W. Tatarkiewicz "Przeżycie estetyczne. Dzieje pojęcia"
1. NAZWA - Definicją i teorią przeżycia estetycznego zajmowano się już od starożytności. Dopiero jednak w połowie XVIII wieku zaczęto używać wyrazów "estetyka", "estetyczny", "przeżycie estetyczne.
2. CZYM JEST PRZEŻYCIE ESTETYCZNE - takie pytanie zadawano sobie od starożytności.
-Starożytność:
a)Pitagoras: jest to po prostu OGLĄDNIE/SŁUCHANIE (skupienie zmysłu wzroku i słuchu)
b) Arystoteles: OGLĄDNIE/SŁUCHANIE; sześć cech przeżycia:
-przezycie intensywnej przyjemności,
-zawieszenie siły woli,
-osiąga różne stopnie natężenia,
-właściwe jest tylko człowiekowi,
-niezależne od ostrości zmysłów,
-przyjemność przeżycia pochodzi z samych wrażeń, a nie z kojarzeń (jak przy zmysłach smaku i węchu)
c) Platon: prawdziwe piękno istnieje w IDEACH, a nie w rzeczach, dusza ma szczególną zdolność postrzegania idealnego piękna
d) Plotyn: warunkiem przeżycia estetycznego jest posiadanie szczególnego zmysłu piękna, ale też ODPOWIEDNICH KWALIFIKACJI MORALNYCH
-Średniowiecze:
a) Gwido z Arezzo - przeżycie estetyczne jest widzeniem i słuchaniem,
b) Tomasz z Akwinu - oddzielił postawę estetyczną (właściwą tylko człowiekowi) od biologicznej,
c) Boecjusz - dla uchwycenia piękna człowiek musi mieć piękno w sobie,
d) Jan Szkot Eriugena - musi mieć człowiek "wewnętrzny zmysł duszy"
- przeciwstawiał postawę estetyczną, kontemplacyjną postawie praktycznej
-Odrodzenie:
do przeżycia piękna potrzebne jest nie tylko piękno przedmiotu, ale także szczególna zdolność umysłu oraz zajęcie określonej postawy:
a) CZYNNEJ (we własnym umyśle trzeba mieć idee piękna, by dostrzegać piękno w rzeczach)
b) BIERNEJ - odbiorcy piękna potrzebne jest tylko oddanie się duszy
-Późny Barok:
a) Gian Vincenzo Gravina - w przeciwieństwie do swoich poprzedników z różnych epok nie uważał, że do przeżycia piękna potrzebne są władze racjonalne. Przeciwnie - w przeżywaniu piękna biorą udział irracjonalne uczucia, które opanowują umysł i wprowadzają go w stan upojenia
- Początek Oświecenia:
- teoria Dubosa - przeżywanie piękna jest sposobem na zajęcie umysłu, jest środkiem przeciw nudzie
- OŚWIECENIE:
- pojawia się mnóstwo tekstów poruszających sprawy przeżycia estetycznego (we wcześniejszych epokach zajmowali się tym nieliczni)
- ANGLIA - główny teren badań
a) Locke: psychologiczny punkt widzenia, trzeźwy intelektualizm
b) lord Shaftesbury - sprawa uczuć ważniejsza od spraw poznania i bytu. Poetycki antyintelektualizm. Teoria kontemplacji.
- POJĘCIE SMAKU (taste, gusto) - nazwano tak szczególną zdolność służącą rozpoznianiu piękna, zmysł piękna (odrębny od zmysłu moralnego)
c) Gerard - aż siedem zmysłów wewnętrznych wyróżnił: zmysł piękna, nowości, wzniosłości, wyobraźni, harmonii, śmieszności i cnoty. Ale ta teoria się nie przyjęła.
d) dwie teorie co do postrzegania piękna:
1. Subiektywność (Hutcheson, Hume)
2. Obiektywność (Shaftesbury, Burke)
- NIEMCY
a) Baugmarten - nazwa "estetyka" od niego
- przeżycie est jest poznaniem zmysłowym, czyli niższym, bo "niewyraźnym"
b) Kant - sąd smaku nie jest tylko i wyłącznie sądem poznawczym, lecz także estetycznym, czyli sądem subiektywnym
-właściwości przeżyć est wg Kanta:
1) bezinteresowność (podoba się nie rzecz, ale samo wyobrażenie o niej)
2) bezpojęciowość (w przeciwieństwie do postawy poznawczej)
3) formalność (dotyczy samej formy rzeczy)
4) zaangażowanie/upodobanie całego umysłu
5) konieczność, ale subiektywna (każdy musi oceniać piękno indywidualnie)
6) powszechność, ale bez reguły (ale skoro ludzkie umysły są podobnie zbudowane, można oczekiwać, że pewne przedmioty będą się podobać powszechnie)
c) Schopenhauer - teoria kontemplacji. Przeżycie est jest po prostu kontemplacją (postawa widza/słuchacza, który opuszcza praktyczną stronę reczy i całą siłę umysłu wypełnia tym, co ogląda, zapomina o sobie)
- OSTATNIE STO LAT:
- połączenie przeżycia estetycznego z psychologią. Ingarden - antypsychologiczny.
a) teoria Wundta, Fechnera, Cohna - przeżycie estetyczne jest przeżyciem swoistym, niesprowadzalnym do innych, istnieją elementarne uczucia estetyczne
b) teoria hedonistyczna (XIX w.) - przeżycie estetyczne jest po prostu doznaniem przyjemności. Santayana, Muller-Freienfels
c) kognitywizm - przeżycie estetyczne jest poznaniem, oświeceniem umysłu, w przeżyciu umysł znajduje wyjaśnienie widzialnej istoty świata. Croce, Fiedler.
