Dr Andrzej Bukowski Porównawcze studia cywilizacji
Kurs: Socjologia Kultury
Zróżnicowanie kulturowe (zbiorowości kulturowe, style życia, czynniki przyczyniające się do autonomizacji cech społecznych i kulturowych)
Zróżnicowanie społeczne a zróżnicowanie kulturowe. Na świecie obserwujemy ogromne zróżnicowanie form kulturowych, obyczajów, stylów życia; antropologowie odkryli niemal 900 społeczności etnograficznych, równie liczne są systemy wierzeń, istnieje obecnie około 6000 używanych języków. W dodatku, owe ogromne bogactwo form kulturowych przenika równie potężne zróżnicowanie form społecznych: struktur pokrewieństwa, systemów uwarstwienia, systemów władzy, systemów gospodarczych. Oba porządki są ściśle ze sobą związane, co widać chociażby na przykładzie funkcjonowania systemu kastowego w Indiach, gdzie niezwykle restrykcyjnemu systemowi uwarstwienia społecznego, a więc zasad regulujących granice pomiędzy kastami, wzajemne relacje i reguły przejścia pomiędzy nimi odpowiada rozbudowany system norm kulturowych, rytuałów, obrzędów, obyczajów, wierzeń i przekonań, odnoszących się do owych zasad i reguł strukturalnych. Nie da się dotrzeć ani do przyczyn zróżnicowania obu porządków, równie trudno ustalić jest relacje oraz granice pomiędzy nimi. Najogólniej rzecz biorąc istnieją 4 rodzaje koncepcji dotyczące związków pomiędzy porządkiem społecznym i kulturowym (Marian Golka): a) koncepcje zakładające wpływ cech i zróżnicowania społecznego na cechy i zróżnicowanie kulturowe (Basil Bernstein, Pierre Bourdieu) - silnie inspirowane marksizmem, cechy kulturowe traktowane są jako ideologie, będące wytworem stosunków społecznych i ich uzasadnieniem; b) koncepcje zakładające wpływ cech i zróżnicowania kulturowego na cechy (zróżnicowanie) społeczne - (Florian Znaniecki - inspiracje: neokantyzm, idealizm niemiecki - koncepcja współczynnika humanistycznego - sposób życia jednostki i jego miejsce w strukturze społecznej są efektem wykształconego sposobu postrzegania świata, przede wszystkim wiedzy i wykształcenia, wytworzonego w kręgach wychowawczych; c) koncepcje zakładające ontologiczną jedność obu porządków jako aspektów życia społeczno-kulturowego inspiracje - fenomenologia, interakcjonizm symboliczny - m.in. świat społeczny jest światem symbolicznym a cechy społeczne i cechy kulturowe splatają się ze sobą w niemożliwy do rozsupłania węzeł. Zmiana gustu czy systemu wartości (np. pod wpływem grup odniesienia) przyczynia się do awansu społecznego czy degradacji i odwrotnie, zmiana pozycji społecznej przyczynia się do przekształcenia gustu, zainteresowań, języka; d) koncepcje zakładające względną autonomię obu porządków - (postmodernizm) - cechy położenia społecznego i charakterystyki kulturowe ulegają rozdzieleniu, wzajemnej autonomizacji - nie da się określić na podstawie cech położenia społecznego danej jednostki czy grupy, ich cech kulturowych: stylu życia, smaku, systemu wartości. Pierwsza grupa koncepcji odnosi się do społeczeństwa tradycyjnych, w których wszelka przynależność społeczna decydowała o cechach kulturowych (chłopi, mieszczanie, arystokracja). Druga grupa koncepcji odnosi się do społeczeństw nowoczesnych, w których edukacja i inne procesy kulturowe przyczyniają się do wzmożenia ruchliwości społecznej. Trzecia dotyczy wszystkich faz rozwoju społeczeństw, natomiast czwarta charakterystyczna jest dla fazy ponowoczesnej, w której czynniki społeczne i kulturowe zaczynają pełnić niezależną wobec siebie rolę. I tę fazę należy omówić.
