Psychologia różnic indywidualnych, ćw. 7
Strelau, Psychologia. Podręcznik akademicki (tom II), rozdz. 38.3.5, str. 705-707.
Teoria poszukiwania doznań
Marvin Zuckermann był współpracownikiem Donalda Hebba i to właśnie obserwacje podczas badań nad deprywacją sensoryczną doprowadziły go do wniosku, że ludzie różnią się pod względem odporności na deprywację oraz wpłynęły na koncepcję poszukiwania doznań.
Poszukiwanie doznań - cecha, która wyraża tendencję do poszukiwania lub unikania stymulacji. Nie jest to cecha jednorodna, w jej skład wchodzą następujące składniki:
poszukiwanie grozy i przygód (TAS) - zamiłowanie do aktywności fizycznej na świeżym powietrzu, uprawianie podniecających rodzajów sportu
poszukiwanie przeżyć (ES) - nonkonformistyczny styl życia (np. nieplanowane podróże, narkotyki, itp.)
rozhamowanie (Dis) - poszukiwanie odprężenia w piciu alkoholu, seksie, hazardzie
podatność na nudę (BS) - awersja do powtarzania doświadczeń, nudnej pracy
Narzędzie do badania - Skala Poszukiwania Doznań (SSS).
Wszystko co w skrócie było w powyższym tekście, nieco rozszerzone znajduje się niżej ;)
Strelau, Psychologia temperamentu. rozdz. 3.2.3, str. 164-174.
Biologiczna teoria poszukiwania doznań Zuckermana
Marvin Zuckerman był jednym z nielicznych psychologów różnic indywidualnych, który stworzył teorię jednego wymiaru temperamentalnego, łączącego w sposób umiejętny badania człowieka i zwierząt, cechy zachowania ze wskaźnikami biochemicznymi i psychofizjologicznymi. Skonstruował przyczynową teorię różnic indywidualnych w poszukiwaniu doznań - teorię jednowymiarową, opartą na badaniach prowadzonych na ludziach dorosłych (i zwierzętach).
Tło teoretyczne
Zuckerman rozpoczął karierę naukową od badań nad deprywacją sensoryczną, jego uwagę zwróciła różnorodność ludzkich zachowań w warunkach deprywacji. Chcąc zmierzyć różnice indywidualne w zapotrzebowaniu na stymulację skonstruował wraz ze współpracownikami skalę poszukiwania doznań, która stała się punktem wyjścia dla kolejnych skal.
Jednym z najważniejszych konstruktów teoretycznych było pojęcie optymalnego poziomu aktywacji. Natomiast do rozbudowy biologicznej interpretacji cechy poszukiwania doznań przyczyniła się popularna tendencja do wyjaśniania pobudzeniowej i hamującej aktywności mózgu poprzez odwoływanie się do neuroprzekaźników oraz biochemiczne wykształcenie Zuckermana.
Poszukiwanie doznań - pojęcie i struktura
Zuckerman rozumiał pojęcie poszukiwania doznań jako „potrzeba sensoryczna oparta na optymalnym poziomie stymulacji”. Uznał je za czynnik ogólny i do pomiaru tej cechy używał Skali Poszukiwania Doznań - wersji I.
Jednym z podstawowych etapów konstrukcji teorii poszukiwania doznań było sformułowanie 10 postulatów, z których najważniejszy dotyczy różnic indywidualnych. Zgodnie z tym postulatem dla takich zachowań jak aktywność poznawcza czy motoryczna istnieje optymalny, różny u różnych ludzi, poziom stymulacji i aktywacji.
Na różnice w poziomie aktywacji wpływają takie czynniki jak wiek, przebieg uczenia się, wymogi zadania, cykl dobowy oraz cechy konstytucjonalne (reaktywność ośrodkowego i autonomicznego układu nerwowego na specyficzne kategorie bodźców oraz siła pobudzenia i hamowania w ośrodkowym układzie nerwowym).
Jak się okazało, poszukiwanie doznań nie jest cechą ogólną, lecz strukturą złożoną z czterech czynników składowych:
poszukiwanie grozy i przygód (thrill and adventure seeking, TAS) - przejawia się w zamiłowaniu do aktywności na świeżym powietrzu i zajęć fizycznie ryzykownych, chęci uprawiania ekscytujących sportów.
poszukiwanie przeżyć (experience seeking, ES) - polega na „poszukiwaniu aktywacji poprzez umysł i zmysły, poprzez wybór nonkonformistycznego stylu życia” (np. sięganie po narkotyki, niezaplanowane podróże)
rozhamowanie (disinhibition, Dis) - czynnik najsilniej uwarunkowany biologicznie, przejawia się w tendencji do rozładowywania się i poszukiwania odprężenia w takich zachowaniach, jak picie alkoholu, hazard, seks, itp.
podatność na nudę (boredom susceptibility, BS) - objawia się awersją do powtarzalności doświadczeń, rutynowej pracy, nudnych ludzi, jej wskaźnikiem jest reagowanie niepokojem na monotonię.
