Zjednoczenie ziem ruskich pod hegemonią Moskwy

Rozczłonkowanie Rusi

Różny stopień uzależnienia ziem ruskich przez Tatarów pogłębił ich rozbicie na trzy odrębne grupy. Jedną stanowiła Ruś Zaleska, najsilniej powiązana z Mongołami. Do drugiej należy zaliczyć silnie spustoszoną i wyludnioną Ruś Naddnieprzańską oraz wyżej od niej stojącą gospodarczo Ruś Halicko-Wołyńską. Rywalizacja na tym obszarze tatarskich chanatów - nogajskiego i Złotej Ordy - umożliwiła miejscowym książętom uprawianie niezależnej polityki wobec sąsiednich krajów - Litwy, Polski i Węgier. W pierwszej połowie Xiv w. Ruś Halicko-Wołyńska wyemancypowała się wprawdzie spod zależności tatarskiej, musiała jednak uznać zwierzchnictwo Polski i Litwy. Trzecią wreszcie grupę ziem ruskich stanowiły rozległe kresy północno-zachodnie. Najazd tatarski ominął je całkowicie, padły one jednak ofiarą najazdów niemieckich i litewskich. Ale podczas gdy na północy Nowogrodzianie zdołali powstrzymać ofensywę krzyżacką (1242), ziemie ruskie między Prypecią i Dźwiną uległy podbojowi litewskiemu.

Ruś Zaleska

Ruś Zaleska ujarzmiona przez Tatarów przeżywała przyspieszony proces rozdrobnienia feudalnego. Rozradzający się członkowie dynastii Rurykowiczów dzielili między siebie odziedziczone księstwa, traktując uzyskane tą drogą ziemie jako włości udzielne (tzw. wotcziny). W parze z tym stanem rzeczy następował wzrost anarchii wewnętrznej, sprzyjającej wszelkiego rodzaju gwałtom i zawłaszczeniom obszarów należących do słabszych sąsiadów (tzw. primysły). Władcy ruscy uzyskujący od chanów tatarskich jarłyk (przywilej) na wielkie księstwo obejmowali w posiadanie Włodzimierz nad Klaźmą. Pod ich auspicjami były podejmowane próby przeciwstawienia się procesowi rozdrobnienia feudalnego. Skupianie udzielnych włości w większe jednostki polityczne nie dokonywało się wyłącznie pod przewodem książąt włodzimierskich. Rywalizowali z nimi w różnych okresach także książęta twerscy, suzdalscy i riazańscy.

Wzrost znaczenia Moskwy

Wśród rywali Włodzimierza nad Klaźmą znalazła się w końcu również i Moskwa. Stolica małego drugorzędnego księstwa zawdzięczała swoją karierę polityczną wygodnemu położeniu geograficznemu. Była bowiem ważnym węzłem komunikacyjnym między Nowogrodem Wielkim a Riazaniem. Najmłodszy syn Aleksandra Newskiego, Daniel, któremu ojciec wydzielił to księstwo, wykorzystał emigracje rycerstwa naddnieprzańskiego na Zalesie dla militarnego wzmocnienia swojej stolicy. Jego syn Jerzy podniósł jej prestiż, uzyskując od metropolity kijowskiego zgodę na przeniesienie swej siedziby z Włodzimierza nad Klaźmą do Moskwy (1308). Osiągnięcia te pozwoliły książętom moskiewskim rywalizować z władcami Tweru o godność wielkoksiążęcą i za rządów Iwana Kality (1325-1340) zdobyć ją dla siebie na stałe (1328). Uległość wobec Ordy, a nieustępliwość i wiarołomstwo wobec słabszych sąsiadów zapewniły Iwanowi Kalicie dalsze sukcesy polityczne. Te osiągnięcia księcia moskiewskiego napawały niepokojem przede wszystkim Nowogród Wielki, który obawiał się utraty swej niezależności. Rządy silnej ręki Iwana Kality, uciążliwe dla książąt udzielnych, przyczyniły się jednak w pewnym stopniu do zmniejszenia chaosu feudalnego panującego w kraju i zapobiegły rujnującym go ekspedycjom karnym Tatarów.

