Kamień na kamieniu
Wiesław Myśliwski w powieści „Kamień na kamieniu” ocenia życie powojennej wsi i skalę wartości wyznaczonych przez współczesnych chłopów. Książka jest obszerną, kilkutomową sagą chłopskiego życia, plebejskiego widzenia świata, ludowego stosunku do rzeczywistości społecznej, natury i przyrody. Ukazuje wieś od wewnątrz, przez pryzmat mentalności chłopskiej. Narratorem jest bowiem chłop, były partyzant, który w powojennej rzeczywistości próbuje odnaleźć sens swojego życia. Powieść buduje sukcesywnie mikrokosmos wsi z jej typowymi punktami: kościół i cmentarz, spółdzielnia, sklep, obejścia gospodarskie. Myśliwski pozostając w zasadzie w swojej powieści w kręgu realnej i konkretnej geograficznie, historycznie i społecznie wsi, wkracza jednak - poprzez losy życiowe bohaterów, ich wspomnienia, opowieści rodzinne, legendy „domowe” itp. - na obszary znacznie szersze w sensie problemowym. Bardzo ważne jest oczywiście to, że bohaterami są tutaj przede wszystkim mieszkańcy wsi, jako odrębna i ukształtowana przez wieki społeczność o swoistych cechach, tak kulturowych, jak i czysto obyczajowych czy psychologicznych, ale na tym nie poprzestaje. Nie ma bowiem, jak wielu jego starszych, a i młodszych kolegów kompleksu niższości. Wie mianowicie - i świetnie to tu pokazuje - że za każdym pojedynczym istnieniem, niezależnie od jego „przypisania” terytorialnego czy społecznego kryje się cały kosmos ludzkich spraw, swoista filozofia życia. I to jest właśnie główny temat „Kamienia na kamieniu”. Filozofia życia chłopskiego, filozofia bytu związanego z ziemią, pracą, naturalnym rytmem biologii, przyrody i natury oraz często niewidzialnymi mackami i więzami, także i mieszkańców wsi, jak to ma miejsce w życiu każdego człowieka
Tak samo jest w przypadku głównego bohatera Szymona Pietruszki, jednego z czterech synów niebogatej chłopskiej rodziny, wraca on do przeszłości, która określiła jego tożsamość - w którego świadomości współżyją przecież obrazy jego rodzinno - wiejskiego bytowania obok przeżyć takich chociażby, jak wielka wojna światowa, która przeżył, jak dwuletni pobyt w szpitalu, jak te wszystkie doświadczenia i wypadki, których nie szczędziło mu życie: zanim został samodzielnym gospodarzem, był i milicjantem i urzędnikiem w gminie. Ciągle upadał i podnosił się na nowo, wędrował przez życie niczym współczesny ludowy Odys w poszukiwaniu celu swojego życia i ciężkiej pracy.
W świadomości chłopa śmierć odgrywa istotną rolę: jest czymś nieuchronnym, zaskakującym, czemu jednak człowiek próbuje nadać sens i w jakiś sposób chce nad tym zapanować, chociaż miałoby to być przygotowanie na to spotkanie poprzez budowę grobu. Śmierć postrzegana jest poprzez pryzmat wyobrażeń ludowych, ale też religijnych.
Szymon Pietruszka - nieprzypadkowy jest tutaj moim zdaniem ten kontrast pomiędzy pospolitością nazwiska bohatera, a głoszonymi przez niego uniwersalnymi prawami o ludzkim życiu - przypomina, że mieści się ono pomiędzy początkiem i kresem, pomiędzy kołyską a grobem. I że ze wszystkich ludzkich wysiłków i prac, jak w tytule zaczerpniętym z ludowej piosenki, zostaje jedynie kamień na kamieniu… Szymon, przecież sam pełen zapału i chęci do życia - wiejski mędrzec - chce przez to powiedzieć, że o tej perspektywie nie należy nigdy zapominać