Procesy autonomizacji cech społecznych i kulturowych. Do procesów przyczyniających się do autonomizacji cech społecznych i kulturowych możemy zaliczyć m.in.: a) otwieranie się społeczeństw - przemieszczanie się ludzi i zmiany ich przynależności społecznej np. polska emigracja po powrocie zmienia status społeczny w miejscu zamieszkania, przenikanie wzorów zachowań, wytworów kultury, symboli - Londyn jako miejsce spotkań wielu kultur - stroje policjantów pochodzenia hinduskiego - turbany zamiast czapek policyjnych); b) rozluźnianie struktur stanowych, klasowych, zawodowych; c) rozmywanie granic między poszczególnymi segmentami życia społecznego (np. pomiędzy robotnikami a farmerami, kapitalistami a profesjonalistami): d) wewnętrzna polaryzacja w obrębie tych segmentów (klasy i warstwy nie są wewnętrznie jednolite); e) pozioma i pionowa ruchliwość społeczna; f) globalizacja - głównie dostępność tych samych przekazów, symboli równocześnie w każdym miejscu świata - upodabnianie się do siebie stylów życia i wzorów konsumpcji - w kręgach międzynarodowych dyskutuje się o tych samych sprawach i problemach; g) dyfuzja kulturowa (zapożycznie wzorów od siebie nawzajem i tzw. transkulturowość (wzajemne przenikanie, kreolizacja kultur); h) deterytorializacja kultury (oderwanie wzoru czy wytworu kultury od jej geograficznego, przestrzennego podłoża - sushi, pizza, kebab) i jej dysocjacja (oderwanie wytworu kultury od społecznego, a także kulturowego kontekstu, w którym funkcjonował - słuchamy muzyki stworzonej przez czarnych niewolników pracujących na plantacjach bawełny, oglądamy obelisk zabrany przez Napoleona sprzed egipskiej świątyni z Luksoru na Placu Zgody w Paryżu, czy eksponaty setek kultur w British Muzeum służące celom i logice muzealnej ekspozycji); i) relatywna emancypacja jednostek i grup; j) względna kreatywność jednostek i grup w kształtowaniu swych cech.
Zbiorowości kulturowe: sub-kultury, sekty i nowoplemiona. Termin: sub-kultura pojawił się w socjologii amerykańskiej w latach 30-tych XX wieku, kiedy to zauważono, że młodzież przestała naśladować cechy dorosłych, a zaczęła tworzyć i przejawiać odrębne wzory zachowań. Podkultury to zbiorowości definiowane przez ich cechy społeczno-kulturowe jako z jednej strony elementy składowe szerszego społeczeństwa, a z drugiej jako manifestacja pewnych przejawów odrębności w stosunku do innych zbiorowości i społeczeństwa jako całości. Uwaga badaczy sub-kultur koncentruje się na sub-kulturach młodzieżowych (hippisi, punki, rastafarianie, hip-hopowcy, dresiarze, podkultura techno, podkultura disco-polo). Charakterystyczne składniki sub-kultur młodzieżowych to przede wszystkim: a) elementy leksykalne; b) wygląd zewnętrzny (ubiór i fryzura); c) elementy obyczaju i pewne rytuały (np. powitania); elementy kultury artystycznej (główni muzyka); elementy systemu wartości odczuwanych; elementy ideologii. Istotne cechy sub-kultur: a) przenoszone są w procesie dyfuzji kulturowej; b) manifestowane są tylko w pewnych rolach i sytuacjach; c) często przemijają wraz z dorastaniem pokolenia (hippisi); d) podlegają erozji na skutek infiltracji przez kulturę masową; Nowoplemiona (termin wprowadził Michel Maffesoli) - zbiorowości ludzi często odległych przestrzennie, których poczucie wspólnoty i tożsamości wyrasta nie w wyniku wspólnego wychowania i przebywania, tylko wskutek wspólnych zainteresowań, pomysłu na spędzenie czasu wolnego, wspólnych ideałów czy choćby poglądów (uprawiający sporty ekstremalne, antyglobaliści, uprawiający różne gatunki tańca, hobbyści, kibice, kluby morsów). Maffesoli nazywa nowoplemiona czasowymi wspólnotami empatycznymi, w ramach których realizuje się określony „pomysł na życie”, aby choć na chwilę uciec od polikulturowości i nieokreśloności codziennych realiów. Członkowie nowoplemion: a) zazwyczaj nie żyją ani nie pracują obok siebie i, tym samym, na co dzień się nie spotykają; b) fizycznie spotykają się tylko okazjonalnie, choć nie przypadkowo; c) mają poczucie wspólnoty kulturowej, niezależnie od ograniczeń terytorialnych; d) integrują się niezależnie od uwarunkowań i ograniczeń społecznych (wiek, zawód, wykształcenie itp.); e) powstają dzięki możliwościom globalnej komunikacji (komórki, Internet). Sekty: to niewielkie i relatywnie dyskretne zbiorowości quasi-religijne, w których - po wstępnej otwartej i dobrowolnej rekrutacji - następuje daleko idące uzależnienie członków. Często używają szyldu religijnego i próbują upodobnić się do istniejących kościołów (przecież wszystkie wielkie religie zaczynały jako sekty). Różnice: kościoły podtrzymują istniejący porządek społeczny, sekty są wyrazem sprzeciwu wobec niego; kościoły są konserwatywne, sekty radykalne w poglądach, kościoły mają dużą liczbę wiernych, sekty mają raczej małą liczbę członków; kościoły są silnie zinstytucjonalizowane i rozległe powiązania ze otoczeniem instytucjonalnym (np. konkordat), sekty są zamknięte na świat, cechują się separatyzmem i ekskluzywizmem, poczuciem elitaryzmu: kościoły rekrutują wiernych głównie poprzez dziedziczenie wyznania, sekty opierają się na dobrowolności wstąpienia. Działalność sekt wykorzystuje cechy socjalizacji pierwotnej (Berger i Luckmann - silne uzależnienie emocjonalne od znaczących innych (przywódców) plus bezalternatywna wizja świata. Niebezpieczeństwa wynikające z funkcjonowania sekt: silna władza przywódcy sekty, pełne uzależnienie członków, nieczystość finansów, rozbijanie rodzin w wyniku rekrutacji.