Rywalizacja moskiewsko-litewska

Książęta moskiewscy, przejawiający tendencje do podporządkowania sobie innych dzielnic, zetknęli się na zachodzie z podobną polityką księcia litewskiego - Olgierda (1345-1377). Rywalizacja obu stron w akcji, mającej na celu uchwycenie w swe ręce hegemonii nad ziemiami ruskimi, doprowadziła do otwartego między nimi konfliktu. Doszło do niego za rządów wnuka Kality, Dymitra Iwanowicza (1359-1389). Wówczas to bowiem Olgierd, po opanowaniu ziemi czernihowsko-siewierskiej i częściowo smoleńskiej, sprzymierzył się z księciem twerskim, dawnym rywalem książąt moskiewskich w zabiegach o tytuł wielkoksiążęcy. Dwukrotnie Litwini zapuszczali się w tym czasie aż pod mury Moskwy (1368, 1370), nie mogli jej jednak zdobyć. Próbowali wobec tego osłabić swych przeciwników przez intrygi w Ordzie, która na skutek tego zaczęła popierać książąt twerskich.

Moskiewskie próby wyzwolenia się spod jarzma tatarskiego

Nieżyczliwe stanowisko Ordy nie było dla Dymitra groźne w okresie, gdy Tatarzy przeżywali wewnętrzny kryzys, zagrażający rozkładem ich potędze. Ale na początku lat siedemdziesiątych sytuacja w Złotej Ordzie uległa normalizacji, władza zaś nad najważniejszymi obszarami znalazła się w rękach Mamaja. Wzmocniona Orda zagroziła na południo-wschodzie kresowym ziemiom ruskim. Pomoc udzielona napadniętym przez księcia moskiewskiego zwróciła z kolei siły Mamaja przeciwko niemu. Do tej wyprawy przygotowywali się Tatarzy przez czas dłuższy, zapewniając sobie poparcie zarówno ze strony księcia litewskiego, jak również dzielnicowych książąt riazańskich. Kiedy jednak doszło do zaplanowanej kampanii, posiłki litewskie zawiodły, a stawili się jedynie sprzymierzeńcy ruscy. Nad górnym Donem na tzw. Kulikowym Polu doszło 8 września 1380 r. do starcia armii Mamaja z wojskami Dymitra. Bitwa zakończyła się całkowitym pogromem najeźdźców i przyniosła zwycięskiemu księciu Dymitrowi przydomek Dońskiego. Bitwa na Kulikowym Polu, będąca pierwszym wielkim zwycięstwem wojsk ruskich nad Tatarami, podniosła znacznie w kraju prestiż Dymitra Dońskiego. Wśród Mongołów natomiast klęska Mamaja stała się przyczyną jego upadku w walce z chanem Białej Ordy - Tochtamyszem. Atoli ten ostatni nie zamierzał tolerować emancypacji Rusi Zaleskiej i kiedy ze strony wielkiego księcia moskiewskiego nie nastąpił oczekiwany akt uległości, podjął przeciwko niemu karną ekspedycję (1382). Zaskoczony nią Dymitr Doński nie ryzykował walki z najeźdźcą w otwartym polu i wycofał się na północ. Ofiarą Tatarów padła wówczas Moskwa, zdobyta mimo zaciętego oporu obrońców, oraz spora połać kraju spustoszonego straszliwie przez najeźdźców. Zwyciężeni musieli w tych warunkach zgodzić się na wznowienie opłat danniczych na rzecz Ordy. W trudnym wobec tego położeniu znalazł się syn i następca Dymitra, Wasyl I (1389-1425). Kraj wyniszczony najazdem nie stwarzał warunków do podjęcia nowej próby zrzucenia zwierzchnictwa Ordy. Wasyl usiłował więc związać się z wielkim księciem litewskim Witoldem Zbyt wielkie jednak były przeciwieństwa interesów między obu krajami, aby sojusz ten mógł być trwały. Wznowienie przez Litwinów ekspansji ku wschodowi spowodowało jego rozchwianie się już w początkach Xv w. Tymczasem podboje Tamerlana, których ofiarą padł Tochtamysz rozbity nad Wołgą, wywołały poważny kryzys Złotej Ordy i odsunęły na pewien czas od Moskwy niebezpieczeństwo tatarskie. Kiedy jednak po śmierci Tamerlana udało się emirowi Edygejowi podporządkować sobie znaczną część Złotej Ordy, niebezpieczeństwo tatarskie odżyło na nowo. Edygej, dążąc do przywrócenia w pełni zwierzchnictwa mongolskiego nad ziemiami ruskimi, podjął przeciwko nim wyprawę (1408). A chociaż tym razem nie udało się najeźdźcom zdobyć Moskwy, spustoszyli jednak doszczętnie wielkie połacie najechanego kraju. Niepowodzenie w stosunkach z Ordą nie zahamowało ekspansji moskiewskiej na obszarze ziem ruskich. W tym to bowiem czasie nastąpiło ostateczne opanowanie przez tamtejszych książąt Suzdala i Niżniego Nowogrodu.

