„Pierścień Wielkiej Damy Czyli Ex-Machina-Durejko”

Tragedia we trzech aktach- z opisaniem dramatycznego ciągu scenicznych gestów- i ze wstępem.

Cyprian Norwid, w: „Cyprian Norwid, pisma wszystkie, zebrał, tekst ustalił, wstępem i uwagami krytycznymi opatrzył Juliusz W. Gomulicki”, część druga.

1. Osoby:

a) Hrabina Maria Harrys - wdowa, główna bohaterka;

b) Mak-Yks- daleki krewny zmarłego męża wdowy Hrabiny;

c) Magdalena Tomir- poufna Hrabiny, dająca bardzo dobre, a przede wszystkim mądre rady;

d) Graf Szeliga- astronom, który miał nadzieję związać się na stałe z Hrabiną Marią;

e) Sędzia Klemens Durejko- starszy pan, mądry życiowo;

f) Klementyna- żona sędziego;

g) Salome- odźwierna w domu Sędziego Klemensa Durejko, który należy do kompleksu Hrabiny Marii Harrys;

h) Majster- ogni sztucznych;

i) Komisarz Policji;

j) Straż;

k) Stary Sługa, Nowy Sługa oraz Służąca;

l) Panienki z Pensji oraz gości- ci występują jedynie w III akcie;

Rzecz dzieje się w dziewiętnastym wieku w Wilii Harrys i jej pobliżu.

Akt I:

Akcja dzieje się na poddaszu, natomiast wnętrze wypełnione jest księgami. Okna są przysłonięte, rozpoczyna się ranek.

a) Scena pierwsza:

Mak-Yks czyta nad ranem, będąc w swoim pokoju, wynajmowanym od Sędziego Klemensa Durejko. Jedną z cech charakteryzujących jego osobowość jest to, że bardzo często mówi do siebie samego.

b) Scena druga:

Do pokoju wchodzi Salome, odźwierna, która informuje Mak-Yksa o tym, że od samego rana Durejko (właściciel domu) zwiedza każde pomieszczenie. Mieszkaniec pokoju zdaje sobie sprawę, że zalega z czynszem, lecz z drugiej strony nie boi się o eksmisję, ponieważ właścicielką całego placu jest Hrabina Maria, wdowa po dalekim krewnym Mak-Yksa, więc nie ma się o co obawiać. Salome pyta się go, dlaczego po prostu nie może mieszkać z Hrabiną, skoro jest to jego rodzina? Odpowiedź pada szybko- Hrabina, młoda wdowa, aby uniknąć ludzkiego gadania, nie chce mieszkać teraz w domu z jakimkolwiek młodzieńcem.

W tej scenie jest ona również nazwana istnym aniołem, która potrafi załatwić każdą sprawę. Dlatego też Salome prosi Mak-Yksa o to, by przy spotkaniu jego z Hrabiną, wstawił się on za jej synem, który ówcześnie znajduje się w Japonii, skąd pisze listy do „starej matki” co dwa miesiące.

Dowiadujemy się również, że Hrabina Maria pełni bardzo wiele usług charytatywnych, choć ją to pomału przerasta, dlatego też wiele rzeczy myli: zamiast modlitewnika wzięła do Kościoła zeszłoroczny kalendarz.

Natomiast Durejko, właściciel który krząta się od rana w domu i zagląda w każdy kąt, pragnie wprowadzić zmiany i oddać dom pewnemu mężczyźnie, których Salome widzi właśnie z okna pokoju.

c) Scena trzecia:

Kolejny monolog Mak-Yksa nie wnoszący żadnych rewelacji ;)

d) Scena czwarta:

Sędzia wchodzi do pokoju Mak-Yksa wraz z nieznajomym mężczyzną- jak się okazuje jest to Szeliga- astronom. W trakcie rozmowy między trzema mężczyznami dowiadujemy się, że na terenie kompleksu Hrabiny prowadzony jest sierociniec dla panienek przez Klementynę Durejkową- żonę Sędziego. Następnie Szeliga planuje przeznaczenia pokoi- pokój Mak-Yksa ma mieć przeznaczenie na obserwacje astronomiczne. Nie widzi pogwałcenia praw ze swojej strony, ale były już mieszkaniec tego pokoju ma zamieszkać na strychu. W wyniku tego, Mak-Yks bierze po kryjomu pistolet, ukryty między książkami, i wychodzi.

