Poziomy interpretacji tekstu (faktyczna, baśniowa, refleksyjna i symboliczna)

Rozumienie sensu czytanego tekstu jest procesem złożonym. Składają się nań elementy spostrzeżeniowe, pamięciowe, myślowe, wyobrażeniowe oraz emocjonalne. Zrozumienie zarówno dosłowne, typowe dla dzieci rozpoczynających naukę czytania, jak i przenośnie zależy od kilku czynników. Przede wszystkim od stopnia wprawy w czytaniu, słownictwa użytego w tekście, a także budowy zdań i stylu całego tekstu.

Rozumienie symbolu jest zawsze czymś odmiennym od rozumienia dosłownego, chociaż na jego bazie powstaje. Badaniem rozumienia treści symbolicznej obrazów zajął się
S. Szuman, który wyróżnił cztery typy interpretacji.

1. Interpretacja faktyczna - czyli dosłowna, która ogranicza się do określenia, co znaczy dany obraz jako przedstawienie czegoś rzeczywistego.

2. Interpretacja bajkowa - która widzi już w danym obrazie nie realną rzeczywistość, ale bajkową i wskazuje wyraźnie, że rzeczywistość ta realnie nie istnieje.

3. Interpretacja wyobrażeniowa - która rzeczywistość obrazu uważa za wytwór fantazji autora lub jednego z bohaterów.

4. Interpretacja symboliczna - która przenosi nas w dziedzinę znaku i szuka sensu poza tym, co zostało w obrazie przedstawione wprost.

Jeżeli dziecko czyta tekst o znaczeniu symbolicznym, to najpierw musi zrozumieć, że tekst ten prowadzi poza swoją dosłowność i wskazuje na coś innego, ukrytego, a dopiero potem może starać się zrozumieć, co on znaczy. Wtedy powstała interpretacja będzie mniej lub bardziej prawidłowa w zależności od posiadanej przez odbiorcę wiedzy.

Nastawienie na odbiór symboli pojawia się sporadycznie w wieku 11-12 lat. Pełna symboliczno - metaforyczna interpretacja występuje dopiero w wieku 15-20 lat.

Badania nad rozumieniem tekstów o znaczeniu symbolicznym podjęła również Ewa Guttmejer, która stwierdziła, że w odbiorze tekstów o znaczeniu symbolicznym przez dzieci można wyróżnić cztery różne poziomy rozumienia. Stanowią one układ hierarchiczny.
Z najniższym poziomem mamy do czynienia, gdy dziecko czytając dany tekst jest w stanie podać jedynie jego interpretację faktyczną, z najwyższym, gdy dokonuje interpretacji symbolicznej. Na poziomach środkowych, przejściowych, udziela odpowiedzi będących interpretacjami typu baśniowego, a następnie wyobrażeniowego.

Ewa Guttmejer podjęła badania, które miały na celu udzielenie odpowiedzi na pytanie, jak dziecko w wieki 10-12 lat odbiera literacki tekst symboliczny. W efekcie tego przyjęto następujące definicje:

• Interpretacja faktyczna - jest to taka interpretacja, która nie wybiega poza irrealną lub rzeczywistą dosłowność tekstu i ujmuje go jako przedstawienie czegoś rzeczywistego.

• Interpretacja baśniowa - jest to taka interpretacja, w której badany stwierdza, że to, o czym przeczytał, jest fikcją, nie mogło mieć miejsca w rzeczywistości realnej, ale nie odczuwa jeszcze potrzeby szukania dalszych wyjaśnień.

• Interpretacja refleksyjna - jest to taka interpretacja, w której pojawia się pewien moment uogólnienia poszczególnego elementu tekstu, ale całość jest jeszcze ściśle związana z jego warstwą dosłowną.

• Interpretacja symboliczna - jest to taka interpretacja, która przenosi nas w dziedzinę znaku i szuka sensu poza tym, co zostało bezpośrednio przedstawione, a konkretna treść utworu ujmuje jako symbol (znak) treści ukrytej.