Dążności odśrodkowe książąt udzielnych na Rusi

Podobnie jak we Francji, również i w Moskwie centralizm reprezentowany przez starszą linię potomków Iwana Kality musiał walczyć z dążeniami odśrodkowymi młodszych linii dynastii panującej. Ich włości, tak jak apanaże juniorów francuskich, przejawiały skłonność do przekształcania się w samodzielne twory polityczne. Na początku Xv w. największe niebezpieczeństwo zagrażało wielkim książętom moskiewskim ze strony ich kuzynów, książąt halickich. Dysponując gęsto zaludnionym, urodzajnym i obfitującym w solanki terenem, mieli oni odpowiednie warunki do podjęcia walki ze starszą linią dynastii. Nasilenie rywalizacji przypadło na czas panowania Wasylowego syna - Wasyla I I Ślepego (1425-1462) i wstrząsnęło do głębi państwem moskiewskim. Walka zakończyła się jednak ostatecznie zwycięstwem Wasyla, który wprawdzie w czasie bratobójczych starć został przez swego rywala oślepiony, potrafił jednak utrzymać się na tronie i zmusić do uległości nie tylko wrogich sobie przedstawicieli młodszych linii dynastii, lecz również sprzymierzony z nimi Wielki Nowogród.

Uniezależnienie się kościoła Ruskiego od Konstantynopola

Z rządami Wasyla Ii wiąże się emancypacja Kościoła ruskiego. Oto bowiem kiedy ówczesny metropolita ruski, zresztą Grek z pochodzenia - Izydor, po powrocie z soboru florenckiego (1439) usiłował wprowadzić w swej metropolii unię z Kościołem Zachodnim, został przez wielkiego księcia pozbawiony zajmowanego stanowiska, a na jego miejsce synod biskupów ruskich powołał Jonasza, biskupa riazańskiego (1448). Tak więc Kościół ruski wyswobodził się wprawdzie spod wpływu Konstantynopola, ale popadł równocześnie w całkowitą zależność od wielkiego księcia moskiewskiego.

Rozkład Złotej Ordy

Proces rozkładu Złotej Ordy, zapoczątkowany przez najazd Tamerlana, nie dał się już zahamować. Dążenia separatystyczne zwyciężyły przede wszystkim w jej kresowych ziemiach, z natury rzeczy słabiej związanych z ośrodkiem centralnym. Najwcześniej, bo już w 1427 r., wyemancypował się chanat krymski, który, po opanowaniu przez Turków genueńskiej Kaffy (1475), musiał uznać się za sułtańskiego wasala. W niewiele lat potem (1436-1437) oderwały się od Złotej Ordy dawne ziemie Bułgarów kamskich i u ujścia Kamy do Wołgi powstał samodzielny chanat kazański. Nieco później (1450-1464) uniezależnił się u ujścia Wołgi chanat astrachański. Okrojona w ten sposób Złota Orda przybrała nową nazwę Wielkiej Ordy.

Wyzwolenie się Rusi spod zależności tatarskiej

To rozbicie Tatarów między kilka rywalizujących ze sobą państw ułatwiło wielkim książętom moskiewskim oswobodzenie podległych im ziem spod zależności mongolskiej. Proces wyzwalania odbywał się jednak powoli w drodze ograniczania płaconej Tatarom daniny i został zakończony dopiero za rządów Iwana Iii Wasylewicza (1462-1505). Książę ten poczuł się na siłach, aby wstrzymać całkowicie opłacaną od Xiii w. daninę i, odparłszy dwukrotnie odwetowe wyprawy chana Wielkiej Ordy (1472 i 1480), wyzwolił definitywnie ziemie ruskie spod jarzma tatarskiego.

