzieci rząd planuje wprowadzenie m.in. rocznych urlopów macierzyńskich, nowe zasady wypłat świadczenia „becikowego”, wprowadzenie wyższych ulg podatkowych na trzecie, czwarte i kolejne dziecko, obniżenie opłat za pobyt dziecka w przedszkolu, a w przypadku opieki żłobkowej uruchomienie dodatkowych 50 mil. zł na budowę nowych żłobków oraz nowe zasady finansowania budowy żłobków z udziałem budżetu państwa do 80% kosztów3. Według informacji zamieszczonej na oficjalnej stronie internetowej Premiera RP zmiany jakie wprowadziła „ustawa żłobkowa” spowodowały, iż w porównaniu z rokiem 2011 liczba żłobków wzrosła o 51% (w roku 2011r. funkcjonowało 523 żłobki, a w 2012 było ich 791)4. Podkreśla się, że ustawa o opiece nad dziećmi do lat 3. wprowadziła wiele ułatwień w zakładaniu żłobków, zdefiniowała podstawy funkcjonowania klubów dziecięcych (w ciągu roku ich liczba wzrosła 48 do 105), umożliwiła rozwój instytucji opiekuna dziennego oraz spowodowała możliwość legalizacji zatrudniania niań (liczba opłacanych przez państwo ubezpieczeń społecznych za zatrudnioną przez rodziców nianię jest wynikiem zawarcia 9.8 tys. umów).
Należy uznać, że podjęte już, w ramach polityki społecznej i demograficznej, działania oraz dynamicznie rozwijająca się sieć żłobków publicznych, prywatnych i alternatywnych do żłobków form opieki systematycznie zmniejsza deficyt zapotrzebowania na miejsca w placówkach tego typu i jest szansą na uruchomienie mechanizmów konkurencji między placówkami o pozyskanie podopiecznych poprzez zaoferowanie wysokiej jakości usług. Musimy jednak pamiętać o tym, że nie zawsze „ilość idzie w parze z jakością” i wciąż mamy wiele placówek, które nie spełniają warunków zapewnienia dzieciom opieki na oczekiwanym poziomie.
O jakości pracy opiekuńczo-wychowawczej żłobków i alternatywnych do nich form opieki dowiadujemy się z wielu źródeł. Jednym z nich są programy i doniesienia środków masowego przekazu informujące opinię społeczną o zdarzeniach i sytuacjach nieprawidłowego funkcjonowania placówek, nagannych postaw opiekunek dziecięcych i braku opanowania przez personel różnego typu żłobków metodycznych podstaw organizacji oraz planowania procesu opieki i wychowania małego dziecka. Ujawniane są drastyczne przykłady przemocy, złego traktowania i krzywdzenia dziecka5 (krępowanie, przywiązywanie, przymuszanie, kneblowanie ust, straszenie, popychanie, wyśmiewanie, potrząsanie dzieckiem, ignorowanie sygnalizowanych potrzeb), schematycznego i niewłaściwego wykonywania zabiegów pielęgnacyjnych (błędy karmienia, przewijania, ubierania i rozbierania dziecka, układania dziecka do snu i odczytywania symptomów choroby, wydłużanie czasu korzystania z nocników, podawanie leków uspokajających), ograniczania aktywności zabawowej małego dziecka (blokowanie potrzeby indywidualnej zabawy, dostępności do zabawek, monotonia, przeciąganie i wielokrotne powtarzanie tego samego scenariusza realizowanych zabaw i zajęć, eliminowanie dzieci z zabawy, narzucanie grupowych form aktywności), świadomego nieprzekazywania lub nadinterpretowania spostrzeżeń dotyczących zachowania dziecka w grupie, czy wprowadzania rodziców w błąd w relacjach dotyczących form zachowania dziecka w żłobku.
Wszystkie te bulwersujące informacje i doniesienia o już wszczętych postępowaniach dyscyplinarnych i prokuratorskich wobec kadry placówek opiekuńczych oraz ujawniane konkretne przykłady „bardzo złej praktyki opiekuńczej” utrwalają negatywne stereotypy postrzegania żłobków i alternatywnych do nich form opieki jako „zła koniecznego” wymuszonego powrotem matki do pracy zawodowej oraz stanowią podstawę przeżywanych przez większość rodziców dylematów dotyczących wyboru formy opieki nad swoim dzieckiem w sytuacji braku możliwości rozwiązania tego problemu własnymi siłami. W świadomości rodziców pojawia się bowiem uzasadniona obawa nie tylko o to, czy powierzone opiece żłobkowej dziecko zaakceptuje nową dla siebie sytuację opiekuńczą, ale również o to, czy nie stanie się ofiarą krzywdzenia lub zaniedbywania jego potrzeb fizycznych i psychicznych, będzie narażone na sytuacje przekraczające progi poczucia bezpieczeństwa, sytuacje lękowe, zachowania opiekunów nie mieszczące się w przyjętych wzorach i normach postępowania opiekuńczego i czy dziecko doświadczy negatywnych i dalekosiężnych konsekwencji złego traktowania wynikających z braku kompetencji osób sprawujących nad nim opiekę.
