Socjologia i psychologia cyklów życia Wykład wprowadzający
Plan wykładu:
Pojęcie cyklu życia
Socjologia a cykl życia - mikrospołeczny punkt widzenia
Oczekiwania wobec socjologii cyklów życia.
Problemy metodologiczne
Podstawowe kategorie analityczne
Kategorie opisu jednostki i jej zachowań w socjologii :
Osobowość
Rola społeczna
Tożsamość
Cykl życia
Kategorie te , można powiedzieć, są coraz bardziej „temporalne", coraz większą rolę odgrywa w nich czas
Cykl życia ludzkiego, zanim stał się przedmiotem refleksji i badań naukowych, stanowił ważny element świadomości i wiedzy potocznej. W języku potocznym pojęciu cykl życia odpowiadały pojęcia życie ludzkie, los ludzki, a ich treść stanowiła refleksja na temat:
determinacji i predestynacji losu ludzkiego
autonomii i podmiotowości jednostki.
Refleksja ta zawierała się na rozległej skali przekonań:
fatalizm, predestynacja - wiara w przeznaczenie typowa dla osób religijnych (Bóg tak chciał) \
possibilizm - świadomość o wpływie czynników geograficznych , demograficznych czy sytuacyjnych na życie ludzkie
podmiotowość - wolność i odpowiedzialność człowieka za swój los (Jak sobie pościelesz tak się wyśpisz, Każdy jest kowalem swego losu)
W wiedzy potocznej zawierała się także refleksja na temat roli czynników biologicznych i środowiskowych w kształtowaniu człowieka (określana w nauce sporem między natywistami
i empirystami). Odpowiadały temu określenia w rodzaju : Taki się urodził.., Taka rodzina, nic dziwnego więc, że., itp.
Nauka odwołuje się do tej wiedzy, zakładając , że analiza biegu życia ludzkiego winna mieć charakter wieloczynnikowy. Dziś zakłada się, że życie ludzkie jest wyznaczone przez:
Zadatki organiczne - anatomiczne i fizjologiczne cechy organizmu, np. właściwości narządów zmysłowych, typ układu nerwowego i hormonalnego. Stanowią one materialne podłoże zdolności i cech indywidualnych
Własną aktywność i działalność jednostek - czynne uczestnictwo w poznawaniu świata i przeobrażaniu go
Środowisko społeczne i proces socjalizacji kształtujący schematy poznawcze, motywacyjne i aksjologiczne człowieka
Wychowanie i nauczanie , czyli świadome i celowe modelowanie postaw i zachowań człowieka, zgodnie z przyjętym ideałem
Cykl życia - gr. ky'klos = koło. Etymologicznie w określeniu cyid życia zawiera się jego powtarzalność. Ta powtarzalność dotyczy jednak porządku filogenetycznego a nie ontogenetycznego. W perspektywie jednostkowej życie ma charakter linearny wyznaczony narodzinami i śmiercią. Powtarzalność dotyczy tylko pewnych aspektów ludzkiego życia — np. zakresu dawania i brania. Zarówno w socjologii jak i w psychologii cyklów życia używa się więc zamiennie kategorii cyU życia i przebieg życia, próbując pogodzić linearne i powtarzalne aspekty jednostkowej egzystencji.
Cykl życia /przebieg życia - następujące po sobie w określonej kolejności sekwencje wydarzeń w życiu jednostek i ich względna powtarzalność. Choć jednostkowa egzystencja ma swój indywidualny wymiar, dostrzec można powtarzalność tych samych znaczących faktów w określonej kolejności w przebiegu życia wszystkich ludzi. Abstrahujemy tu od kulturowych, społecznych i historycznych zmiennych wyznaczających ramy życia poszczególnym jednostkom.
fazach życia, kiedy jest większe prawdopodobieństwo pojawienia się wydarzeń krytycznych (choroba, bezrobocie). Jeśli zdarzenia te są zbyt gwałtowne plan życia chwieje się . Cykl życia oznacza zatem zawsze coś podwójnego:
Dane, instytucjonalne drogi i wzory życia w ramach regulacji prawnych i modeli kulturowych
Subiektywne tworzenie własnej historii życia w ramach i poza ramami instytucjonalnymi (underclass)
Te dwa poziomy są wzajemnie powiązane: instytucjonalny program cyklu życia urzeczywistnia się jedynie w działaniach i wyborach jednostki myślącej biograficznie , jednocześnie refleksja biograficzna zawsze) zawiera przynajmniej element buntu wobec ustalonych wzorów życia.
