Arystoteles-uczeń Platońskiej Akademii - urodził się w Stagirze, w roku 384, w rodzinie, w której zawód lekarza był dziedziczmy. Ze środowiska, w którym wyrósł wyniósł pewien zasób wiedzy empirycznej oraz przyrodniczo medycznej, co było niezgodne z naukami jego mistrza- Platona.
Wybitny stagiryjczyk był myślicielem bardzo utalentowanym i płodnym.Stworzył wiele godnych uwagi dzieł, których rozpiętość tematyczna waha się od rozpraw fizycznych począwszy na poetyce skończywszy.
W niniejszej pracy przedstawię arystotelesowską teorię duszy, którą odnaleźć możemy w jednym z jego pism przyrodniczych pt. „O duszy”.
Rozprawa ta stała się pierwszą psychologią sensu stricte. Według wybitnego psychologa J.M.Baldwina „ Arystoteles dokonał więcej w psychologii niż ktokolwiek inny”. 1
Arystoteles starał się udowodnić w swym dziele, iż byty ożywione różnią się od bytów nieożywionych tym, że „ zawierają zasadę, która udziela im życia, a zasadą tą jest dusza”.2Chciał przedstawić również cechy charakterystyczne i sposób życia duszy w jestestwach żywych.
Żeby ukazać sposób bytowania duszy Arystoteles na początku swego dzieła musiał odwołać się do koncepcji hylemorficznego złożenia bytów, która mówi, że wszystkie rzeczy są złożone z „materii” i „formy”.Pierwsza z nich jest tzw. „możnością, a druga „aktem”.
Reguła ta odnosi się zarówno do bytów ożywionych jak i nieożywionych, jednakże ciała ożywione według Arystotelesa maja życie, ale nim nie są, gdyż są jedynie podłożem, którego forma i aktem jest dusza:
„(...)Dusza musi być substancją rozumianą jako forma ciała naturalnego posiadającego w możności życie.Ale substancja [ta] jest aktem; konsekwentnie [dusza] jest aktem takiego właśnie ciała”.3
Idąc za ową definicją dusza jawi się jako zasada życia o ściśle określonych funkcjach, które kierują i regulują działaniami.
Zjawiska te można podzielić na funkcje o charakterze:
- wegetatywnym,np. rodzenie odżywianie się czy wzrost,
-zmysłowo-motorycznym,np. postrzeganie zmysłowe i ruch,
- rozumnym,np. poznanie myślenie i wybór.
Na podstawie tego podziału Arystoteles dokonał trójpodziału duszy na: duszę wegetatywną zmysłową oraz rozumną.
Dusza wegetatywna jest podstawowa zasadą życia.
Według stagiryjczyka odpowiada ona za takie funkcje życiowe jak rodzenie, odżywianie się i wzrost.
Przypisując jej te oto cechy Arystoteles chciał niejako przezwyciężyć wyjaśnienia zawikłanych procesów życiowych proponowane przez filozofów przyrody.
Drugim rodzajem duszy opisanym w rozprawie Arystotelesa jest dusza zmysłowa, którą posiadają zarówno zwierzęta jak i ludzie.
Ten rodzaj duszy nie może istnieć w żadnym jestestwie, jeśli nie ma w nim uprzedni duszy wegetatywnej.
Pierwszą funkcją duszy zmysłowej jest doznawanie wrżeń.By ta funkcja mogła w bycie ożywionym zaistnieć posiada pięć zmysłów, które odpowiadają za odbiór danych przeżyć.
Arystoteles twierdzi również, że z wrażeń zmysłowych wywodzi się wyobraźnia wytwarzająca obrazy i pamięć, która te obrazy gromadzi a następnie odtwarza.
Dwiema kolejnymi zdolnościami duszy zmysłowej są pożądanie i ruch.Pierwsze z nich jest konsekwencją postrzegania zmysłowego, a drugie wynika bezpośrednio z pożądania.
Ostatnim, trzecim rodzajem duszy jest dusza rozumna,której istnienie zależy od uprzedniej obecności duszy wegetatywnej i zmysłowej.
Dusza ta przypisana jest jedynie człowiekowi, co odróżnia go od roślin,czy też zwierząt i co stawia go na wyższych szczeblach drabiny bytów.
Najważniejsza cech duszy rozumnej jest akt poznania intelektualnego, który sam w sobie jest możnością i zdolnością poznania czystych form, które są zawarte w postrzeżeniach zmysłowych i wyobraźni.
Powyższe rozważania udowadniają, że dusza w systemie Arystotelesa jest przede wszystkim integralną częścią człowieka, powstającą wraz z jego narodzinami i z jego śmiercią ginącą, a więc odartą z wiecznotrwałości.
Stała się ona jedną z form materii, dążącą do doskonałości tak samo jak inne formy.Jest ona jednak formą najdoskonalszą, jedyną, która posiadła zdolność rozumienia świata zewnętrznego i świadomości samej siebie.Jako najdoskonalsza ze znanych form materii jest już blisko od połączenia się z Bogiem, co można rozumieć, że jako jedyna z form materialnych ma szansę osiągnąć doskonałość i połączyć się ostatecznie z Bogiem.Dusza jest jednak wciąż tylko formą materii, jest, więc w nią wciąż uwikłana i nierozerwalnie związana.
Dusza i ciało człowieka tworzą, więc swoistą jedność, a nie dwa oddzielne byty, tak jak to jest ze wszystkimi innymi formami materii.
W związku z tym dusza posiada część irracjonalną, na którą składają się podstawowe popędy sterujące potrzebami ciała-takie jak głód, popęd płciowy itp. oraz część racjonalną,będącą już niemal czystą formą, która świadomie stara się sterować popędami i jest zdolna myśleć.
Arystotelesowska koncepcja duszy jest koncepcją szeroko rozbudowaną i wieloaspektową,co pozwoliło jej zaistnieć jako podstawa współczesnej psychologii. Oraz jako fundament dalszych rozważań filozoficzno-metafizycznych.
Jednak „choćby myśliciele wszystkie przeszli grogi, nie dotrą do granic duszy; taka to w niej głębia, a natura rzeczy lubi się ukrywać”(Heraklit z Efezu).4
Przypisy:
1J.M.Baldwin,Dictionary of Philosophy.W: Arystoteles,Dzieła wszystkie.Wstęp i oprac.P.Siwek,Warszawa 2003,s.11.
2Tamże,s.16.
3Tamże,s.70.
4Heraklit z Efezu.W:Cz.Glensk,J.Glenski,Myślę, więc jestem.Maksymy i sentencje, Kęty 1993,s.157.
Bibliografia:
1.Arystoteles,Dzieła wszystkie.Wstęp i oprac.P.Siwek.
Warszawa 2003
2.J.Bocheński,Zarys Historii Filozofii,Wydawn.Philed,1993
3.Cz.Glensk,J.Glensk,Myślę, więc jestem.Maksymy i sentencje,
Kęty 1993
4.M.Jędraszewski,Antropologia Filozoficzna,Poznań 1991
5.G.Reale, Historia Filozofii Starożytnej.Platon i Arystoteles.Przeł.
E.Źieliński,Lublin 1996