Szeliga mówi również, że potrzebuje samotności, lunetę oraz wolnego miejsca- ma zapewnić mu to Salome.

e) Scena piąta:

Sędzia mówi swej żonie, że ma kupca na apartamenty. Ta donosi mężowi, że hrabina Harrys pytała o listę panien i zaprasza je na ,,wieczorynek”. Między małżonkami dochodzi do sprzeczki. Sprzeczki te, jak mówi Salome na stronie, są już codziennością. Kiedy zdenerwowana Sędzina wybiega, Durejko również opuszcza lokum, by dokończyć potyczki słowne, ale po drodze spotyka Szeligę, więc będzie przez chwilę święty spokój, jak mówi Salome.

Salome w rozmowie z Szeligą mówi, że nie każdy, kto gada sam do siebie, jest wariatem.

Szeliga wypytuje o hrabinę Marię. Jest nią bardzo zadowolony. Dowiadujemy się również, że najbardziej świętymi osobami w okolicy jest Ksiądz Prowincjał oraz oczywiście Pani Hrabina.

f) Scena szósta:

Szeliga zostaje sam, jest zauroczony osobowością Hrabiny. Wkrótce słysząc kroki, chowa się, ale to nadchodzi Mak-Yks, mówiący oczywiście sam do siebie. Z jego monologu Szeliga wnioskuje, że TO nieszczęśliwy wielbiciel. Astronom pyta Mak-Yksa o pochodzenie, ten mu odpowiada:,, pochodzę ja z owych składowych ciał, nie wytrzymujących parcia chemicznego  Europy”. Szeliga oferuje Makowi swą pomoc, w razie gdyby ten zechciał udać się w podróż. Maka interesują tylko podróże poza Europę. Mak zwierza się, że tak, jak astronoma, fascynują go okna w apartamencie, bo przez nie widzi swoich przyjaciół- ptaki- wijące gniazda w drzewach i zlatują one co rano do okna, aby powiedzieć ,,dzień dobry”, on dzieli się z nimi chlebem. Obaj podchodzą do okna- widać powóz Marii. Nadchodzi pora odwiedzin. Szeliga dochodzi do wniosku, że Mak nie wypatruje ptaszków, a powozu hrabiny. I taka jest prawda.

Akt II:

Jeden z bocznych salonów Willi Harrys.

a) Scena pierwsza:

Rozmowa między Hrabiną a Magdaleną. Hrabina zwierza się Magdalenie, że jej mąż zawsze śmiał się z jej pozornego roztargnienia i zabobonu. Mówi, że najpierw zgubiła pierścień, który potem odnalazła. I jest to właśnie ten nasz tytułowy pierścień, którego historia rozwinie się w III akcie.

Magdalena prosi Marię aby powiedziała jej coś na temat Szeligi, który się w Marii zakochał, a ona go nie zauważa. Maria nie docenia jego ,,ziemskiej miłości” i sprawiła, że doniesiono mu o jej rzekomym zamążpójściu (intryga Hrabiny Marii). Wtedy wysłał jej ten ostatni telegram. Wynika z niego, że Szeliga ma zamiar Marię odwiedzić, natomiast ona nie chce wychodzić kolejny raz za mąż, ponieważ jak się wyraziła po jego śmierci wreszcie odnalazła wielkie dobro, jakim jest spokój. Wówczas Hrabina nakazuje Magdalenie przyjąć go jak najgrzeczniej.

Poruszany jest również temat Mak-Yksa- Maria stwierdza, że Mak-Yks byłby szczęśliwy w klasztorze, skoro lubuje się w samotniczym życiu. Albo go ożeni, jak znajdzie odpowiednią kandydatkę.

Hrabina daje Magdzie instrukcje, aby powysyłała zaproszenia na ,,wieczorynek”, sama zaś jedzie na Zbór Miłosierny. Wtem potyka się i rozdziera suknię. Wchodzi Mak-Yks , ta w pośpiechu ubiera się, na pytanie służącej, dlaczego ubiera się przy ludziach, odpowiada nieopatrznie, że to nie są ludzie. Mak poczuł się urażony. W rewanżu Hrabina zaprasza go na wieczorek towarzyski.

b) Scena druga:

Magdalena nadzoruje przygotowania, czyli m.in. poucza Starego Sługę, aby zrobił miejsce, by był parkiet. W tym samym czasie przychodzi Szeliga. Okazuje się, że Magdalena i Szeliga widzieli się i poznali już dawniej- ich pierwsze spotkanie przypadło na dworcu kolejowym, wówczas Magdalenie towarzyszył znajomy Szeligi- pan Lesław. A Szeliga właśnie wtedy wyjeżdżał z Europy.