Interpretacje faktyczne powstają na określonym gruncie psychologicznym, wynikają z cech umysłowości dziecka będącego w stadium operacji przedformalnych. Wszystkie wymienione tu typy interpretacji faktycznych nie są całkowicie jednolite, ale łączy je wszystkie to,że żadna z nich nie wykracza poza dosłowność utworu.

1. Interpretacje magiczne:

W klasie IV i V przypuszczalnie większość uczniów zapytana o to, czy wierzy w czary, wróżki, cuda itp.., odpowiedziałaby przecząco, niemniej, kiedy nie muszą rozstrzygać tego problemu w sposób zdecydowany, widać wyraźnie, że duża grupa dzieci czuję się związana z wszelkimi cudownościami i ma nadzieję, że one jednak zdarzają się- jeśli nie teraz, to dawniej. Kilkoro badanych stwierdziło wprost, że wróżki i czary istnieją.(str.90)

We wszystkich tych interpretacjach dziecku wystarcza jego własny świat pełen czarów i tajemniczych zjawisk, które po prostu są, bo tak już musi być. Dziecko nie ma potrzeby szukania jeszcze czegokolwiek poza tym, co przeczytało w pierwszej warstwie baśni. Nie ma żadnego bodźca, który by zmuszał je do myślenia, wszystko jest oczywiste.

2.Interpretacje animistyczne:

Bardzo blisko interpretacji magicznych są takie, których autorzy uznali za wystarczające wyjaśnienie teksty wszelkie tłumaczenia oparte w większym lub mniejszym stopniu na dziecięcym animizmie. Nie są one jednak tym samym co interpretacje magiczne. Inną wagę ma wiara dziecka w możliwość np. zaczarowania człowieka w ropuchę, a inną przekonanie, czasem nie całkiem jasno uświadamiane, że zwierzęta są do nas podobne, że myślą jak ludzie, że mają świadomość taką samą jak i my.

3. Interpretacje typu częściowego:

Dziecko czytające tekst odbiera znaczenia poszczególnych słów i zdań i dokonuje swoistej syntezy tych znaczeń. Często zdarza się silne sugerowanie jednym ubocznym elementem, nawet przy jednoczesnym jego zniekształceniu poprzez jakiś subiektywny schemat. Wtedy dziecięca interpretacja idzie zupełnie niewłaściwym torem, skręca w ślepy zaułek, i trzymając się jednego szczegółu, pomija pozostałe elementy, popadając często w całkowitą z nimi sprzeczność. To zwrócenie uwagi przez dziecko na jakiś element wybrany z całości dokonuje się na ogół w sposób nieuchwytny dla obserwatora z zewnątrz. Nie wiemy przecież, czym jest ono aktualnie zainteresowane, co utkwiło w jego świadomości i jak to połączy się z czytanym tekstem.

4. Interpretacje typu schematycznego:

Stanowią one pewną odmianę interpretacji poprzednich; powstały na drodze analogii, pomijają poszczególne elementy i godzą się na sprzeczności. Różnią się od interpretacji częściowych tym, że te drugie zostały wyprowadzone z jednego uchwyconego elementu, czasem zdeformowanego przez spojrzenie subiektywne dziecka, a interpretacje typu schematycznego powstały na drodze zastosowania schematu całościowego.(str.94)

5. Interpretacje typu streszczenia:

To, co łączy interpretacje tej grupy, to fakt, że żadna z nich nie przedstawia sobą próby wyciągnięcia wniosku z odpowiadającego sobie tekstu. Dziecko poproszone o to, by powiedziało, co rozumie z baśni, opowiada jej treść. Streszcza ją dokładnie, fakt po fakcie, lub podaje jej dosłowną treść w jednym zdaniu. Tak bowiem rozumie to, co przeczytało. Warto zwrócić uwagę, że i w prostym procesie spostrzegania faktów i ich pewnej selekcji, potrzebnej do streszczenia, dzieci popełniają wiele błędów polegających na niezupełności spostrzegania Spostrzeganie to, zależne tak jak ich myślenie od analogii dawniejszych rozumowań, oparte jest na schematach całości lub zostaje przyciągnięte przez szczegóły. Dopuszcza możliwość dowolnych skojarzeń i wynika z umysłowości synkretycznej i egocentrycznej logiki dziecka.(str.95)

