Hierarchia i system wartości
Preferowane wartości tworzą systemy, które stanowią w teorii Rokeacha hierarchię w kategoriach ważności. Samo pojęcie systemu wartości sugeruje rangowe uporządkowanie wartości, odrębne dla wartości instrumentalnych i celowych. Zgodnie z założeniami ogólnej teorii systemów, system wartości grupy, czy też jednostki, jest to hierarchicznie uporządkowany zbiór ustosunkowań wobec tych wszystkich wartości, które są dla danej jednostki, czy grupy, ważne, konieczne, cenne i pożądane z punktu widzenia jej istnienia i realizacji zadań życiowych (K. Denek,1999).
Osoby zmieniają swoje systemy wartości w ciągu całego życia jako konsekwencję ich doświadczeń, widzenia siebie i świata. Zmiana preferencji wartości prowadzi do zmiany postaw, a co za tym idzie zachowań związanych z tymi postawami.
Dla hierarchii wartości podstawowe znaczenie ma podział dokonany przez M. Schelera. Przedstawił on uporządkowane od najniższego do najwyższego systemu wartości: hedonistyczne, związane z doznaniami zmysłowymi, odczuwaniem tego co przyjemne bądź nieprzyjemne, witalne, duchowe, religijne. Każda z tych wartości istnieje w określonym systemie, w którym egzystuje relacja wyższości i niższości( K. Denek,1999).
Według M. Rokeacha wartości jednostki stanowią pewnego rodzaju system, w którym poszczególne jego elementy uporządkowane są według stopnia ważności, czy preferencji. Te wartości, które zajmują najważniejszą pozycje w systemie preferencji, mają największy wpływ na decyzje i działania jednostki ( T.Mądrzycki,1996). Skala wartości: ostatecznych i instrumentalnych, autorstwa Miltona Rokeacha, pozwalają na skonstruowanie hierarchii wartości badanej osoby lub grupy osób.
N. Hartmann zauważa, że rozpatrując wartości trzeba poza ich wysokościami uwzględniać też „moc”. Pierwsza z relacji porządkujących ujawnia się poprzez pozytywną emocjonalną odpowiedź na jej realizacją (aprobata, podziw), a następna manifestuje się w negatywnej realizacji (dezaprobata, pogarda). Moc wartości jest przeciwstawna do jej wysokości (W. Galewicz,1988).
K Denek w swojej książce „ Aksjologiczne aspekty edukacji szkolnej” (2000) przedstawia wyniki badań, które zastały przeprowadzone pod jego kierunkiem w drugim kwartale 1999 roku. Badaniem objęto uczniów szkoły podstawowej, liceów ogólnokształcących, szkół średnich, szkół zawodowych, studentów, a także nauczycieli. Dokonywali wyboru spośród trzydziestu wartości - takich jak: rodzina, Bób, zdrowie, miłość, przyjaźń, pieniądz, prawda, dobro, wolność, ojczyzna, wiedza, praca, mądrość, wiara, radość, kariera, godność, odpowiedzialność, seks, talent, piękno, tolerancja, solidarność - wybrać mieli piętnaście i uszeregować je według mocy z jaką domagają się ich urzeczywistnienia. Okazało się, że uczniowie i studenci najbardziej cenią: miłość, Boga, rodzinę, zdrowie i życie. K. Denek taki wybór tłumaczy silnymi, młodzieńczymi uczuciami, wyborem partnerów i poszukiwania sensu i logiki świata. Nauczyciele za najważniejsze uznali: zdrowie, rodzinę, życie, miłość, i Boga. Takie wybory , według K. Denka , oznaczają zdobycie przez nauczycieli doświadczenia życiowego, utratę zdrowia, realizowanie codziennych obowiązków. Najniżej młodzież ocenia: solidarność, władzę, bohaterstwo; a nauczyciele: bohaterstwo, władzę i solidarność. Po dokonaniu analizy wyników można stwierdzić, że wartości najwyżej i najniżej oceniane, są takie same u nauczycieli i młodzieży, zmienia się tylko kolejność uszeregowania według mocy z jaka domagają się ich urzeczywistnienia.