Wdrażanie standardów jakości opieki żłobkowej jako forma przeciwdziałania sytuacjom zaniedbywania potrzeb małego dziecka
Podejmowanie zdecydowanych działań w kierunku eliminowania zasygnalizowanych wyżej przykładów krzywdzenia i zaniedbywania dzieci w żłobkach – najczęściej ujawnionych przez samych rodziców, przez nie mogące się pogodzić z stylem pracy żłobka opiekunki dziecięce oraz organy, nadzoru nad ich funkcjonowaniem - pokazują, jak pilnym zadaniem jest spopularyzowanie i wdrożenie w życie standardów jakości opieki żłobkowej.
Bardzo intersującą próbą ich opracowania są Standardy jakości opieki i wspierania rozwoju dzieci do lat trzech w wersjach dla żłobka, klubu dziecięcego i dziennego opiekuna, które przygotowała Fundacja Rozwoju Dzieci im. J.A. Komeńskiego. Stanowią one przyjętą przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej wersję standaryzacji usług tych instytucji, której zadaniem jest pomoc osobom prowadzącym placówki i nadzorującym ich funkcjonowanie w organizowaniu i prowadzeniu dobrej jakości usług dla dzieci i tym samym zapewnienie dzieciom jak najlepszej jakości opieki oraz wspierania rozwoju w ramach obowiązujących obecnie przepisów prawa. Podstawą standardów jest przyjęcie iż okres pierwszych trzech lat życia dziecka ma zasadniczy wpływ na rozwój „…zdrowej i silnej osobowości dziecka oraz w ogromnym stopniu determinuje postawę dziecka wobec otaczającego je świata w całym późniejszym życiu”. (Rościszewska-Woźniak M., /red./, 2012, s. 7). Przyjmują one również, że małemu dziecku należy zapewnić taką jakość opieki, która dostarcza dzieciom pozytywnych doświadczeń z nowymi opiekunami, zapewnia stałą uwagę, wsparcie, pomoc osoby dorosłej i warunki do nawiązania relacji z opiekunką i innymi dziećmi, stwarza warunki do aktywności ruchowej i zabawy jako podstawowych form stymulacji jego rozwoju oraz dobrze zorganizowaną przestrzeń edukacyjną odpowiadającą bieżącym potrzebom dziecka. Zakłada się także, że rodzice, jako osoby najbliższe dzieciom, powinni aktywnie uczestniczyć w procesie opieki i współdziałać z opiekunami.(tamże, s. 7-8).
Przyjęte standardy, określając podstawowe warunki jakości opieki, zostały oparte na paradygmacie, iż opieka nad dziećmi od 6 miesięcy do 3 lat zorganizowana jest w najlepszym interesie dziecka (Standard 0.1.) dlatego ważny jest okres pobytu dziecka pod opieką placówki, wielkość grupy w jakiej dziecko przebywa oraz stosunek liczby opiekunów do liczby dzieci, ich stałość, edukacja i osobiste zaangażowanie w tworzenie dobrych warunków dla dzieci. Wyszczególniono osiem głównych grup twierdzeń standardowych, których bardzo ogólną charakterystykę przedstawię poniżej.
Pierwsza grupa standardów jakości opieki odnosi się do wskazań organizacji przestrzeni dziecka. Standardy od 1.1. do 1.4. regulują kwestie wielkości przestrzeni w żłobku, liczbę i przeznaczenie pomieszczeń i zorganizowania terenu wokół placówki, określają warunki aranżacji przestrzeni, jej zagęszczenie i kolorystykę oraz wyposażenie żłobka z uwzględnieniem potrzeb rozwojowych dzieci w różnym wieku i warunków do stymulacji potrzeby eksperymentowania, ciekawości świata i nawiązywania interakcji między dziećmi.
Kwestie ochrony praw dziecka w placówce reguluje Standard 2.1. i 2.2. (tamże, s. 12-13). Podstawą treści tych standardów jest przyjęcie, że prawa dziecka są przestrzegane przez wszystkich uczestniczących w opiece dorosłych a integracje dziecko-dziecko, dziecko-dorosły, opiekun-rodzic oparte są na działaniach zgodnych z przyjętymi w placówce procedurami, które cechuje otwartość, wrażliwość i szacunek dla potrzeb dziecka. Wszyscy pracownicy dobrze znają Konwencję o Prawach Dziecka a jej treści stanowią podstawę ochrony dziecka w instytucji. Opiekunowie mają świadomość osobistej odpowiedzialności za ochronę praw dzieci a ich zachowania są wolne od przemocy i nie upokarzają dzieci. Szczegółowe treści standardów dotyczących praw dziecka obejmują również procedury interwencji w sytuacji pojawienia się symptomów krzywdzenia dziecka, edukacji pracowników i rodziców w tym obszarze oraz definiują zasady ochrony wizerunku i danych osobowych dziecka a także monitorowania realizowanych praktyk w tym zakresie przynajmniej raz do roku.
