A. Janus-Sitarz, „Nie ma rozpusty większej niż myślenie...” Teksty filozoficzne w edukacji polonistycznej,
w: Przygotowanie ucznia do odbioru różnych tekstów kultury, red. A. Janus- Sitarz
Szkoła musi przygotowywać ucznia do czytania różnych tekstów, nie tylko literackich. Teksty filozoficzne często traktowane (a niesłusznie) jako przeznaczone dla bardzo elitarnego kręgu odbiorców. Uczeń powinien się przekonać, że nie są one poza granicami możliwości jego percepcji. Czytania ich trzeba jednak uczyć, a czyta się je w innym celu, niż pozostałe teksty kultury. Trzeba nauczyć czytania głównych tez, kształcić umiejętności rozwijania ich i popierania przykładami, zadawania pytań. W oparciu o te teksty trzeba rozwijać zdolność kontemplacji, refleksji, a więc wzbogacania swojego życia wewnętrznego. Obecnie trwają dyskusje na temat wprowadzenia do szkół średnich filozofii jako przedmiotu obligatoryjnego - byłoby to korzystne dla uczniów i odciążyło polonistów, którzy w ograniczonym planie zajęć muszą uwzględnić teksty filozoficzne. Tekst filozoficzny na j. polskim rzadko funkcjonuje jako wyłączny przedmiot badań, częściej - stanowi jedno ze źródeł przy wprowadzeniu do konkretnego okresu w dziejach kultury bądź kontekst, ułatwiający zrozumienie utworu literackiego. Bez elementów filozofii na polskim nie sposób wyobrazić sobie zrozumienie systemu wartości, twórców i ich bohaterów poszczególnych epok. Ważne jednak by tekst filozoficzny nie był w sposób zbyt służebny kojarzony z literaturą. Znajomość pewnych pojęć i systemów polonistycznych ułatwia naukę nadrzędnych zadań edukacji polonistycznej: poszukiwanie prawdy, piękna i dobra; wychowanie człowieka otwartego na wiedzę, sztukę i na drugiego człowieka; przygotowanie młodego człowieka do rozpoznawania wartości moralnych i ich hierarchizacji, dokonywania wyborów i brania za nie odpowiedzialności. Och, och, och.
Sposoby czytania tekstu filozoficznego
Podstawą tu jest odnajdywanie głównej myśli. Żeby ucznia tego nauczyć warto stosować takie polecenia:
- wynotuj słowa i sformułowania kluczowe;
- podkreśl zdanie z główną tezą;
- rozwiń główną myśl tekstu itp.
Trzeba aktywować ucznia, żeby odnajdywał pytania, ale i sam je stawiał, ustosunkowywał się do tez i był gotów z nimi dyskutować. Trzeba ucznia przekonać, że ma prawo do subiektywizmu, własnego zdania i że jego zadanie nie ogranicza się jedynie do odtworzenia cudzych przemyśleń.
Przydatnym sposobem czytania tekstów filoz. jest porównywanie różnych tez, systemów filozoficznych, szukanie w nich podobieństw, sprzeczności, polemik - to przekonuje uczniów, że mają prawo do własnego zdania, skoro nawet wielcy myśliciele nie są zgodni. Można mieć swoje poglądy pod warunkiem, że potrafi się je rzeczowo uzasadnić, argumentować i egzemplifikować. Warto proponować różne formy: dialog z wybranym filozofem, esej, a nawet opowiadanie, którego akcja stanowiłaby ilustrację jakiejś filozoficznej tezy.
Związki filozofii z kulturą dawnej epoki :Filozof dąży do poznania prawdy obiektywnej i stara się formułować twierdzenia uniwersalne, ale jest związany z epoką, w której żyje. Filozofia wpływa na światopogląd ludzi, kreuje nowe postawy. Jeśli zatem chcemy w pełni zrozumieć kulturę poprzednich epok, musimy sięgnąć do dzieł filozoficznych ówczesnych czasów, by pomogły nam wyjaśnić pewne mechanizmy postępowania ludzi, cele sztuki. Np. żeby zrozumieć organizację średniowiecznego społeczeństwa warto sięgnąć do dzieł świętego Tomasza z Akwenu, w sposób obrazowy wyjaśniających specyfikę ziemskiej i niebiańskiej hierarchii.
Tekst filozoficzny jako kontekst tekstu literackiego: Txt filoz. najczęściej pojawia się na polskim jako kontekst „oświetlający” utwór, pozwalający na dostrzeżenie większej ilości odwołań. Czasem wyjaśnia światopogląd autora z dawnej epoki, przybliża obce współczesnemu człowiekowi realia czy sposób rozumowania. Tak się dzieje, gdy, odwołując się do filozofii epikurejskiej i stoickiej, czytamy wiersze Horacego, szukającego - w połączeniu obu szkół filozoficznych - złotego środka.
Koncepcje filozoficzne stanowią niejednokrotnie klucz do zrozumienia roli poszczególnych bohaterów literackich, uświadomienia sobie sensu motywów ich działań. Na polskim nie da się pominąć np. postaci Zygmunta Freuda. Znajomość jego teorii pozwala lepiej zrozumieć zjawisko symbolizmu, a także zachowanie niektórych bohaterów.
