Wulkan - z łac. Vulcanus (rzymski bóg ognia, wojny), miejsce na powierzchni Ziemi, z którego wydobywa się lawa, gazy wulkaniczne i materiał piroklastyczny. Terminu tego używa się również jako określenie form terenu powstałych wskutek działalności wulkanu, choć bardziej poprawne są takie terminy jak: góra wulkaniczna, stożek wulkaniczny, kopuła wulkaniczna czy wulkan tarczowy.
Aktywność wulkaniczna zmienia się wraz z czasem. Obserwowana aktywność wulkanów umożliwiła wprowadzenie ich podziału na wulkany:
- czynne - stale lub sporadycznie objawiające swoją działalność,
- drzemiące - ich działalność obserwowano w czasach historycznych
- wygasłe - ich działalność nie została zaobserwowana w czasach historycznych.
Szacuje się, że w ciągu ostatnich 10 tys. lat na kuli ziemskiej czynnych było 1500 wulkanów. W tym okresie miało miejsce około 7900 erupcji. Obecnie liczbę czynnych wulkanów szacuje się na około 600. Ponadto można spotkać kilka tysięcy nieczynnych wulkanów na lądzie oraz kilkadziesiąt tysięcy pod wodą.
Inny podział bierze pod uwagę miejsce, z którego wypływa magma, wyróżnia się wówczas wulkany:
- stożkowe
- tarczowe
- linijne - magma wypływa z podłoża
Wulkany różnią się dominującym rodzajem materiału, jaki się z nich wydobywa:
- lawowe - wypływa głównie lawa, ich erupcja ma łagodny przebieg. Wulkany lawowe należą do bezpiecznych, najbardziej przewidywalnych wulkanów. Dzielą się na:
- tarczowe (hawajskie) - niskie i rozległe (lawa z nich wypływająca jest rzadka), osiągają szerokość nawet do 40 kilometrów.
- kopuły lawowe (bardzo gęsta lawa), które wyglądają jak pół sfery (kuli)
- stratowulkany - oprócz lawy wyrzucane są też inne materiały, należą do najbardziej eksplozywnych. Stratowulkany posiadają wysokie stożki (kąt nachylenia ok 30 stopni) (np. Wezuwiusz).
- eksplozywne - wyrzucają głównie materiały piroklastyczne
- maary
W Europie jest kilka działających wulkanów, głównie we Włoszech i na Islandii:
- Etna (Włochy) - 3323 m n.p.m.
- Beerenberg (Jan Mayen) - 2277 m n.p.m.
- Grimsvotn (Islandia) - 1719 m n.p.m.
- Hekla (Islandia) - 1491 m n.p.m.
- Katla (Islandia) - 1363 m n.p.m.
- Wezuwiusz (Włochy) - 1277 m n.p.m.
- Stromboli (Włochy) - 926 m n.p.m.
- Vulcano (Włochy) - 500 m n.p.m.
- Stromboli (Grecja) - 131 m n.p.m.
W Polsce odnaleźć można ślady dawnego wulkanizmu w Pieninach (Wdżar) oraz w Sudetach.
Na świecie do najważniejszych zaliczamy:
- Antafalla (Argentyna) - 6450 m n.p.m.
- Asama (Japonia) - 2540 m n.p.m.
- Colima (Meksyk) - 4265 m n.p.m.
- Cotopaxi (Ekwador) - 5896 m n.p.m.
- Demavend (Iran) - 5268 m n.p.m.
- Erebus Wyspa Rossa - 4020 m n.p.m.
- Fudżi (Japonia) - 3776 m n.p.m.
- Guallatira (Chile) - 6060 m n.p.m.
- Kamerun (Kamerun) - 4094 m n.p.m.
- Kilauea USA -1250 m n.p.m.
- Kilimandżaro (Tanzania) - 5895 m n.p.m.
- Kluczewska Sopka (Rosja) - 4957 m n.p.m.
- Krakatau (Indonezja) - 813 m n.p.m.
- Lascar (Chile) - 5990 m n.p.m.
- Llullaillaco (Argentyna/Chile) 6723 m n.p.m.
- Maipo (Chile) - 5323 m n.p.m.
- Marapi (Indonezja) - 2890 m n.p.m.
- Mauna Kea (Hawaje) - 4205 m n.p.m.
- Mauna Loa (USA) - 4170 m n.p.m.
- Meru (Tanganika) - 4570 m n.p.m.
- Orizaba Meksyk - 5700 m n.p.m.
- Pico de Teyde Wyspy Kanadyjskie - 3716 m n.p.m.
- Popocatepetl - Meksyk - 5452 m n.p.m.
- Purace - (Kolumbia) - 4700 m .p.m.
- Rainier - USA - 4390 m n.p.m
- Ruapehu - (Nowa Zelandia) - 2800 m n.p.m.
- Sangay (Kolumbia) - 5325 m n.p.m.
- Semeru (Indonezja) - 3680 m n.p.m.
- St. Helen (USA) - 3000 m n.p.m.
- Tupungatito (Chile) - 5640 m n.p.m.
- Villarica (Chile) - 2840 m n.p.m.
- Wrangell USA -4270 m n.p.m.
Po kolejnych erupcjach wysokość wulkanu może ulec zmianie.
Wulkany znaleźć można także na innych obiektach Układu Słonecznego, m.in. na Marsie (Olympus Mons), Io (księżycu Jowisza) czy Trytonie (księżycu Neptuna)
Występowanie wulkanów na Ziemi jest ściśle związane ze strefą młodej górotwórczości i z obszarami aktywnych trzęsień ziemi. Związek tych zjawisk tłumaczy teoria tektoniki płyt litosfery. W miejscach, gdzie jedna płyta litosfery zagłębia się pod drugą, wulkany powstają wzdłuż ich krawędzi - na kontynencie oraz wzdłuż rowów oceanicznych, np. wybrzeże Pacyfiku, Europa Południowa, Japonia, Filipin. Wulkany powstają także w miejscach rozsuwania się płyt litosfery od siebie, czyli w grzbietach śródoceanicznych i w dolinach ryftowych, np. w Grzbiecie Śródatlantyckim, na Islandii, w Wielkich Rowach Afrykańskich.