Jakość opieki w placówkach przeznaczonych dla małych dzieci w sposób szczególny wyraża troska o zdrowie, higienę i bezpieczeństwo. Do tych zakresów pozyskiwania jakości pracy żłobków odnoszą się standardy profilaktyki zdrowia dzieci i zapobiegania wypadkom (Standard 3.1., 3.2., 3.3.). Ich szczegółowa treść wyznacza nie tylko konieczność zabezpieczenia dzieciom ciągłej opieki, przeszkolenia osób pracujących z dziećmi w zakresie udzielania pierwszej pomocy ale również zapewnienia rozpracowanego w szczegółach bezpiecznego otoczenia (w tym uniemożliwienia opuszczenia przez dziecko terenu placówki), procedur postępowania w nagłych przypadkach, ograniczenia dostępności dzieci do materiałów chemicznych, okien, urządzeń technicznych i pomieszczeń kuchennych. Standardy te obejmują również obowiązek posiadania przez pracowników książeczki badań sanitarno-epidemiologicznych, wiedzę o procedurach zapobiegania chorobom zakaźnym szczepieniach ochronnych, postępowania w czasie choroby, przestrzegania zasad żywienia i higieny małego dziecka oraz jego najbliższego otoczenia (procedury sprzątania i utrzymania czystości w placówkach).
Standardy jakości opieki nad dzieckiem w żłobkach obejmują obszar współpracy z rodzicami (Standard 4.1., 4.2., 4.3.). Uwagi zasadnicze w tym zakresie opierają się na stwierdzeniach, że codzienne relacje z rodzicami opierają się na szacunku, wsparciu i partnerstwie oraz, że opiekunowie i rodzice dążą do dobrego przepływu informacji, a rodzice mają wpływ na funkcjonowanie żłobka. Szczegółowa analiza treści dookreślająca te standardy odnosi się do polityki „otwartych dni”, zapewnienia „prywatności” konsultacji z rodzicami i wymiany spostrzeżeń na temat rozwoju i zachowania dziecka, ewentualnego skierowania do specjalistów, prowadzenia indywidualnej dokumentacji dziecka i warsztatowego doskonalenia umiejętności wychowawczych kadry żłobka i rodziców, a także angażowania rodziców w prace grupy wychowawczej w ramach ich umiejętności, talentów, zainteresowań i wolnego czasu (tamże, s.16-17).
Dla uzyskania powodzenia procesu adaptacji dziecka do warunków opieki żłobkowej i zaoszczędzenia dziecku przykrych doświadczeń związanych z zasadniczą zmianą środowiska opieki i rozłąki z najbliższymi dziecku osobami wypracowano szczegółowe standardy adaptacji dzieci do placówki i ich przechodzenia z grupy do grupy. Wielopunktowe i szczegółowe standardy z tego obszaru pracy opiekuńczo-wychowawczej żłobka (Standard 5.1 oraz 5.2) pokazują jak wiele procedur należy uczynnić i zachować (w tym przypadku 16), aby proces adaptacji dziecka i jego rodziców nie został zakłócony, aby szanowano w nim indywidualne potrzeby dziecka i działano w jego najlepszym interesie.
Na straży jakości opieki umiejscowiono również standardy dotyczące sytuacji określonych mianem codziennych (pożegnanie, powitanie, posiłki, odpoczynek, toaleta). Ich wdrażanie (Standard 6.1.) oparte jest o codzienne indywidualne, spokojne, pogodne witanie dziecka przez znanego mu opiekuna, przez grupę, daje się dziecku możliwość pozostawienia na jak długo chce jego ulubionej zabawki, poduszeczki, przytulanki, a także zapewnia możliwość wyboru formy aktywności, czy pozostania w bliskości z opiekunką.
Standard 6.2. „Żłobek wspiera rozwijanie zdrowych nawyków żywieniowych” (tamże s. 20-24) dookreśla warunki i procedury bardzo ważnego z punktu widzenia zdrowia dziecka elementu opieki nad dzieckiem jakim jest jego prawidłowe żywienie. Wśród szczegółowych wskaźników tego standardu znajdujemy między innymi zbieranie informacji i współpracy z rodzicami w kierunku przestrzegania zasad prawidłowego żywienia dziecka, poznania preferencji żywieniowych dzieci, nawyków i rytuałów w tym zakresie, poziomu zaradności i samodzielności w tym obszarze, profilaktyki otyłości, udostępniania pełnej informacji o jadłospisie i propozycjach zbilansowanej diety małego dziecka. Standard 6.3. określa warunki organizacji posiłków w żłobkach (minimum 4 – pierwsze i drugie śniadanie, obiad i podwieczorek), przestrzeń i wyposażenie żłobka konieczne dla prawidłowego ich przebiegu (stoliki, krzesełka, śliniaczki, naczynia, sztućce) a także proponuje zakresy wykorzystania sytuacji spożywania posiłków do jako sytuacji wychowawczych i edukacyjnych - nawiązywania pozytywnych relacji, wiedzy o produktach i ich właściwościach, kształtowania u dziecka samodzielności jedzenia i prawidłowych nawyków żywieniowych a w przypadku konieczności karmienia dziecka zachowuje się zasadę „jeden na jeden”. Standard ten odnosi się również do sytuacji stwarzanie przez żłobek możliwości kontunuowania karmienia mlekiem matki i swobodnej dostępności dziecka do napojów.