Podporządkowanie Wielkiego Nowogrodu Moskwie

Podczas gdy przy ówczesnym rozbiciu jedności Ordy wyzwalanie się spod zależności mongolskiej było raczej krokiem formalnym, legalizującym stan rzeczy istniejący w Moskwie już od pewnego czasu, to inaczej przedstawiała się sprawa unifikacji ziem ruskich posunięta znacznie naprzód dzięki energii Iwana Iii. Na największe opory wielki książę moskiewski natknął się ze strony Wielkiego Nowogrodu i Pskowa. Oba te księstwa, które z biegiem czasu przekształciły się w bogate republiki arystokratyczne, z niepokojem obserwowały wzrost potęgi samowładnego wielkiego księcia moskiewskiego. Grupa będąca w Nowogrodzie u władzy, złożona z bojarów i bogatego kupiectwa, wolała raczej uznać zwierzchnictwo polsko-litewskie. Prowadziła więc rokowania z Kazimierzem Jagiellończykiem. Natomiast masy ludowe i duchowieństwo prawosławne opowiadały się zdecydowanie po stronie Moskwy. Iwan Iii, powiadomiony o nastrojach panujących w Nowogrodzie, zdecydował się podjąć zbrojną interwencję (1471). Spotkała się ona ze słabym oporem tamtejszych wojsk, które nie przejawiały ducha walki i uległy słabszej liczebnie, ale lepiej wyposażonej armii moskiewskiej. Zwyciężonym pozostawiono pozornie dotychczasowy ustrój. W rzeczywistości jednak pozbawiono ich prawa prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej i zmuszono do opłacania wysokiej kontrybucji. Iwan Iii rozprawił się ponadto z nieprzychylną Moskwie arystokracją miejscową, konfiskując jej dobra i przesiedlając ją do innych dzielnic.

Rozrost terytorialny Moskwy w Xv wieku

Los Nowogrodu podzielili dawni rywale Moskwy, książęta twerscy. Nie uratował ich sojusz z Kazimierzem Jagiellończykiem. Nękające najazdy moskiewskie zmusiły ludność tej ziemi do poddania się najeźdźcy i porzucenia swego księcia, który ratował się ucieczką na Litwę. Dwie ostatnie dzielnice Pskowska i riazańska, musiały też podporządkować się Moskwie, która jednak pozostawiła im na razie pewne pozory niezależności.

Utrwalenie podziału ziem ruskich na wschodnie i zachodnie

W ten sposób dokonał się nowy podział ziem ruskich na podległe Moskwie na wschodzie i północy oraz Litwie na południu i zachodzie. Podział ten miał nie tylko znaczenie polityczne, ale zaważył również na odmiennym kształtowaniu się stosunków kulturalnych i kościelnych w obu częściach kraju. Stał się wreszcie przyczyną wielowiekowych zmagań Moskwy z Litwą i Polską. Ich początek przypada na schyłek Xv w.

Moskwa trzecim Rzymem

Rosnąca potęga państwa moskiewskiego przyciągała uwagę różnych krajów europejskich. Widziano w Moskwie potencjalnego partnera tworzącej się ligi antytureckiej. Również i Papiestwo wiązało z tym swoje plany. Łudziło się nadzieją podporządkowania sobie Kościoła Ruskiego i wykorzystania tą drogą Moskwy do własnych zamierzeń politycznych. Pierwszym krokiem na drodze do ich zrealizowania miał być związek małżeński owdowiałego Iwana Iii z przebywającą w Rzymie bratanicą ostatniego cesarza bizantyńskiego, Zoe Paleolog. Małżeństwo to doszło wprawdzie do skutku (1472), przyniosło jednak korzyść wyłącznie wielkiemu księciu moskiewskiemu. Jako powinowaty cesarza bizantyńskiego zaczął się bowiem uważać za jego prawego dziedzica, przyjmując herb bizantyński (dwugłowy orzeł) i używając na razie sporadycznie tytułu cara (cesarza). W otoczeniu Iwana Iii zaczęto też propagować pogląd o Moskwie jako trzecim Rzymie (drugim - w średniowieczu nazywano bizantyński Konstantynopol).