Mówiąc inaczej, przebieg życia jest wynikiem indywidualnych strategii działania w instytucjonalnym kontekście.
Parsons mówił w związku z tym o indywidualizmie zinstytucjonalizowanym, Bourdie sugerował, że indywidualna biografia jest wzniosłą iluzją ,
jeszcze inni zastanawiali się czy twarde realia nowoczesnego biegu życia pozostawiają w ogóle jakąś przestrzeń dla indywidualnych koncepcji życia?
Współczesne zindywidualizowane cykle życia są rezultatem wspólnej gry państwa socjalnego i jednostki, która własne życie musi inscenizować i tworzyć.
Wyznaczniki kulturowe
Wzory przebiegu życia są najważniejszym normatywnym składnikiem kultury każdego społeczeństwa. Nie trzeba przypominać, że były one inne w średniowieczu czy feudalizmie niż w kapitalizmie a tym bardziej w społeczeństwach ponowoczesnych. Inne były instytucje , czyli sposoby zaspokajania potrzeb i inne wzorce kulturowe osobowości . Cechami wyznaczającymi bieg życia było pochodzenia społeczne - status przypisany i terytorialne - wieś. Dziś rolę czynników wyznaczających biografie, obok pochodzenia społecznego, pełni głównie płeć i wiek, co jest rezultatem procesu indywidualizacji kultury.
Spośród kulturowych wyznaczników biegu życia ludzkiego chciałabym zwrócić uwagę jedynie na normy wiekowe1.
W strukturę dorosłego życia wbudowana jest sieć oczekiwań dotyczących specyficznych zachowań związanych z wiekiem. Mają one charakter normatywny Oczekiwania te określane są mianem zegara społecznego .Poszczególne kultury tworzą zalecany plan czasowy dotyczący ważnych wydarzeń życiowych. Od mężczyzn i kobiet oczekuje się, że w określonym czasie wejdą w związki małżeńskie ( Dla Cyganów jest to 14-15 lat!) , czy dziś w trwałe związki partnerskie, będą mieć dzieci i w określonym czasie wycofają się z życia zawodowego. Tworzy się tzw. timing życia wyrażany formułami: za wcześnie, za późno, we właściwym czasie1 Dobrze ilustruje to hiszpańskie przysłowie: Kto nie jest ładny w 20-tym roku życia, ani silny w 30-tym, ani bogaty w 40-tym, ani mądry w 50-tym, nigdy już nie będzie ładnym , silnym, bogatym ,ani mądrym.
Większość ludzi podporządkowuje się tym normom a źródłem tego podporządkowania są przyczyny biologiczne (rodzicielstwo), społeczne ( stary ojciec nie spełnia zbyt długo tej roli społecznej , nie zdąży być dziadkiem) i systemowe, o czym pisałam wcześniej ( system kształcenia i emerytura narzucające określone sekwencje ról).
Społeczny zegar dotyczy także peryferyjnych sfer życia , takich jak sposób ubierania się czy formy rekreacji.
Normy wiekowe stanowią istotny element kontroli społecznej, ich przekraczanie bądź niedotrzymywanie wiąże się z sankcjami obyczajowymi.
Jak wykazują badania B. Neugarten (1987: 129) bardziej restrykcyjni są w tym zakresie ludzie dorośli i starsi niż młodzi Ludzie starsi są generalnie bardziej świadomi faktu, iż wiek jest rozsądnym kryterium zachowań a konsekwencje psychiczne i społeczne ich nieprzestrzegania są ważne dla jednostki i społeczeństwa, np. problem opóźniania rodzicielstwa może powodować, że w momencie świadomej decyzji na rolę matki będzie za późno , co może stanowić wydarzenie krytyczne w życiu kobiety a z perspektywy ogólnospołecznej oznacza obniżenie wskaźników przyrostu naturalnego i zagrożenie ciągłości biologicznej grupy. Ale indywidualizacja życia społecznego i kultury powoduje, że względy indywidualne mają zdecydowaną przewagę nad społecznymi. Dziś presja na zawieranie małżeństwa w odpowiednim czasie i rodzenie dzieci jest w kręgu kultury zachodniej znacznie słabsza niż kiedyś i nie poddają się jej osoby wyżej wykształcone o większym poziomie nonkonformizmu.