Z punktu widzenia dotychczasowych „dobrych praktyk” realizowanych w żłobkach wskaźniki jakości pracy opiekuńczo-wychowawczej zdefiniowane w standardzie 6.4. dotyczące różnych form odpoczynku dzieci zgodnie z ich aktualnymi potrzebami dotyczą jednej z najtrudniejszych sfer pracy żłobka, ale też takiej, w której uczyniono w ostatnich latach największy postęp. Dotyczą one pozyskiwania wiedzy o indywidualnych potrzebach dzieci i preferencjach w ich zaspokajaniu oraz stworzenia warunków organizacyjnych do wyboru przez dziecko formy, miejsca i czasu wypoczynku i snu, zaaranżowania przestrzeni dla zajęć relaksacyjnych dla dzieci o mniejszym zapotrzebowaniu na sen, subtelnego podziału przestrzeni oraz eliminowania z niej bodźców, które atmosferę odpoczynku dzieci zakłócają. Definicja standardu 6.5.: „Czynności higieniczne powinny odbywać się z poszanowaniem indywidualnego tempa rozwoju dziecka, w atmosferze szacunku, wyważania między pomaganiem a wspieraniem samodzielności” (tamże, s. 23) staje się bardziej czytelna po zapoznaniu się z wskaźnikami odnoszącymi się do oczekiwanych kompetencji opiekuna w tym zakresie oraz wskazań dotyczących przebiegu czynności higienicznych i ich przestrzeni. Chodzi o to, że opiekunowie posiadają wiedzę o kształtowaniu się procesu odczytywania przez dziecko impulsów ciała, sygnalizacji potrzeby czynności higienicznych, momentu rozpoczęcia przez dziecko treningu czystości i nauki samodzielnego korzystania z toalety, a wiec nie popełniają wcześniej opisywanych błędów pielęgnacyjnych i krzywdzących dziecko zachowań wynikających z przymuszania dziecka do załatwiania potrzeb fizjologicznych, do niewychowawczego stosowania w tym obszarze kar i nagród, do zawstydzania, wyśmiewania dziecka oraz wyrażania swoich negatywnych emocji związanych z koniecznością wykonania kolejnej toalety dziecka. Standardem w tym obszarze pracy pielęgnacyjno-opiekuńczej jest zachowanie intymności w łazience, pełny zakres czynności higienicznych w czystej, przyjaznej przestrzeni z wykorzystaniem oznakowanych osobistych rzeczy dziecka.
Grupa standardów oznaczona cyfrą 7., to szczególnie ważny dla jakości pracy opiekuńczo-wychowawczej i stymulowania rozwoju małego dziecka obszar opieki nad dzieckiem i jego wczesnej edukacji. Dotyczy podstawowej formy aktywności dziecka jaką jest zabawa oraz warunków do zabawy w żłobku, jej planowania i dokumentowania. Standard 7.1. wyznacza zadanie zapewnienia dziecku warunków do różnorodnej i swobodnej aktywności zabawowej, której warunkiem jest uważne towarzyszenie opiekuna zapewniającego dziecku bezpieczeństwo, dostarczanie materiałów do zabawy i odpowiedniej dla niej przestrzeni w pomieszczeniach grupy rozwojowej oraz na wolnym powietrzu. Standard 7.2. „Planowanie pracy opiera się na wiedzy o prawidłowościach rozwoju małych dzieci i znajomości zmieniających się potrzeb rozwojowych konkretnych dzieci” (tamże, s.25) dotyczy wskaźników planu dnia dziecka w żłobku, jego stałości i opanowania przez dzieci powtarzalności jego rytmu (dzieci wiedzą, że po śniadaniu będą się bawić i, że po zabawie należy posprzątać zabawki, że codziennie będą miały okazję uczestniczyć w zabawach ruchowych, muzycznych, plastycznych, dydaktycznych). Informacje wskaźnikowe do realizacji standardów w tej sferze pracy opiekuńczej żłobków mówią między innymi o dobrowolności udziału dzieci w zajęciach edukacyjnych, o ich organizacji w małych grupach dziecięcych z wykorzystaniem atrakcyjnych pomocy, o możliwości udziału dzieci w dodatkowych zajęciach językowych oraz o zwolnieniu kary opiekuńczej z obowiązku miesięcznego planowania zajęć, jako „nieprzystających do zmieniających się potrzeb dziecka i zainteresowań małych dzieci” (tamże, s. 26). Standardem pozyskiwania jakości pracy żłobka jest dokumentowanie pracy grupy, prowadzenie obserwacji indywidualnych postępów dziecka oraz jej przechowywanie i wykorzystywanie i udostępnianie rodzicom (Standard 7.3.)
