ROLAND BARTHES

„Problem znaczenia w filmie”

• pewne elementy obrazu są z istoty swej nośnikami informacji

• przekaz lub znak jest realnością analityczną

• FILM jest ukształtowany ze znaków wypracowanych i uporządkowanych przez swego autora z myślą o jego publiczności

KTO NADAJE KOMUNIKAT?

autor filmu

• tworzenie znaków przebiega w określonych granicach, których autor nie może przekraczać - może zostać niezrozumiany

• w obrębie tych granic repertuar znaków jest bardzo płynny

Autor czerpie siłę swego przekazu z:

1. zasobów leksyki wspólnej, wypracowanej przez tradycję - ze swoistej koine znaku filmowego

2. symboliki typu uniwersalnego (np. rozmaite symbole freudowskie)

Repertuar wypowiedzeniowy autora składa się z KONCENTRYCZNYCH STREF:

1. strefa ośrodkowa - najczęściej wykorzystywana; swoista retoryka znaku filmowego (spadające kartki z kalendarza = upływ czasu)

2. strefa peryferyjna - mieści to, co pozwala odwołać się do znaków oderwanych, w których analogia pomiędzy znaczącym i znaczonym jest poniekąd rozdzielona, nieoczekiwana; na tym obszarze plasuje się sztuka i oryginalność inscenizatora

• wartość estetyczna filmu - jest funkcją dystansu, jaki autor potrafi wprowadzić między formę znaku i jego treść, bez przekraczania granic zrozumiałości

KTO ODBIERA KOMUNIKAT?

publiczność

• rozumienie znaku bywa zależne od poziomu kulturalnego odbiorcy

• znak wiąże się z ewolucją publiczności - jedne znaki wychodzą z mody, inne rodzą się

ELEMENT ZNACZĄCY - SIGNIFIANT

• dekoracja, kostium, sceneria, muzyka, gesty, zachowania postaci

• znaki rozmieszczone są w filmie według zróżnicowanej gęstości - najwięcej na początku filmu (najwyższa gęstość znaczeniowa); początek filmu - funkcja intensywnego objaśnienia

CECHY signifiant:

1. niejednorodność (heterogeniczność)

• odwołuje się do dwóch różnych zmysłów: wzroku i słuchu

• różnorodność elementów znaczących w filmie osiąga wartość estetyczną tylko wówczas, gdy jest dobrze opanowana; normy estetyczne filmu polegają na oszczędności środków, na ekonomii elementów znaczących

2. poliwalentność (wielowartościowość)

• pojedynczy element może wyrazić kilka znaczeń (polisemia); to co oznaczane może wyrażać się poprzez kilka elementów znaczących

• polisemia rzadko spotykana w przedstawieniu związanym z kulturą Zachodu => teatr orientalny

• polisemia nie istnieje u nas inaczej niż jako rejestr tropów

• SYNONIMIA zdarza się często - w filmie cechą stała jest to, że pojedynczy element znaczony wyraża się jednocześnie poprzez wiele elementów znaczących i jest to owo bogactwo synonimiczne, które określa styl reżysera

• gdy synonimia jest zbyt bogata, prowadzi do pewnej wulgarności: reżyser piętrzy rozmaite elementy znaczące, jak gdyby nie miał zaufania do inteligencji widza

• znaczenie dane jest poprzez serię korekt i uściśleń, z których żadne niepowtarza w istocie drugiego

3. kombinatoryczność (szyk łączenia)

• sztuka określa się tutaj jako SZYK ŁĄCZENIA - kojarzenia elementów znaczących, stopniowego ich wyliczania w taki sposób, aby ich nie powtarzać, a jednak nie gubić sensu , który ma być wyrażony

• z myślą o tym samym znaczeniu, jedne cząstki znaczące będą włączane w sposób ustabilizowany, stały (dekoracja), inne w sposób niemal ulotny (gest)

• technika filmowa (poprzez wielkie plany, travellingi) pozwala osiągnąć optymalną ruchomość elementów znaczących

• ELEMENT ZNACZONY - SIGNIFIE

• element znaczący aktualizuje to co znaczone, sprawuje nad nim władzę ewokowania, ale nie posiada zdolności jego definiowania

• co, w utworze filmowym jest zanczone? = w jakiej dokładnie mierze semiologia ma prawo do analizy filmu?