W Z badań B. Neugarten wynika , iż młodzi dystansują się od świata dorosłych, uznając ,że jest on bardziej rygorystyczny. Wraz /. wiekiem rośnie natomiast przekonanie ,że nasze przekonania podzielają inni. Większą skłonność do akceptacji norm wiekowych stwierdziła autorka wśród kobiet niż wśród mężczyzn
Normy wiekowe są wyznaczone kulturowo i ulegają zmianie wraz ze zmianami kultury..
Konkludując: socjologia przebiegu życia przyjmuje następujące założenia:
Badanie cyklów życia/ przebiegu życia wymaga uwzględnienia społecznych wzorów życia możliwych do realizacji w konkretnych historycznych warunkach
przebieg życia człowieka jest determinowany przez organizację społeczeństwa, jego instytucjonalny ład i wzory kultury, które wyznaczają scenariusze przebiegu życia . Inny jest w społeczeństwach „losu" a inny w społeczeństwach „wyboru"
Bieg życia wyznaczany jest zarówno przez instytucje formalne jak i przez spontaniczne i nieformalne relacje społeczne. Przebieg życia jednostki może ulegać modyfikacji w stosunku do społecznego planu przebiegu życia ( biografia normalna )
Przebieg życia jednostek we współczesnych społeczeństwach jest bardzo zróżnicowany i jest pochodną różnorodności instytucji - pluralizm wzorów i przebiegów życia, np. ciekawe byłyby badania ilustrujące drogi edukacyjne młodzieży studiującej w wyższych szkołach prywatnych i ich przebieg życia, drogi życiowe sportowców, artystów itd.
wzory przebiegu życia zabezpieczają stabilność organizacji społeczeństwa, a jednostce umożliwiają przewidywanie przebiegu jej życia. Wzory te stają się składnikiem świadomości biograficznej jednostki. (Psychologowie mówią o myśleniu biograficznym i kompetencji biograficznej). Zarówno wzory przebiegu życia jak i świadomość biograficzna jest przedmiotem badania socjologii przebiegu życia.
6. socjologia przebiegu życia posługuje się pięcioma kategoriami analitycznymi/
pojęciami:
biografia - oznacza społeczną konstrukcję przebiegu życia. Tworzą ją trzy role : członka rodziny, członka grupy pracowniczej i role realizowane w czasie wolnym, które stanowią podstawy jej decyzji życiowych, porównania siebie z innymi, ocen przebiegu życia . „Normalna" biografia zakłada sekwencję ról: uczeń, pracownik, emeryt.
wzór przebiegu życia ( biografii) : prawdopodobny przebieg życia z określonym układem sekwencji wydarzeń
model przebiegu życia (biografii) wielofazowy, postulowany przebieg życia jednostki, członka określonego społeczeństwa ( wzorzec)
świadomość biograficzna - zawiera wiedzę o dostępnych wzorach przebiegu życia, możliwości ich realizacji i koncepcje życia (pytanie do studentów: czy mają świadomość biograficzną w tym rozumieniu i jakie są ich wzorce/ plany przebiegu życia). Znane koncepcje życia: a/ trwanie, „ przeżywanie" , „dożywanie" ; b/ osiąganie założonych wcześniej celów; c/ służba innym jako dawanie; d/ czerpanie korzyści, używanie życia; e/ wykorzystanie posiadanych zasobów dla siebie i innych, w różnym stopniu uwikłane są w konteksty instytucjonalne, najsilniej wzory a i d.
przebieg życia jednostki - realizacja biografii, czyli tej społecznej konstrukcji życia
7. socjologiczne badania wzorów przebiegu życia jednostki i rzeczywistych
przebiegów obejmują:* procesy ruchliwości społecznej ( awans czy degradacja społeczna jednostki, czyli z jakiego środowiska pochodzi, jaki był punkt startu do życia itp.)
przebieg kształcenia i zatrudnienia , zachowania na rynku pracy
zachowania w czasie wolnym.