6. Interpretacje z próbą wyciągnięcia wniosku:

Są to takie wyjaśnienia, które ze wszystkich omówionych do tej pory najbardziej zasługują na miano interpretacji. Ich autorzy bowiem próbują podać jakieś wytłumaczenie opisanych faktów, jakąś myśl uogólniającą. Pozostają jeszcze w sferze dosłowności, ale nie są to już zwykłe, dłuższe lub krótsze streszczenia. Z interpretacji tych widać, że dziecku przestało wystarczać samo zarejestrowanie tego, co się zdarzyło w realnej lub fikcyjnej rzeczywistości utworu, lecz zaczyna się ono zastanawiać, po co to zostało przedstawione, co z tego wynika.(98str)

Wszystkie zaprezentowane interpretacje pozostają w obszarze dosłowności tekstu. Kolejnym etapem, gdzie pojawia się już możliwość odebrania przez dziecko symbolu jako znaku, czyli zrozumienia, że dany tekst znaczy jeszcze coś więcej niż to, o czym mówi bezpośrednio.

Interpretacje symboliczne wychodzą poza sferę dosłowności i sięgają w dziedzinę znaku, czyli leżą na przeciwległym biegunie niż omawiane wcześniej faktyczne. Znajdują się tutaj i takie, które są wyraźnie błędne. Nie chodzi tylko o trafność rozpoznania znaku, ale o same nastawienie na znak, o to, czy dziecko jest już w stanie dostrzec, że czytany tekst nie jest prostą informacją o wydarzeniach, które kiedyś miały miejsce, ale że te wydarzenia przedstawiając konkretne fakty mówią jeszcze o czymś innym, są przenośnią, która obrazuje jakąś myśl abstrakcyjną.

Dokonanie poprawnej interpretacji symbolicznej jest dla dziecka podwójnie trudne, ponieważ taka interpretacja jest związana z koniecznością prawidłowego odbioru treści faktycznej opowiadania. Dziecko musi przeczytać tekst, by zauważyć wszystkie jego elementy składowe, wybrać istotne, a pominąć drobniejsze, co przy większej ilości elementów sprawia dzieciom duży kłopot. Dopiero przy poprawnym odczytaniu warstwy faktycznej może powstać interpretacja symboliczna.

Najpierw dziecko musi przedostać się przez treść faktyczną, a potem dokonać przejścia w sferę abstrakcji i następnie skontrolować prawidłowość swego rozumowania. Dopiero przeprowadzenie tego złożonego procesu może dać poprawną interpretację symboliczną.

Kolejne interpretacje, które Guttmejer objęła swoimi badaniami to interpretacje o charakterze przejściowym, czyli wyobrażeniowe (refleksyjne) i baśniowe. Obok form czystych - faktycznej i symbolicznej - towarzyszyły one innym rodzajom wypowiedzi jako dodatkowo uwikłany w nie element, np. w postaci przekonania dziecka, że to autor tak napisał aby… Liczne są też wypowiedzi zaczynające się od sformułowania: „Autor chciał nas przez tę bajkę nauczyć, że…”

We wszystkich tych interpretacjach widać próbę odcięcia się od znaczenia treści faktycznej. Dziecko stwierdza, że tak być nie mogło. Wie już, że przedstawiona w opowiadaniu rzeczywistość nie jest rzeczywistością realną, lecz fikcyjną, a wiec istnieć nie mogła. Skoro tak jest, nie przywiązuje do niej wagi, nie stara się znaleźć dalszego wytłumaczenia, nie czuje potrzeby zapytania o to, w jakim celu zostało to wszystko napisane.

Podsumowując możemy powiedzieć, że interpretacje obrazujące się w kręgu dosłowności wywodzą się z synkretycznej umysłowości dziecka, z jego egocentrycznego myślenia właściwego dla okresu przedformalnego - operacji konkretnych. Możliwość podania interpretacji przenoszącej się w sferę symbolu pojawia się wraz z przejściem dziecka do okresu operacji formalnych.

Interpretacja faktyczna

Interpretacja baśniowa

Interpretacja wyobrażeniowa

Interpretacja symboliczna

SCHEMAT STRUKTURY ROZUMIENIA

---