• w filmie strona znaczona składa się z elementów drugoplanowych, nieciągłych, często marginalnych

• znaczone jest to wszystko, co jest poza filmem i musi się w nim zaktualizować

• znaczenie nigdy nie jest immanentne, lecz jest względem niego transcendentne => nigdy nie zajmuje ono w sekwencji miejsca centralnego, a bywa jedynie czymś marginalnym

• pojęciem znaczonym jest najczęściej status postaci względnie pewien układ międzyludzki (zawód, status społeczny, charakter, narodowość, stan cywilny)

• to co oznaczone ujawnia się w działaniu, a nie tylko dzięki stanom rzeczy, które zostały ukazane

relacja łącząca znaczenie i element znaczący ma charakter analogiczny, niearbitralny, motywowany

„Trzeci sens”

TRZY POZIOMY ZNACZENIOWE:

1. Poziom informacyjny poziom komunikacji

• tutaj, gromadzi się cała wiedza (uzyskiwana z dekoracji, kostiumów, osób i ich wzajemnych stosunków)

2. Poziom symboliczny poziom znaczeniowości (lejące się złoto - „Iwan Groźny)

• stratyfikowany

• zawarte są w nim:

1. symbolizm referencyjny

2. symbolizm anegdoty

3. symbolizm eisensteinowski

4. symbolizm historyczny

3. Trzeci sens poziom potencji znaczenia (signifiance)

• oczywisty, mobilny, uparty

• przekracza psychologię i anegdotę, funkcję i konkretne znaczenie

DRUGI I TRZECI SENS:

1. Sens symboliczny SENS OCZYWISTY [obvie]

• intencjonalny (to co autor chciał powiedzieć)

• sens, który mnie szuka - adresata przekazu, podmiotu lektury; staje przede mną (obvie)

• tematyczny

2. Trzeci sens SENS OTWARTY [obtus]

• dodatek; uparty i uciekający, śliski i nieuchwytny

• otwiera on pole znaczeniowe całkowicie = nieskończenie

• poza kulturą, wiedzą i informacją

• otwiera się ku bezgraniczności języka

• obojętny wobec kategorii moralnych i estetycznych

• przekroczenie granicy oddzielającej wyrażanie od udawania, a także przekazanie tej oscylacji w sposób zwięzły przez eliptyczną emfazę, przez układ kompleksowy i bardzo poskręcany

• niesie pewną emocję

• uroda może występować jako sens otwarty

• nie istnieje w języku, nawet w języku symboli; nie występuje także w mówieniu

• sens otwarty występuje tu i ówdzie = nie jest usytuowany strukturalnie i semantolog nie przyzna mu obiektywnej egzystencji

• jest znakiem bez znaczenia (signifiant sans signifie)

• jest nieciągły, obojętny na historię i na sens oczywisty

• może być odczytany jako akcent

• rozproszony, odwracalny

• temat bez wariacji i rozwoju - porusza się (oscyluje), ukazując się i znikając = gra obecności-nieobecności

• strukturalizuje film inaczej - bez przewrotu historii => tylko na jego poziomie pojawia się FILMOWOŚĆ

• trzeci sens jest przejściem od języka do potencji znaczenia a nawet do „aktu tworzenia” filmowości

FILMOWOŚĆ

• to, co nie może być opisane; może wystąpić dopiero wtedy, gdy skończą się język i metajęzyk artykułowany

• jest zupełnie różna od filmu

• nie może być uchwycona w filmie naturalnie, sytuacyjnie i w ruchu, lecz jedynie w wyższym artefakcie = FOTOGRAM