Ostatnią, aczkolwiek o kapitalnym znaczeniu dla wyznaczania jakości pracy żłobków i przeciwdziałania występowaniu sytuacji skutkujących zaniedbywaniem dziecka, jest grupa standardów dotycząca kompetencji opiekunek i opiekunów. Przyjmuje się w nich, że opiekunowie „…posiadają nie tylko formalne kwalifikacje, ale również umiejętności, wiedzę oraz reprezentują wartości i postawy odpowiednie do ich roli i odpowiedzialności. Od jakości pracy opiekuna oraz jego gotowości do rozwoju zależy jakość pracy z dziećmi” (tamże, s.26)
Standard 8.1. „Opiekunowie mają kompetencje do zajmowania się dzieckiem” (tamże, s. 27) obejmuje je w kontekście rekrutacji, doskonalenia zawodowego, zasad pracy i kompetencji w zakresie wiedzy, umiejętności i dyspozycji a Standard 8.2. stwarzania przez opiekunów „optymalnych warunków dla rozwoju dzieci” (tamże, s. 29). Szczegółowe omówienie tych standardów wykracza poza zakres treściowy opracowania, dlatego posłużę się – podobnie jak w przypadku wyżej prezentowanych standardów – ich ogólną sygnalizacją. Wiemy, że w procesie rekrutacji opiekunów małego dziecka konieczne jest posiadanie przez nich wymaganych prawem kwalifikacji oraz cech osobowych predysponujących do pracy z dzieckiem – życzliwości, pogody i kultury osobistej, a w okresie adaptacji do zawodu udzielenia wsparcia ze strony zewnętrznego mentora lub doświadczonego pracownika. Opiekunowie powinni opanować procedury, zasady i regulaminy obowiązujące w żłobku oraz mieć warunki do osobistego rozwoju zawodowego. Ich kompetencje zawodowe w sferze wiedzy dotyczą znajomości stadiów rozwoju, pedagogiki i metodyki małego dziecka, warunków tworzenia się więzi i pozytywnych relacji społecznych małych dzieci, profilaktyki i ochrony zdrowia, zasad zdrowego żywienia oraz medycyny ratunkowej. Bardzo bogaty jest zakres oczekiwanych umiejętności opiekunów dziecięcych. Obejmują one te, które wskazują na praktyczne opanowanie obserwacji i interpretacji zachowania dziecka, reagowania na sygnalizowane potrzeby, komunikowania się z dzieckiem i stymulowania jego rozwoju w sferze rozwoju językowego, współdziałania z dzieckiem i dorosłymi, organizowania pracy i różnego typu zajęć, rozwiązywania problemów oraz korzystania z profesjonalnej pomocy specjalistów, pracy z dzieckiem o specyficznych potrzebach rozwojowych, dokumentowania pracy opiekuńczo-wychowawczej i udzielania pierwszej pomocy. Standardy opieki żłobkowej wyraźnie definiują dyspozycje osobowe opiekuna, na które składa się bogaty katalog cech. Zakłada się, że opiekun winien być ciekawy świata i mieć w sobie gotowość do zmian, do zabawy, twórczości i potrzeby uczenia się. Powinien być cierpliwy, opanowany, życzliwy, tolerancyjny, elastyczny, empatyczny, refleksyjny, krytyczny, pozytywnie nastawiony do drugiej osoby. W szczegółowych twierdzeniach standardu 8.2. zwracają te, który dotyczą normy wykorzystywania przez opiekunów „wszystkich momentów codziennego życia do wrażliwej i pełnej szacunku interakcji z dzieckiem, dając uwagę, ciepło i wsparcie: rozmawiają, pocieszając, przytulając, żartując, bawiąc się z nimi oraz wykonując czynności opiekuńcze i pielęgnacyjne” oraz stosowania „ …efektywnych kanałów komunikacji z dziećmi, poprzez m. in. słuchanie, nawiązywania kontaktu wzrokowego, rozmowę z dzieckiem (nie obok dziecka) włączanie się do zabaw, podążanie za inicjatywą dziecka, odzwierciedlanie uczuć dziecka, wchodzenie w interakcje tak długo, jak dziecko tego potrzebuje, dostosowywanie komunikacji do poziomu rozwoju dzieci.”, a „ styl komunikacji dorosłego skupiony jest na procesie, a nie na wyniku” (tamże, s. 29).