K. Denek utworzył z podanych trzydziestu samodzielnych wartości dziesięć rodzajów wartości. Wykorzystał do tego typologię R.Jedlińskiego(1998). Przedstawił hierarchię wartości preferowaną przez badaną młodzież i nauczycieli. Uczniowie i studenci utworzyli następująca hierarchię wartości: moralne, społeczne, witalne, transcendentalne, uniwersalne, poznawcze, prestiżowe, pragmatyczne, hedonistyczne i estetyczne. Nauczyciele ustalili hierarchię w następującym porządku: wartości społeczne, wartości moralne, wartości witalne, wartości poznawcze, wartości uniwersalne, wartości transcendentalne, wartości pragmatyczne, wartości hedonistyczne, wartości prestiżowe, wartości estetyczne. Okazało się, że pomimo różnicy wieku, wykształcenia, doświadczenia, uczniowie, studenci i nauczyciele najbardziej cenią tę samą triadę wartości ( w zmienionej kolejności).
W Nowak i K. Ciżkowicz (1996) przedstawili wyniki badań własnych nad systemami wartości studentów (I-V roku) i maturzystów. Do badań zastosowano podział wartości dokonany przez B. Bromberka. Autor wyróżnia cztery typy wartości zawodowych: wartości o orientacji wewnętrznej ( wykorzystywanie wiedzy i umiejętności, dalsze kształcenie i rozwijanie, możliwości pracy oryginalnej i twórczej), wartości o orientacji społecznej ( praca z ludźmi, służenie im pomocą, wpływanie na społeczeństwo), wartości o orientacji prestiżowej ( wysoka pozycja w społeczeństwie, możliwości awansu) oraz wartości o orientacji na własną wygodę (zapewniające wysoki dochód, dużo wolnego czasu, stałe miejsce pracy).
Poznanie hierarchii wartości współczesnej młodzieży ma wielorakie znaczenie. Umożliwia przede wszystkim lepszą orientację o stanie świadomości młodzieży. Pozwala zatem lepiej zrozumieć cele i dążenia dziewcząt i chłopców. Ułatwia zrozumienie potrzeb życiowych nastolatków, a także analizę postaw młodzieży. Wiedza ta służy także przewidywaniu dalszych dążeń i zachowań młodego pokolenia, co ma niebagatelne znaczenie dla prognozowania rozwoju społecznego. Z badań wynika, że młodzież najwyżej ceni wartości allocentryczne - bliskie i serdeczne stosunki z koleżankami i kolegami, wspólne zajęcia i przeżycia, wzajemne obdarzanie się przyjaźnią i zaufaniem, dzielenie się radościami i mniej przyjemnymi wiadomościami, świadczenie sobie pomocy i możliwości liczenia na wsparcie rówieśników w chwilach trudnych.
Literatura
Bartel ,S.(1996),Realizacja wartości pracowitość a samowiedza i doświadczenia
wychowawcze młodzieży, Białystok
Bidziński, K. (1995).Systemy wartości młodzieży z dysfunkcjami narządu ruch i młodzieży sprawnej ruchowo, nr 5
Ciżkowicz, K.( 2001) , Hierorchia wartości młodzieży (Między chaosem a
porządkiem), Bydgoszcz ,
Denek, K.( 1999) ,Aksjologiczne aspekty edukacji, Toruń ,
Jedliński, R. (1998),Świat wartości uczniów kończących szkołę podstawową, Kraków ,
Kobyłecka, E.(1973) ,Rozpowszechnianie wartości u uczniów szkół średnich w
procesie edukacji, Gorzów Wielkopolski ,
Misztal, M.(1980) , Wykształcenie jako wartość, Warszawa ,
Misztal, M.(1980) ,Problematyka wartości w socjologii, Warszawa ,
Puzynina, J.(1992), Język wartości, Warszawa ,
Sztumski ,J. (1992), Społeczeństwo i wartości, Katowice ,
Szymański ,M.J(1998) ,Młodzież wobec wartości. Próba diagnoza, Warszawa,
Świda ,H. Młodzież a wartości, PZWS, Warszawa 1977, s. 16-33.
Świda- Ziemba, H. ,Podstawy wartościujące pokolenia X, nr 4, 1996r.
Tischner, J.(1994), Myślenie według wartości, Kraków ,
Tyszkowa ,M., Żurakowski, B. red., Wartość w świecie dziecka i sztuki dla
dziecka, PWN, Warszawa 1994r.
Wołniewicz ,B.(1993), Filozofia i wartości, Warszawa ,
Ziebiński, Z. ,Sens życia, a system wartości, nr4, s. 77, 1981r.
opracowała Mariola Sosnowska
nauczycielka Szkoły Podstawowej w Strzygach