Ustrój państwa moskiewskiego

W końcu Xv w. ukształtowały się ostatecznie wewnętrzne stosunki państwa moskiewskiego, tak charakterystyczne dla późniejszego ustroju tego kraju. Tak więc bojarzy zachowali dotychczasową pozycję klasy panującej. Powiększyły się ich szeregi przez wchłonięcie potomstwa udzielnych książąt, którzy utracili swoją dawną niezależną pozycję. Do bojarstwa zostali zaliczeni również książęta obcoplemienni, przybywający spoza granic kraju, np. litewscy Giedyminowicze czy tatarscy carewicze. Bojarzy posiadali jako własność alodialną dobra ziemskie o charakterze niemal udzielnym (wotcziny), a zarysowujące się między nimi różnice zależały od wielkości posiadanego majątku. W porównaniu z okresem poprzednim bojarstwo uległo na ogół zubożeniu, jego zaś swobody ograniczeniu. Bez narażenia się na zarzut zdrady nie mogli oni opuszczać służby u wielkiego księcia moskiewskiego i emigrować za granicę. Rodziny bojarskie były uszeregowane hierarchicznie, zgodnie ze swym pochodzeniem. Owo starszeństwo rodów było przestrzegane przez wielkiego księcia moskiewskiego przy obsadzaniu różnych stanowisk w państwie i nosiło miano miestniczestwa. Obok bojarstwa większą rolę w państwie zaczęli odgrywać dworzanie służebni (służiłoje dworianstwo), rekrutujący się ze sług książęcych i bojarskich różnego pochodzenia społecznego. Wielki książę moskiewski posługiwał się nimi przede wszystkim w służbie wojskowej, wynagradzanej nadaniami ziemskimi typu zachodnioeuropejskich beneficjów (tzw. pomiestija). Z dóbr tego rodzaju korzystał dworzanin dotąd, dopóki pełnił służbę. Po jego śmierci ziemia wracała do rąk wielkiego księcia, mogła być jednak na dotychczasowych warunkach pozostawiona synowi zmarłego. Zarówno ziemię bojarów, jak dworzan uprawiali chłopi, których powinności uległy w tym czasie znacznemu zwiększeniu. Reagowali oni na to wzmożonym zbiegostwem. Dla zwalczania tej groźnej dla feudałów praktyki przystąpiono powszechnie do ograniczenia swobody ruchu ludności chłopskiej, zezwalając jej na opuszczanie dotychczasowego warsztatu pracy jedynie raz w roku w dniu św. Jerzego, tzn 26 listopada (tzw. Jurjew Dień). Były jednak okoliczności, które przekreślały i tę zmniejszoną swobodę ruchu. Oto jeśli chłop zaciągnął pożyczkę od właściciela ziemskiego, popadał w tzw. kabałę, tzn. za odsetki był zobowiązany do prac odrobkowych w dobrach wierzyciela tak długo, dopóki nie spłacił całkowicie pożyczki. W praktyce ludzie kabalni, nie mogąc uiścić się z długu, byli dożywotnio związani z gruntami wierzyciela. Zjednoczenie ziem ruskich wpłynęło na rozszerzenie składu i działalności rady, czyli tzw. dumy, zasiadającej u boku wielkiego księcia, a potem cara moskiewskiego. W jej skład wchodzili bojarzy piastujący godności dworskie (stąd duma bojarska) oraz niektórzy dworzanie służebni, których nazywano bojarskimi dziećmi. Jednocześnie z przekształceniem dumy bojarskiej powstawały pierwsze organy władzy centralnej, występującej pod nazwą prikazów. Do najdawniejszych należały Prikaz Skarbowy (zarządzał finansami państwa), Dworski (zarządzał gospodarką dworu wielkoksiążęcego) i Koniuszy (zarządzał stadninami księcia). Ogłoszenie w 1497 r. Sudebnika, wprowadzającego jednolite sądownictwo i ustrój administracyjny na obszarze carstwa moskiewskiego, stało się poważnym krokiem na drodze jego przekształcenia się w państwo scentralizowane.