Zakończenie
Z analizy całości materiału dotyczącego scharakteryzowanych wyżej standardów jakości i wspierania rozwoju dzieci do lat 3 oraz osobistych praktycznych doświadczeń z opieką instytucjonalną nad dzieckiem w żłobku, metodyka pracy opiekuńczo-wychowawczej oraz badacza tej problematyki z perspektywy rzeczywistych i potencjalnych możliwości wypełniania przez żłobki funkcji opiekuńczo-wychowawczych oraz oczekiwań samych rodziców w stosunku do tej placówki uważam, że nigdy w ponad w 150 letniej historii funkcjonowania tych placówek, nie było tak dużej presji na podnoszenie jakości opieki żłobkowej jako formy przeciwdziałania sytuacjom zaniedbywania małego dziecka.6 Paradoksalnie przykłady „złej praktyki” stają się znaczącą podstawą do uruchomienia działań naprawczych i wyzwalają potrzebę popularyzacji dobrych praktyk i pozyskiwania środków na wdrażanie nowatorskich rozwiązań. Mam przekonanie, że do wyznaczania wyższego poziomu oczekiwanej jakości funkcjonowania placówek opieki nad małym dzieckiem w jednakowym stopniu przyczyniają się zwolennicy i przeciwnicy opieki żłobkowej. Ich odmienne opinie na temat pozytywnych i negatywnych skutków powierzania dziecka w pierwszym, drugim i trzecim roku życia instytucjonalnej opiece wskazują bowiem na wciąż nowe obszary bezwzględnie koniecznych działań w kierunku ograniczania negatywnych aspektów opieki żłobkowej i realizacji wysokich standardów opieki w tych placówkach. Chodzi tu o działania popularyzujące wiedzę o potrzebach małego dziecka, o skutkach wczesnej rozłąki matki z dzieckiem uświadamiające rodzicom potrzebę kompensowania braku wystarczającego kontaktu z dzieckiem spowodowanego jego pobytem w placówce oraz kształtowania u dziecka bezpiecznego stylu przywiązania a także bezwzględnie konieczne zmiany w samych placówkach opieki żłobkowej. Ich istotą powinno być przede wszystkim przemodelowanie dotychczas utrwalonych schematów pracy z całą grupą dzieci (nieuwzględniających na oczekiwanym poziomie indywidualnych potrzeb rozwojowych dziecka) w kierunku pracy indywidualnej i w małych zespołach dziecięcych pod opieką tej samej opiekunki, przekształcanie szeroko rozumianej przestrzeni materialnej i społecznej placówki w kierunku towarzyszenia dziecku w rozwoju oraz pełnego realizowania zasady współdziałania środowiska placówki i rodziny. Osobnym problemem w podnoszeniu jakości już funkcjonujących i nowopowstających żłobków, klubów dziecięcych, opiekunów dziennych jest zadbanie o właściwy proces rekrutacji do zawodu, profesjonalnego kształcenia, metodycznego przygotowania i systematycznego doskonalenia zawodowego czynnych zawodowo opiekunek. Scharakteryzowane standardy jakości pracy żłobków mocno te kwestie akcentują, a obowiązujące regulacje prawne definiują formę, czas, programy kształcenia oraz warunki uzyskania uprawnień do podjęcia pracy z dziećmi w okresie wczesnego dzieciństwa. Wydaje się jednak, że proces ten wymaga szczególnego nadzorowania, monitorowania i doskonalenia oraz podjęcia działań w kierunku podniesienia prestiżu zawodu opiekunek dziecięcych i polepszenia warunków ich pracy. Od ich kompetencji, motywacji do pracy, twórczego zaangażowania i poziomu satysfakcji z wykonywanego zawodu zależy bowiem w bardzo znaczącym stopniu pomyślna realizacja założonych standardów jakości opieki i tym samym systematyczne eliminowanie sytuacji zaniedbywania potrzeb dzieci i przejawów ich krzywdzenia w warunkach opieki instytucjonalnej.
Bibliografia
Biuletyn EQUAL, nr 6/02/2007. Opieka nad najmłodszymi dziećmi (0-3 lata )
Głogosz D., Doświadczenie z zakresu opieki instytucjonalnej nad dzieckiem w wybranych krajach Unii Europejskiej, [w:] System instytucjonalnej opieki nad dzieckiem w aspekcie godzenia życia zawodowego z rodzinnym, red. C. Sadowska-Snarska, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej W Białymstoku, Białystok 2007, s. 33-50.
Jarosz E., Globalne standardy ochrony dzieci przed krzywdzeniem, Materiały publikowane przez Fundację Dzieci Niczyje, 2012.
Izdebska A., Lewandowska K., Znaczenie profilaktyki krzywdzenia małych dzieci, ”Dziecko krzywdzone”, nr 2(27) 2009.