FOTOGRAM

• daje nam to, co jest w środku fragmentu

• nie jest jakąś próbką, ale cytatem

• fragment jakiegoś drugiego tekstu, którego byt nie przekracza nigdy fragmentu

• film i fotogram są w pewnym stosunku palipmsestowym

„Światło obrazu”

ODNIESIENIE FOTOGRAFII

• każde zdjęcie jest w pewnym sensie naturalnie złączone ze swoim odniesieniem [referent]

• nie jest to rzecz względnie realna, do której odsyła obraz czy znak, ale rzecz koniecznie realna, którą umieszczono przed obiektywem, a bez której nie byłoby zdjęcia

• nigdy nie można zanegować, że ta rzecz tam była = podwójna wspólna płaszczyzna: realności i przeszłości = istota fotografii (to, co określane jest jako noemat - przedmiot myślenia)

• nazwą noematu Fotografii będzie: To co było lub Nienaruszalność

• w codziennym nawale zdjęć noemat To-co-było zostaje nie tyle stłumiony, ile przeżyty obojętnie, jako coś oczywistego

• żaden malowany portret nie potrafiłby narzucić odczucia, że jego odniesienie rzeczywiście istniało

• noemat Fotografii ulega zmianie, gdy Fotografia zaczyna się poruszać i staje się Kinem

• w Fotografii obecność rzeczy nigdy nie jest metaforyczna - życie nie jest tu metaforą

• nie dającą się naśladować cechą Fotografii (jej noematem), jest fakt, że ktoś ujrzał odniesienie (z krwi i kości, we własnej osobie)

• Fotografia = sztuka osoby (jej tożsamości, pozycji)

• Kino (iluzyjne, fabularne) miesza ze sobą dwa rodzaje pozowania: to-co-było samego aktora i to-co-było jego roli

• fotografię wynaleźli chemicy, a nie malarze

• łac. Fotografia = obraz wywołany, wyjęty, wyrażony, wyciśnięty przez działanie światła

• Fotografia nie przypomina przeszłości; nie chodzi o odbudowanie tego, co runęło, a jedynie o poświadczenie, że to, co widzę - naprawdę istniało

• rzeczywistość w przeszłości

• data jest częścią zdjęcia, nie dlatego, że zaznacza styl, ale dlatego, że każe unieść oczy i myśleć o życiu, śmierci, nieodwołalnym wygasaniu pokoleń

• ja jestem odniesieniem każdej fotografii i dlatego prowadzi mnie ona do zdziwienia, stawiając zasadnicze pytanie: dlaczego właśnie żyję tu i teraz?

• Fotografia niekoniecznie mówi, że coś już nie istnieje, ale na pewno: to było - takie rozróżnienie jest podstawowe

• istotą Fotografii jest potwierdzenie tego, co przedstawia

• rozszczepienie pomiędzy pewnością a zapomnieniem

• podobnej pewności co zdjęcie, nie może dać żaden tekst

• Fotografia jest obojętna wobec wszelkich przekaźników, nie musi wymyślać jest sama z siebie poświadczeniem autentyczności

• każda Fotografia jest zaświadczeniem obecności; upewnia nas co do rzeczywistości

• może kłamać na temat jakiejś rzeczy (z natury jest tendencyjna), ale nigdy w sprawie istnienia tej rzeczy

• pojawienie się Fotografii, a nie Kina stanowi rozdział w dziejach fotografii - przeszłość jest odtąd równie pewna jak teraźniejszość

• Fotografia jest obrazem bez kodu (choć kody wpływają na odczytanie)

• obraz fotograficzny jest pełny, napchany: brak miejsca, nic nie można dorzucić

• Fotografia jest bez przyszłości (stąd jej patetyzm, melancholia) - nie ma w niej żadnego ruchu „ku”, podczas gdy kino jest w ruchu i stąd nie ma w nim melancholii

• jest niedialektyczna