Bank Centralny
Bank centralny - jest to instytucja odpowiedzialna za funkcjonowanie systemu bankowego. Zazwyczaj działa jako jednostka państwowa bądź podporządkowana państwu. W Polsce funkcję banku centralnego pełni Narodowy Bank Polski.
Narodowy Bank Polski (NBP) jest bankiem centralnym Rzeczypospolitej Polskiej. Wypełnia zadania określone w Konstytucji RP, ustawie o Narodowym Banku Polskim i ustawie Prawo bankowe. Wymienione akty prawne gwarantują niezależność NBP od innych organów państwa.
Narodowy Bank Polski rozpoczął działalność w 1945 r. Początkowo funkcjonował jako bank państwowy pod nadzorem ministra skarbu. Aż do końca lat 80. zajmował się działalnością ogólno bankową: był monopolistą nie tylko w dziedzinie emisji pieniądza, ale także udzielania kredytu i gromadzenia oszczędności. Po upadku systemu komunistycznego wydzielone zostały z niego banki regionalne i komercyjne, a sam NBP zajmuje się tylko emisją pieniądza i polityką monetarną państwa.
Podstawowe funkcje banku centralnego
NBP pełni trzy podstawowe funkcje: banku emisyjnego, banku banków oraz centralnego banku państwa.
Bank emisyjny:
NBP ma wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych będących prawnym środkiem płatniczym w Polsce. Narodowy Bank Polski określa wielkość ich emisji oraz moment wprowadzenia do obiegu, za którego płynność odpowiada. Ponadto organizuje obieg pieniężny i reguluje ilość pieniądza w obiegu.
Bank banków:
Bank centralny świadczy usługi bankowe na rzecz innych banków: przyjmuje ich depozyty oraz udziela kredytów. Jedną z ważnych funkcji banku centralnego jest dostarczanie gotówki bankom komercyjnym oraz prowadzenie rozliczeń międzybankowych. Istotne jest również, że bank centralny jest dla banków handlowych „pożyczkodawcą ostatniej instancji”. Oznacza to, że w razie potrzeby banki komercyjne mogą uzyskać kredyt w banku centralnym (jest to element ochraniający system bankowy przed utratą płynności). Bank centralny jest więc stabilizatorem systemu bankowego, a jednym z jego zadań jest zapewnienie jak największego bezpieczeństwa rynku pieniężnego.
Centralny bank państwa
NBP prowadzi obsługę bankową budżetu państwa, prowadzi rachunki bankowe rządu i centralnych instytucji państwowych, państwowych funduszy celowych i państwowych jednostek budżetowych oraz realizuje ich zlecenia płatnicze.
Do głównych obszarów działalności NBP należą:
prowadzenie polityki pieniężnej,
działalność emisyjna,
rozwój systemu płatniczego,
zarządzanie rezerwami dewizowymi Polski,
obsługa Skarbu Państwa,
działalność edukacyjna i informacyjna.
Polityka pieniężna
Podstawowym celem polityki pieniężnej jest utrzymanie stabilnego poziomu cen. Stabilność cen jest niezbędna do zbudowania trwałych fundamentów długofalowego wzrostu gospodarczego.
Od 1999 r. w realizacji polityki pieniężnej wykorzystuje się strategię bezpośredniego celu inflacyjnego. W jej ramach Rada Polityki Pieniężnej określa cel inflacyjny, a następnie dostosowuje poziom podstawowych stóp procentowych NBP tak, by maksymalizować prawdopodobieństwo osiągnięcia tego celu. Od początku 2004 r. Narodowy Bank Polski realizuje ciągły cel inflacyjny na poziomie 2,5 proc. z dopuszczalnym przedziałem wahań +/- 1 punkt procentowy. NBP utrzymuje poziom stóp procentowych spójny z realizowanym celem inflacyjnym, wpływając na wysokość nominalnych krótkoterminowych stóp procentowych rynku pieniężnego. Stopy rynku pieniężnego
mają wpływ na oprocentowanie kredytów i depozytów w bankach komercyjnych, a co za tym idzie na rozmiary kredytu, popyt w gospodarce i stopę inflacji.
Instrumenty polityki pieniężnej
Stopa procentowa określa cenę za wypożyczenie kapitału. Najważniejsze stopy procentowe są określane przez bank centralny w Polsce są to :
Stopa lombardowa (6,0%) - podstawowa stopa procentowa banku centralnego, stopa maksymalna. Według stopy lombardowej bank centralny udziela krótkookresowego kredytu bankom komercyjnym pod zastaw papierów wartościowych. Stopa lombardowa określa krańcowy koszt pozyskania pieniądza na rynku przez banki komercyjne.
Stopa referencyjna (4,5%) (zwana również stopą repo) - według niej przeprowadzane są operacje otwartego rynku, przy czym stopa ta określa minimalne oprocentowanie tych operacji. Stopa interwencyjna wpływa na oprocentowanie pożyczek międzybankowych, depozytów i kredytów dla klientów, jak również na rentowność skarbowych papierów wartościowych; pokazuje, ile banki zarabiają na środkach, ulokowanych w banku centralnym.