Szeliga wypytuje Magdalenę o Marię, mówi, że słyszał o przyszłym ślubie. Magdalena mówi, że to ,,śluby mistyczne”. Podczas ich rozmowy dłonie tej pary splatają się z sobą. Na to wchodzi Hrabina. Szeliga nie widział jej już dwa lata. Hrabina pyta z wyrzutem, dlaczego nie przywiózł z Palestyny różańca. Ten odpowiada, że wpadł mu do Morza Martwego.

c) Scena szósta:

Po jego wyjściu do Magdaleny przychodzi sztukmistrz od fajerwerków- dochodzą do wniosku, że zaprezentowane będą takie w kształcie pierścienia. Były również propozycje Kupidyna z fajerwerk, fontannę dwóch serc czy serc, gwiazd i komet- nic się nie spodobało Hrabinie stąd właśnie pierścienie.

Magdalena robi scenę Hrabinie za to, że gdy weszła, zaraz się odsunęła w kąt. Maria przyznaje, że żywiła kiedyś do Szeligi iskrę uczucia. Ta wymyśla, że trzeba mu znaleźć kobietę.

Akt III:

Główny salon Willi- z szerokimi drzwiami na werandę i pobocznymi do salonów innych.

Generalnie- balety 

a) Scena pierwsza:

Przygotowanie do wieczorku towarzyskiego. Szeliga pyta Magdalenę, z którą przegada prawie cały wieczór ( rozmowy głównie o charakterze filozoficznym), kto to jest ten Mak- przeczuwamy więc, że jest on zazdrosny.

Odbywa się przyjęcie. Są tu też Mak i Szeliga. Goście podziwiają ogród Hrabiny. Pada propozycja od Sędziny, by postawiła ona pomiędzy drzewami grób. Sędzia odzywa się, że kiedyś położył swemu zmarłemu psu kamień, na którym widniał wiersz jego żony ( grób ten znajduje się w Durej-Woli). Sędzina niestety, ale nie zgadza się go zadeklamować. Następuje dyskusja na temat wyboru jakiejś gry, zabawy dla panien. Wszystkie panienki chcą przeprowadzić zabawę na werandzie. Dziewczęta chcą grać w pierścień- w kółeczku ciągną sznurek z pierścieniem .

Sędzina sugeruje Mak-Yks, aby dołączył do zabawy, a nie samotnie się objadał. Hrabina zapowiada, że na konie wieczoru w ogrodzie będą fajerwerki. Nagle coś dzieje się w salonie.  Pierścień Hrabiny zaginął, chce go odnaleźć, by nie był zaginiony drugi raz. Stary sługa donosi, że nie ma go na pewno w salonie. Jest to ,,Marii talizman”. Sędzia Durejko sprowadził policję i straż. Zostają przeszukani wszyscy panowie( Stary Sługa zwala winę na Młodego Sługę), na przeszukanie nie zgadza się jedynie Mak-Yks. Dopadają go jednak i znajdują pistolet. Mak opowiada- wstał rano, nic nie jadł, potem został pozbawiony mieszkania, miał w głowie myśli samobójcze. W drugiej kieszeni ma zaś okruszki chleba. Tymczasem znalazł się pierścień, znaleźli go słudzy: ,,Na świecznika gałązce brązowej" Urzędnicy opuszczają dom. Mak-Yks wygląda na chorego, obwieszcza Szelidze, że przyjmuje jego porękę i jutro stąd wypływa. Przypuszcza bowiem, że zostanie wzgardzony, bo plotki o jego rzekomym złodziejstwie się rozniosły. Hrabina proponuje mu, by został członkiem Komitetu Towarzystwa Miłosiernego. Podaje mu swoją prawą rękę wraz z pierścieniem. Ten pada u jej stóp, wtem na niebie błyskają sztuczne ognie na kształt dwóch pierścieni.. Generalnie między nimi rodzi się uczucie miłości.

Na koniec III aktu monolog wygłasza Sędzia- uważa, że to co się działo to komedia, która ma moralny sens, gdy uważnie się na nią spojrzy. Padają słowa:

Kto jest sprężyną tego zrządzenia, wręcz ex-machiną- odpowiada sam sobie: Durejko i kłania się sam sobie.

---