Biologiczny mechanizm poszukiwania doznań
Zuckerman sformułował hipotezę, że czynnikiem odpowiedzialnym za różnice indywidualne w poszukiwaniu doznań jest pętla: kora - układ siatkowaty. Poszukiwacze doznań do osiągnięcia optymalnego poziomu aktywacji potrzebują więcej stymulacji, natomiast ludzie unikający silnych doznań osiągają ten sam poziom aktywacji przy mniejszej dawce stymulacji.
Wyniki badań wskazują na ogół na to, że u poszukiwaczy doznań wzrostowi poziomu stymulacji towarzyszy wzrost amplitudy potencjałów wywołanych (zjawisko wzmocnienia stymulacji).
Wyniki licznych badań (głównie przeprowadzonych na zwierzętach) wskazują na dużą rolę regulacyjnego układu limbicznego oraz neuroprzekaźników monoaminowych.
Zuckerman sformułował następującą hipotezę:
Cecha poszukiwania doznań jest po części funkcją poziomu katecholamin - noradrenaliny i dopaminy - w obszarach nagrody układu limbicznego oraz neuroregulatorów sterujących dostępnością tych katecholamin na synapsach znajdujących się w tych ośrodkach nerwowych.
Znajdująca się w układzie limbicznym dopamina wzmaga tendencje eksploracyjne i aktywność behawioralną. MAO obniża poziom dopaminy i tym samym redukuje tendencje do poszukiwania doznań.
Z badań psychometrycznych wynika, że poszukiwanie doznań jest bardziej zaznaczone u mężczyzn niż u kobiet i z wiekiem słabnie, co nasuwa hipotezę o związku z hormonami płciowymi.
Badania wykazały, że osoby uzyskujące wysokie wyniki w skali Rozhamowania mają wyższy poziom testosteronu, estronu i estradiolu niż osoby uzyskujące niskie wyniki w tej skali.
Jeśli chodzi o hipotezę genetycznego uwarunkowania cechy poszukiwania doznań, na dzień dzisiejszy przeprowadzono za mało badań, by ją zweryfikować.
Psychometryczne metody pomiaru poszukiwania doznań
Największą popularność wśród badaczy poszukiwania doznań zdobyły wersja IV i V Skali Poszukiwania Doznań. Wersja IV zawiera 72 pozycje, wersja V - 40 pozycji, po dziesięć na każdy z czynników.
Korelaty behawioralne cechy poszukiwania doznań
Większość badań potwierdza, że poszukiwacze doznań preferują czynności i sytuacje, które są nowe i silnie stymulujące, związane z dużym ryzykiem, zaspokajające potrzeby hedonistyczne, bez względu na to, czy są społecznie akceptowane czy nie. Procent alkoholików, narkomanów, przestępców, psychopatów i ludzi łamiących prawo jest wyższy wśród osób mających wysokie pozycje na wymiarze poszukiwania doznań.
Najbardziej typową cechą zachowania poszukiwacza doznań jest pogoń za zmianą.
Biochemiczna teoria aktywacji - jej osią jest pojęcie optymalnego poziomu aktywności układów katecholaminowych. Katecholaminy, dopamina i noradrenalina, uczestniczą w regulacji poziomu aktywacji układu nerwowego, tworząc tzw. układy aktywacyjne.
Tendencję do poszukiwania doznań można wyjaśnić charakterystycznym dla poszukiwaczy stałym, niskim poziomem aktywności układów katecholaminowych (CSA). Osoby te poszukują bodźców, które podwyższają toniczny poziom CSA.
Uwagi końcowe
Teoria Zuckermana ma pewne niedociągnięcia. Model ten nie zawiera żadnych fizjologicznych i biochemicznych identyfikatorów specyficznych dla wymiaru poszukiwania doznań. Wymienione w modelu zmienne biologiczne korelują też z innymi cechami, np. ekstrawersją czy impulsywnością.
Model poszukiwania doznań zbyt mało miejsca poświęca wpływowi środowiska, a zwłaszcza kontekstu społecznego, na specyficzne przejawy czterech składników wymiaru poszukiwania doznań, dla których nie wyodrębniono też żadnych markerów fizjologicznych ani biochemicznych.