W botanice kwiaty nie pachną a w socjologii szarzeje to, co indywidualne ( Spirkin)
INSTYTUCJONALNE WYZNACZNIKI BIEGU ŻYCIA I. Wyznaczniki polityczne
W świadomości potocznej cykl życia ludzkiego jawi się jako wyznaczony bezpośrednio przez pracę i rodzinę . „ Większość ludzi wzrasta w domu rodzinnym, zdobywa zawód, żeni się (lub wychodzi za mąż), w niesprzyjających okolicznościach staje się bezrobotnym albo rozwodzi się , ma dzieci, wreszcie kończy swoją aktywność wychowawczą i zawodową. Przechodzi na emeryturę. " (Leibfried u.a. 1995:23).
Jednym z ważniejszych czynników wyznaczających bieg życia, ludzkiego jest polityka społeczna.
Zakaz pracy dzieci w XIX wieku, wprowadzenie obowiązku szkolnego i uprawnień emerytalnych przyczyniły się do tego, że dzieciństwo i dorosłość stały się fazami życia w sensie socjalnym. Do tego doszły ubezpieczenia społeczne , które umożliwiają pokonanie krytycznych momentów w cyklu życia (choroba, bezrobocie, wypadek).
Bezpośrednimi politycznymi wyznacznikami biegu życia są:
obowiązek szkolny
wiek emerytalny.
One wyznaczają czas pełnienia poszczególnych ról (uczeń, pracownik, emeryt) i instytucjonalne ramy biografii jednostek i rodzin.
System szkolny /polityka oświatowa wpływa na bieg życia z następujących powodów:
1. strukturalizuje cykl życia ludzkiego według trzech dużych faz:
dzieciństwo i młodość (nauka) - w Polsce obowiązek nauki do 18 roku życia
dojrzałość (praca zawodowa i faza rodzinna)
starość (emerytura)
2. stanowi preorientację zawodową i wyznacza w znacznym stopniu dalsze życie
zawodowe ( w społeczeństwach współczesnych zawód podlega częstszym zmianom i
nie jest już stałą cechą określającą pozycję jednostek , nawet w przypadku zawodów
akademickich takich jak: lekarz ( np. lekarz pracuje jako przedstawiciel medyczny) czy
prawnik (pracujący jako nauczyciel).
wyznacza szanse życiowe w społeczeństwie opartym na sprzedaży pracy, choć nie przesądza o ich realizacji
tworzy społeczne kompetencje i orientacje kulturowe, które są równie ważne w wyznaczaniu biegu życia jak bezpośrednie kwalifikacje zawodowe .
Zabezpieczenia emerytalne tworzą z kolei normatywny wzór normalnej biografii , wynagradzając ciągłość pracy i naszą aktywność zawodową. Współczesne społeczeństwa nie stwarzają jednak szczególnie dogodnych warunków dla realizowania wzoru normalnej biografii. Załamania koniunktury, kryzysy paliwowe, zmiany ustrojowe jak w Polsce czy wreszcie klęski żywiołowe powodują, że rośnie przepaść między normalnością prawno-socjalną a normalnością indywidualno-biograrlczną . „ Życie na przemiał „ Zygmunta Baumana pokazuje jak nasilają się procesy marginalizacji pewnych kategorii społecznych i pojedynczych członków społeczeństwa, wzrost nierówności społecznych, powiększanie się obszarów biedy, co tworzy nienormatywne biografie.
Dodatkowym problemem jest wydłużanie się okresu skolaryzacji i czasu emerytalnego. Powoduje to zmianę oczekiwań i destabilizuje zabezpieczenia emerytalne. Dawniej okresy nauki i wypoczynku były względnie krótkie. Okres pracy, aktywności był stosunkowo długi
Nauka / praca /wypoczynek
Dziś te fazy ulegają zmianie
Nauka / praca / emerytura- wypoczynek
praca
Kształcenie i emerytura wyznaczają dłuższe, instytucjonalne fazy życia, natomiast ubezpieczenia społeczne dotyczą najczęściej krótkich okresów lub nawet epizodów, które w indywidualnym życiu ujawniają się w sposób zróżnicowany i są wyrazem dyskontynuacji. W badaniach cyklów życia nie dostrzegano długo znaczenia tego czynnika wpływającego na kontynuację jednostkowych biografii. Jego znaczenie ujawnia się szczególnie w środkowych
Pełniejszą charakterystykę tego problemu znajdzie czytelnik w pracy Edwarda Hajduka Kulturowe wyznaczniki biegu życia, Warszawa 2001, Wyd."Żak"↩