Kolanowska E., (tłumacz. z j. ang.), Wczesna edukacja i opieka nad dzieckiem w Europie: zmniejszanie nierówności społecznych i kulturowych, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa 2009. ( Elary Childhood Education and Care in Europe: Tackling Social and Cultural Inequalities), 2009, Brussels.
Kurcz A. Potrzeby i perspektywy opieki nad małym dzieckiem: na podstawie badań rodziców korzystających z usług żłobka, Mazowieckie Studia Edukacyjne 4/1, 1998; Hasło: Żłobek, [w:] red. T. Pilch, Encyklopedia Pedagogiki XXI wieku, Rozdziały: Żłobek; Przedszkole, [w:], red. Brągiel J., Badora S., Formy opieki, wychowania i wsparcia w zreformowanym systemie pomocy społecznej, Opole, 2005; Nowe rozwiązania w systemie opieki nad małym dzieckiem jako formy wspomagania rodzin wychowujących dzieci, [w:], red. Brągiel J., Kaniok E., Kurcz A., Rodzicielstwo w kontekście wychowania i edukacji, Uniwersytet Opolski, Opole, 2013.
Komunikat Komisji Europejskiej: Wczesna edukacja i opieka nad dzieckiem: zagwarantujmy wszystkim dzieciom w UE dobry start w przyszłość, [KOM(2011)66], Bruksela, dnia 17.02.2011.
Lasowska I., Więź emocjonalna z dorosłymi jako podstawowy kontekst rozwoju psychologicznego dziecka – najczęściej zapominana prawda w profesjonalnej opiece na dzieckiem do lat trzech, [w:], Lasowska I., Wójtowicz –Dacka M., red, Co oferuje współczesny żłobek? Medyczne, psychologiczne i pedagogiczne aspekty wspomagania rozwoju dzieci do lat 3., Wydawnictwo Zespołu Żłobków w Bydgoszczy, Bydgoszcz, 2010.
Mazur H., Przybylska L., Rudyk A., Świerszcz M., Telka L., Wolska B., Wspólnie z dziećmi. O wspieraniu rozwoju małego dziecka. Praktyka i teoria, Of. Wyd. Tercja, Łódź, 2005.
Pokorny A. , Wczesna edukacja i opieka nad dzieckiem – nowy kierunek współpracy w polityce europejskiej, [w:] „Dzieci w Europie” 2011, nr 21.
Rościszewska-Woźniak M., red., Standardy jakości opieki i wspierania rozwoju dzieci do lat trzech. Żłobek, Fundacja Rozwoju Dzieci im. J.A. Komeńskiego, Warszawa 2012.
Sadowska-Senarska C., Kierunki zmian w systemie instytucjonalnej opieki nad dzieckiem w Polsce, Wyd. WSE w Białymstoku, Białystok, 2008.
Telka L. Przekształcanie przestrzeni społecznej placówki, Studium społeczno-pedagogiczne na przykładzie żłobków. Wyd., Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 2007.; Telka L., Zadania żłobka w wspieraniu rozwoju małego dziecka, [w:], /red./, Matyjas B., Problemy teorii i praktyki opiekuńczej, Kielce, 2005.
Trawińska H., Moje dziecko w żłobku, Szansa czy konieczność. Wyd. Akademickie „Żak”, Warszawa 2006.
Wóycicka I. , Szanse na wzrost dzietności – jaka polityka rodzinna? [w:] Polskie Forum Strategii Lizbońskiej. Niebieskie księgi 2005, nr 19.
Zahorska M., Żytko M., /red./,Małe dziecko w systemie opieki społecznej i edukacji, Warszawa 2004.
Akty prawne:
Ustawa, z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi do lat 3, Dz. U. Nr 45;
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2011 r. w sprawie wymagań lokalowych i sanitarnych dotyczących żłobków i klubów dziecięcych, Dz U. Nr 69;
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2011 r. w spawie zakresu programów szkoleń dla opiekuna w żłobku lub klubie dziecięcym, wolontariusza oraz dziennego opiekuna. Dz.U. Nr 69.
Strony internetowe i pobrane reportaże (pozostawiono w tekście w przypisach dolnych)
www.zlobki.edusieć.pl (data dostępu: 17.09.11).
www. premier.gov.pl z dnia 3.01.2013 r.
www. premier.gov.pl z dnia 29.04.2013r.
„Spętane raczki, zakneblowne buzie”, „Zdjęcia ze żłobka to szok”. Reportaż TVN 24 z dnia 16.10.2012 r.;
„Opiekunka ze żłobka zdradza jak traktowano tam dzieci”, Fakt.pl – dane z 22.10.2012 r.
„Horror w żłobku. Dzieci były wiązane i kneblowane, Reportaż TVN Player, Uwaga nr E3408;
„Po skandalu w żłobku, śledczy sprawdzają, czy były rękoczyny” Reportaż TVN 24 z dnia 20 luty 2013.