Stopa redyskontowa 4,75%) - według tej stopy bank centralny skupuje weksle od banków komercyjnych. Inaczej rzecz ujmując, jest to stopa procentowa, która jest stosowana w przypadku redyskonta przez bank centralny papierów wartościowych (w tym weksli), zdyskontowanych wcześniej przez banki komercyjne. Banki komercyjne sprzedają wówczas bankowi centralnemu krótkookresowe papiery wartościowe, odkupione wcześniej od swoich klientów, cenę tej operacji określa właśnie stopa redyskontowa. Jest to jeden ze sposobów pozyskiwania środków, z tym, że bank centralny nie wszystkie weksle przyjmuje.
Stopa depozytowa (3,0%) - określająca oprocentowanie jednodniowych depozytów, składanych przez banki komercyjne w banku centralnym. Lokaty takie mają na celu zagospodarowywanie nadwyżek, jakimi dysponują od czasu do czasu banki komercyjne.
Operacje otwartego rynku
Operacje otwartego rynku to transakcje dokonywane z inicjatywy banku centralnego z bankami komercyjnymi. Obejmują one warunkową i bezwarunkową sprzedaż lub kupno papierów wartościowych lub dewiz, a także emisje własnych papierów dłużnych banku centralnego.
Operacje otwartego rynku równoważą popyt i podaż środków utrzymywanych przez banki komercyjne w banku centralnym. Dzięki temu bank centralny wpływa na poziom krótkoterminowych stóp procentowych na rynku międzybankowym.
Obecnie operacje otwartego rynku przeprowadzane przez Narodowy Bank Polski polegają na emisji własnych papierów dłużnych (7-dniowych bonów pieniężnych), których minimalna rentowność jest równa stopie referencyjnej wyznaczonej przez Radę Polityki Pieniężnej.
Rezerwa obowiązkowa
Bank centralny nakłada na banki obowiązek utrzymywania rezerwy obowiązkowej. Rezerwa ma na celu łagodzenie wpływu bieżących zmian płynności sektora bankowego na stopy procentowe na rynku międzybankowym. Służy również ograniczaniu nadpłynności banków.
Rezerwą obowiązkową jest wyrażona w złotych część środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych i uzyskanych ze sprzedaży papierów wartościowych oraz innych środków przyjętych przez banki, podlegających zwrotowi, z wyjątkiem środków przyjętych od innego banku krajowego, a także pozyskanych z zagranicy na co najmniej 2 lata. Rezerwa obowiązkowa utrzymywana jest na rachunkach w NBP.
Wysokość stopy rezerwy obowiązkowej ustala Rada Polityki Pieniężnej. Od 30 czerwca 2009 r. stopa rezerwy obowiązkowej wynosi 3,0 proc. dla wszystkich rodzajów depozytów, z wyjątkiem środków uzyskanych z tytułu sprzedaży papierów wartościowych z udzielonym przyrzeczeniem odkupu, dla których stopa rezerwy obowiązkowej wynosi 0 proc. Od 30 września 2003 r. wszystkie banki pomniejszają naliczoną rezerwę obowiązkową o równowartość 500 tys. euro. Środki rezerwy obowiązkowej od 1 maja 2004 r. są oprocentowane.
Operacje kredytowo-depozytowe
W przypadku prowadzenia przez NBP podstawowych operacji otwartego rynku z 7-dniowym terminem zapadalności może dochodzić do znacznych wahań najkrótszych, zwłaszcza jednodniowych, stóp rynku międzybankowego. Łagodzeniu tych wahań służą operacje kredytowo-depozytowe, prowadzone z bankami komercyjnymi z ich inicjatywy: kredyt lombardowy oraz lokaty terminowe banków w NBP (depozyt na koniec dnia). Operacje kredytowo-depozytowe NBP wpływają na wysokość stóp procentowych na rynku pieniężnym, których górną granicę stanowi oprocentowanie kredytu lombardowego, a dolną - oprocentowanie depozytu w NBP.
NBP udziela bankom kredytu lombardowego pod zastaw skarbowych papierów wartościowych. Kredyt ten umożliwia im pokrywanie krótkookresowych niedoborów płynności. Udzielany jest na następujących zasadach:
zastawem są skarbowe papiery wartościowe, a wysokość kredytu nie może przekroczyć 80 proc. ich wartości nominalnej,
termin spłaty kredytu przypada w następnym dniu operacyjnym po dniu jego udzielenia,
warunkiem udzielenia kredytu jest uprzednia spłata wcześniej zaciągniętego kredytu.
Narodowy Bank Polski oferuje też bankom możliwość składania krótkookresowego (jednodniowego) depozytu w banku centralnym. Lokaty przyjmowane są do końca dnia operacyjnego, a zwrot kwoty depozytu wraz z należnymi odsetkami następuje w kolejnym dniu operacyjnym. Lokaty są oprocentowane według stopy zmiennej ustalanej przez Radę Polityki Pieniężnej (stopy depozytowej).
Lokaty terminowe w NBP pozwalają bankom komercyjnym na zagospodarowanie nadwyżek płynnych środków. W efekcie przeciwdziałają spadkowi krótkookresowych stóp na rynku międzybankowym poniżej stopy depozytowej.
Rodzaje polityki pieniężnej banku centralnego
Ekspansywna polityka pieniężna - zwiększanie podaży pieniądza (obniżanie stóp procentowych, zakupy na otwartym rynku, obniżanie poziomu rezerw obowiązkowych).
Restrykcyjna polityka pieniężna - zmniejszanie podaży pieniądza (podwyższanie stóp procentowych, sprzedaż na otwartym rynku, podwyższanie poziomu rezerw obowiązkowych).