Kategoria kontrkultury (Theodore Roszak, A. Jawłowska - Drogi kontrkultury) - kontrkultura jako próba zrewidowania dominującego nurtu kultury wraz z towarzyszącą jej propozycją zastąpienia go własnymi wartościami, normami i wzorami. Kontrkultura zwracała się głównie przeciw: - wartościom materialnym; establishmentowi politycznemu; rasizmowi; seksizmowi; klasizmowi; unifikacji; wojnie. Kontrkultura jest przejawem kontestacji społecznej - czyli zjawiska zakwestionowania przez społeczeństwo części lub całości swoich istotnych cech. Przykłady: kontrkultura lat 60-tych, a wcześn8iej ruchy artystyczno-liberalne dekadentów, dadaistów, surrealistów, egzystencjalistów, beatników itd., itp.
Styl życia jako kategoria zróżnicowania kulturowego.
Przykłady definicji: „zakres i formy codziennych zachowań jednostek lub grup, specyficzne dla ich usytuowania społecznego, tzn. manifestujące położenie społeczne oraz postrzegane jako charakterystyczne dla tego położenia, a dzięki temu umożliwiające szeroko rozumianą lokalizację ludzi” (Andrzej Siciński). Siciński podkreśla przede wszystkim cechy położenia społecznego. Dla Grzegorza Kaczmarka styl życia to: „zachowania […] stanowiące wynik pewnego wyboru z szerszego repertuaru możliwych w danej sytuacji zachowań. Styl życia równoznaczny jest jakiejś selekcji z tego repertuaru. Jest przejawem aktywności i względnej niezależności jednostki, jej czynnej roli w kształtowaniu życia i jego obrazu”. Kaczmarek podkreśla przede wszystkim element wolnego wyboru w kształtowaniu stylu życia. Obie definicje charakterystyczne są dla odmiennych faz rozwoju społeczeństw.
W zakres stylu życia mogą wchodzić m.in. a) poziom i charakter konsumpcji; b) wygląd zewnętrzny; c) urządzenie mieszkania; d) sposób spędzania wolnego czasu; e) wzory życia rodzinnego; f) charakter kontaktów społecznych; g) zachowania związane z higieną, ochroną zdrowia, rekreacją; h) poziom i charakter uczestnictwa w kulturze; i) uznawane - choć nie zawsze odczuwane wartości (np. patriotyzm jako wartość uznawana choć nie odczuwana, pieniądze jako wartość nieuznawania choć odczuwana.
Czynniki warunkujące style życia: a) stan rozwoju społecznego, politycznego i gospodarczego (faktycznie dopiero w późnym kapitalizmie pojawiła się możliwość swobodnego kształtowania stylu życia); b) pochodzenie społeczne jednostki i jej wychowanie (socjalizacja); c) wykształcenie (może poszerzać repertuar cech i zachowań; d) dochody jednostki (wpływają na możliwości konsumpcyjne); treści kultury masowej (socjalizacja wtórna - dostarczają jednostce wzorów zachowań).
Typologie i przykłady stylów życia. Typologia Jawłowskiej i Mokrzyckiego dla społeczeństwa polskiego lat 70-tych: a) styl elitarny - wykształcenie ogólne, troska o formę, brak ostentacyjnej konsumpcji, hipokryzja wobec wartości materialnych; b) styl neomieszczański - dominacja wartości materialnych, współzawodnictwo, załatwianie spraw, brak zainteresowania problematyką społeczną, pretensjonalność zachowań; c) styl neoplebejski - patriarchalny model rodziny, podkreślanie ubóstwa, brak czasu na rekreację, bezpośredniość kontaktów; d) styl robotniczy - praktycyzm, zdroworozsądkowość, przewaga czynności utylitarnych nad symbolicznymi; e) styl społeczeństwa masowego - swoista bezstylowość, różne inspiracje kultury masowej. Styl życia Yuppies (Young, Urban, Professional) - wysoki standard konsumpcji, nastawienie na karierę zawodową, nastawienie na intensywność życia i przeżyć. Styl życia disco-polo - nastawiony na zabawę, na tu i teraz, niezobowiązujący, niezainteresowany życiem społecznym, niezainteresowany karierą zawodową i materialną.