Txt filoz. może stanowić interesujący kontekst dla utworu literackiego nawet, gdy nie można udokumentować żadnego bezpośredniego związku między obydwoma tekstami, tzn. nie łączy ich ani czas powstania, ani poświadczone zainteresowanie daną koncepcją filozoficzną.
Filozofia i filozofowie jako temat literatury i malarstwa: Na szczególną uwagę w edukacji polonistycznej zasługują te teksty literackie, których bezpośrednim przedmiotem zainteresowania staje się koncepcja filozoficzna, światopogląd, bądź - sam myśliciel. Utwory te stanowią dowód wpływu filozofii na artystów, świadectwo źródeł ich inspiracji. Tematem dzieła czasem jest pytanie, twierdzenie lub wątpliwość, jakie pozostawił po sobie filozof, a czasem jego biografia. Takim popularnym bohaterem literackim stał się Sokrates (Obrona Sokratesa Platona, dramat Sokrates Woltera, wiersz Sokrates tańczący Tuwima, obraz Śmierć Sokratesa J. L. Dawida itd.). Przykład obecności w lit. innego filozofa: Pan Cogito opowiada o kuszeniu Spinozy Herberta. Warto też zwrócić uwage uczniów na obecność filozofów w malarstwie (Medytujący filozof Rembrandta, Trzej filozofowie Giorgiona itd.).
Filozofowie - pisarze: Wielu pisarzy znanych jest w dziejach kultury z podwójnej roli: artysty i filozofa (|Wolter, Russeau, Nietsche, Irzykowski, Brzozowski itd.). Nie zawsze konieczne jest sięganie do ich tekstów filoz, ale czasem warto, np. w przypadku Witkacego - jego przemyślenia dotyczące „czystej formy” w sztuce ściśle wiązały się z jego filozofią Tajemnicy Istnienia. Przed lekturą Dżumy natomiast warto zapoznać uczniów uczniów teoriami Camusa - filozofa, reprezentanta humanizmu heroicznego.
Uniwersalizm i aktualność myśli filozoficznych: Musimy przekonać ucznia, że w tekstach filoz. może znaleźć odpowiedzi na ważne pytania młodego człowieka XXI w. Ten sam postulat szukania treści bliskich nam, współczesnym, obowiązuje zarówno przy czytaniu tekstów filozoficznych, jak i literackich, podejmujących problematykę sensu ludzkiej egzystencji.
Dydaktyka wobec nowych teorii filozoficznych :Dydaktyka musi być wyczulona na wszelkie funkcjonujące w innych obszarach wiedzy i życia teorie, tendencje, kierunki. Jej rolą jest przefiltrować je przez sito przydatności, zweryfikować użyteczność sens wprowadzenia na któryś z etapów edukacji. Trzeba w sposób ostrożny i krytyczny, a zarazem otwarty i elastyczny, podchodzić do decyzji wykorzystania nowości w praktyce szkolnej. Teoria, która cieszy się ostatnio dużą popularnością, to. tzw. teoria chaosu, która źródło swe czerpie wprawdzie z nauk ścisłych, ale wywiera ogromny wpływ na filozofię i wszelkie nauki humanistyczne. Znajomość tej teorii daje szanse zarówno na mówienie o wartościach sposób nieuproszczony, jak i na pogłębienie spojrzenia na zjawiska literackie i językowe. Szkoła ma misję wychowawczą - ma ułatwić młodemu człowiekowi zrozumienie wszystkiego, co się wokół nas dzieje. Warto więc wykorzystać rozważania na temat sensu dążeń człowieka wobec nieprzewidywalności świata zewnętrznego, do kształtowania postawy otwartości i zarazem odpowiedzialności wobec otaczającej nas rzeczywistości. W aspekcie aksjologicznym bowiem teoria chaosu może godzić dwie podstawowe potrzeby człowieka: potrzebą wolności, będącą warunkiem tworzenia oraz potrzebę bezpieczeństwa, wiary w istnienie jakichś praw, powtarzalnośi i stabilności.Przydatność filozoficznego aspektu teorii chaosu można dostrzec także w komentowaniu różnego rodzaju zjawisk językowych (redundacja, pozorny bełkot, dialog głuchych itp.) współczesnej literatury dostrzegali celowe działania kreujące i komentujące rzeczywistość. Znajomość teorii chaosu może okazać się przydatna przy odbiorze różnych tekstów kultury: malarstwa i literatury groteskowej, sztuki kolażu, literatury realizmu magicznego, powieści postmodernistycznej opartej na ideach naukowych. Ogólnie mówiąc, w sferze odbioru kultury (przede wszystkim postmodernistycznej), ułatwia otwarcie na wielość interpretacji sztuki (operującej chaosem, groteską, kolażem, labiryntem, fragmentaryzmem, grą), czyli sztuki odrzucanej często przez nieprzygotowanego czytelnika.