Abstrakt
Podnoszenie jakości opieki żłobkowej jako formy przeciwdziałania sytuacjom zaniedbywania potrzeb małego dziecka
Prezentowany materiał odnosi się do problematyki związanej z opieką nad małym dzieckiem w aktualnie reformowanych placówkach opieki żłobkowej oraz podjętych już działań w kierunku osiągania przez żłobki nowych – wyższych standardów jakości opieki i edukacji. W opracowaniu przyjęto założenie, że systematyczne zwiększanie liczby funkcjonujących placówek i objętych ich opieką dzieci powinno być skoordynowane z troską o indywidualny rozwój dziecka i wysoki poziom jakości usług opiekuńczo-wychowawczych świadczonych przez żłobki. Przyjęto również, że pozyskiwanie wysokiego poziomu jakości tych placówek stanowić powinno skuteczną barierę dla szerzenia się tzw. „złych praktyk opieki żłobkowej”, których istotą jest zaniedbywanie potrzeb małego dziecka, a w skrajnych przypadkach jego krzywdzenie. W prezentowanym materiale scharakteryzowane zostały także opracowane przez Fundację Rozwoju Dzieci im. J.A. Komeńskiego Standardy jakości opieki i wspierania rozwoju dzieci do lat trzech w wersji dla żłobków, które stanowią podstawę dalszych prac w tym obszarze i już zyskały akceptację oficjalnych władz.
Alicja Kurcz
University of Opole
Improving the quality of care in nursery schools
as form of prevention against neglect of a young child needs
Presented article refers to issues connected with child care in currently reforming institutions of nursery childcare and adopted measures aiming at achieving by nursery schools new – higher standards of quality in early care and education. This paper is based on assumption that systematic increase of number of functioning institutions and children staying under their care should be coordinated with concern for individual development of a child and high level of care and educational services provided by nursery schools. It also assumes that ensuring high level of quality for these institutions shall constitute effective barrier against spreading of so called „bad practices in nursery care” consisting in neglecting of a young child’s needs and harming of children in extreme situations. This material also characterizes Standards for care quality and support of development of children under three years of age worked out by the Comenius Foundation for Child Development for nursery schools, which standards constitute basis for further works in this respect and are already accepted by official authorities.
[w:] Red. J. Brągiel, B. Górnicka, Rodzicielstwo w obliczu niepełnosprawności i zaniedbania, Uniwersytet Opolski, Opole 2014, s. 203-216.↩
Do niedawna Polska należała do jednego z ostatnich państw w rankingu dostępności do usług opiekuńczych realizowanych przez placówki opieki żłobkowej. W 2004 r. miała jeden z najniższych wskaźników – zaledwie 2% dzieci w żłobkach. W 2010 r. nie było w Polsce ani jednego żłobka na wsi, a w miastach dla małych dzieci udostępniono tylko trzydzieści dwa i pół tys. miejsc. Korzystało z nich pięćdziesiąt siedem tys. maluchów, czyli zaledwie 2,7% wszystkich dzieci do lat trzech, źródło: www.zlobki.edusieć.pl (data dostępu: 17.09.11.).↩
Por: Rok 2013 pod hasłem rodziny i pracy - informacja ze strony internetowej: www. premier.gov.pl z dnia 3.01.2013 r.↩
Por: Wzrasta liczba żłobków w Polsce - informacja ze strony internetowej: www. premier.gov.pl z dnia 29.04.2013r.↩
„Spętane raczki, zakneblowne buzie”, „Zdjęcia ze żłobka to szok”. Reportaż TVN 24 z dnia 16.10.2012 r.; „Opiekunka ze żłobka zdradza jak traktowano tam dzieci”, Fakt.pl – dane z 22.10.2012 r. „Horror w żłobku. Dzieci były wiązane i kneblowane, Reportaż TVN Player, Uwaga nr E3408; „Po skandalu w żłobku, śledczy sprawdzają, czy były rękoczyny” Reportaż TVN 24 z dnia 20 luty 2013.↩
Pozytywnym przykładem jest program realizowany przez Fundację Dzieci Niczyje pt. „Chrońmy dzieci” adresowany m.in. do żłobków przedszkoli, przyznający certyfikaty placówkom, które spełniają wysoki poziom Standardów Ochrony Dzieci i oferują wysoką jakość programów i polityki ochrony dzieci przed krzywdzeniem. Żłobki uczestniczące w programie zapewnią dzieciom bezpieczeństwo, edukują pracowników i rodziców w zakresie rozpoznawania symptomów krzywdzenia i właściwego reagowania na różne formy przemocy i zaniedbania dziecka, monitorują postawy swoich pracowników w tym obszarze. Tylko w Warszawie w latach 2012 -2013 do programu przystąpiło i otrzymało certyfikat 59 publicznych i niepublicznych placówek opieki żłobkowej (data pobrania – 7.04.2013).↩