d) iluzjonizm - przeżycia est są oderwane od rzeczywistości, poruszają się w świecie złudzeń, imaginacji, pozorów; Lande (świadome złudzenie, oscylowanie między złudzeniem a uświadomieniem sobie złudzenia); Hartmann, Geriger (uczucia doświadczane przy przeż est są uczuciami pozornymi); Meinong (fikcyjność sądów o przeżyciu); Blaustein (fikcyjność przedstawień); Schiller, Darwin, Spencer (przeżycie est jako rodzaj gry)
e) teoria aktywnej natury przeżyć estetycznych - teoria współodczuwania, EMPATII
-Herder, Novalis, Vischer, Hegel, Lotze, Lipps
-przeżycie est występuje wtedy, gdy podmiot przenosi swoje uczucia na podmiot, przypisuje przedmiotowi estetycznemu wartości, które są mu bliskie, a których przedmiot nie posiada. Źródło szczególnej przyjemności: odnajdywanie siebie w przedmiocie różnym od siebie.
f) teoria kontemplacji (skrajnie przeciwna do teorii empatii)
- w przeżyciu est zadowolenia nie czerpiemy z siebie, ale z rzeczy oglądanych, przez poddanie się im i wchłanianie ich piękna
- wcześniej: Schopenhauer; Kulpe, Ducasse, Segał (pl), Bergson
- bierność, skupienie na zewnętrznych rzeczach, niewybieganie poza nie myślą; ale KONTEMPLACJA jest nie tylko odbieraniem wrażeń, włącza też czynności umysłowe (oprócz zmysłowych), czyli PAMIĘĆ i OCZEKIWANIE, które spalają kontemplowane utwory/dzieła.
- UZUPEŁNIENIA TEORII KONTEMPLACJI:
a) teoria izolacji (przedmiotu od innych przedmiotów, od otoczenia, w jakim przedmiot się znajduje; ramy obrazów, cokoły rzeźb, stylizacja i idealizacja). Hamman
b) teoria dystansu psychicznego (skupienie tylko na jednej rzeczy, świadomość nie może być podzielona między myślą o oglądanej rzeczy a myślą o sobie samym)
c) teoria bezinteresowności - warunkiem przeżycia est jest usunięcie ze świadomości spraw osobistych, praktycznych, doraźnych.
d) psychologizacja postaci - w spostrzeźeniach całość jest pierwotniejsza od części (ogół a szczegół), obejmowanie całościowe oglądanego przedmiotu
e) teoria upojenia - czysto emocjonalna, przeżycie następuje wtedy, gdy odtrącimy pierwiastek intelektualny. Wtedy dopiero zjawisko ukazuje nam swoje drugie, intuicyjne oblicze.
-Abramowski, Bremond (poezja - ma dać nieokreślone upojenie, by nawiązać kontakt z tajemniczą rzeczywistością i przekazać głębię naszej duszy; to proza jest od pouczania, opowiadania, odmalowania, wywoływania dreszczy czy łez)
-Teoria upojenia była skrajnym przeciwieństwem intelektualnej koncepcji przeżycia estetycznegp. Nietzsche: stworzył dualistyczną koncepcję przeżyć estetycznych, które po części są "apollińskie"(intelektualne), a po części "dionizyjskie" (emocjonalne)
-SPUŚCIZNA:
-przeżycie estetyczne nie jest konkretne; gdy działa swojąnowością i niezwykłością, to czy działa estetycznie? Addison: niezwykłość to nie piękno, ale łączy się z nim tworząc odmiany "przyjemności wyobraźni". Odtąd stosunek bywa sporny, niezwykłość i nowość znaczą w sztuce coraz więcej. Chodzi nie tylko o sztukę nową, lecz dawną, bo to, co dawne, stało się nieznane i przez to uzyskało tytuł nowego.
-wielkie rozbieżności w teoriii przeżycia estetycznego. Minione stulecie - okres teorii skrajnych i wykluczających się, nasze stulecie - poszukiwanie poglądów pluralistycznych, godzących przeciwieństwa:
a) Ingarden - przeżycie est jest złożone, wielofazowe. Przechodzi przez szereg etapów:
1. "Emocja wstępna" (początek przeżycia, ma charakter wzruszenia, emocjonalność)
2. Skupienie na danym przedmiocie (pod wpływem wzruszenia)
3. "Skupione oglądanie" (kontemplacja)
4. Obcowanie z ukształtowanym przez siebie przedmiotem
-na wcześniejszych etapach przeżycie ma charakter uczuciowy i dynamiczny, zaś w końcowym etapie - kontemplacyjny.
b) Tatarkiewicz - przeżycia estetyczne są różnego rodzaju, mają zarówno bierny, jak i aktywny charakter, posiadają zarówno współczynnik intelektualny, jak i czysto emocjonalny, obejmują stany kontemplacji, ukojenia, jak i wzmożonej uczuciowości.
-zatem: kolejno jest przeżycie est. najpierw marzeniem (przeżywaniem emocjonalnym), potem skupieniem (kontemplacją), choć może być wyłącznie marzeniem lub wyłącznie skupieniem.
-przeżycie jest tak bardzo ogólne i niezupełnie określone, że tylko alternatywami można je opisać.