Fonetyka (i jej działy) a fonologia (przedmiot i zakres zainteresowań).
Fonetyka:
- zajmuje się opisem głosek
- bada uczestnictwo poszczególnych narządów mowy w powstawaniu cech głosek
- bada sposób, w jaki narządy kształtują głoskę
Fonetyka artykulacyjna: bada sposób artykulacji głosek - stopień otwarcia narządów mowy, udział wiązadeł głosowych w krtani, jamy nosowej, środka języka. Wykorzystywane są metody rentgenowska (utrwala obraz narządów mowy za pomocą aparatu rentgenowskiego) i palatograficzna (prymitywna, wkłada się do ust model podniebienia -> odciskanie efektów narządów mowy)
Fonetyka akustyczna: bada akustyczne właściwości głosek; to badanie pozwala na dość dokładny opis właściwości głosek.
Fonologia:
- jest to nauka o fonemach
- charakteryzuje się dwoistością języka (istnienie elementów znaczących i nieznaczących)
- nauka o systemach dźwiękowych języka
- bada jak tworzą się dźwięki i jaki tworzą system
- do opisania systemu dźwiękowego potrzebne są fonemy
- do jej zadań należy ustalenie inwentarza fonemów danego języka
Różne pojęcia (definicje) głoski, fonem jako część głoski.
- dźwięk mowy ludzkiej
- w głosce realizuje się fonem
- jest najmniejszym elementem ciągu fonicznego
- jest elementem tekstu
- powstaje jako dźwięk w wyniku artykulacji
- jest wynikiem pewnych ruchów i pozycji narządów mowy
- artykułowana w wyniku różnych ruchów
- każda głoska to inny ruch i inna pozycja
- każdy człowiek inaczej artykułuje głoskę
- na jej budowę wpływają narządy mowy
- są podzielone na mniejsze elementy
- na jej barwę wpływają jamy - rezonatory
- zespół cech artykulacyjnych, które mogą być dystynktywne (mające znaczenie dla odróżniania znaczeń wyrazów, w których ta głoska funkcjonuje) lub niedystynktywne.
- fonemy to zespoły cech dystynktywnych głoski
- fonem zrealizowany w głosce można poznać po cechach dystynktywnych
Funkcje narządów mowy w artykulacji głosek.
- język, zęby, dziąsła i podniebienie (elementy jamy ustnej) => stopień zbliżenia narządów mowy w jamie ustnej
- jeden lub dwa narządy współtworzą miejsce artykulacji w jamie ustnej
- układ masy języka => miękkość lub jej brak w głosce
- wzniesienie grzbietu języka (przód/tył jamy ustnej) => wpływa na cechę nosowości lub jej brak; języczek (zakończenie podniebienia miękkiego) kieruje powietrze z płuc tylko do jamy ustnej lub do ustnej i nosowej
Cechy artykulacyjne (spółgłoski):
- dźwięczność / brak dźwięczności
- nosowość / brak nosowości
- miękkość / brak miękkości
- stopień zbliżenia narządów mowy
- miejsce artykulacji
Spółgłoski niewłaściwe i ich cechy artykulacyjne.
- r l ł m n ń
- r l ł => artykulacji towarzyszy rezonans ustny, bo język wykonuje zwarcie z zębami lub dziąsłami (lub dla [r] gardłowego zwarcie języczka w tyle języka) z jednoczesnym otwarciem po bokach języka
- m n => artykulacji towarzyszy rezonans nosowy, w jamie ustnej następuje zwarcie odpowiednich artykulatorów przy jednoczesnym otwarciu jamy dwunosowej
Cechy samogłosek wynikające z pozycji na trójkącie samogłoskowym.
[a] dźwięczna, ustna, otwarta, środkowa, obojętna, szeroka, niska
[o] dźwięczna, ustna, otwarta, średnia, tylna, okrągła
[e] dźwięczna, ustna, otwarta, średnia, przednia, płaska
[i] dźwięczna, ustna, otwarta, wysoka, wąska, przednia, płaska
[u] dźwięczna, ustna, otwarta, wysoka, wąska, tylna, okrągła
[y] dźwięczna, ustna, otwarta, wysoka, wąska, przednia, płaska
Przyczyny asynchronicznej wymowy spółgłosek wargowych zmiękczonych i samogłosek nosowych.
Spółgłoski wargowe zmiękczone:
- wymawiane są asynchronicznie, ponieważ są niesamodzielne
- realizuje się w nich namiastka dźwięku
- opóźniony ruch artykulacyjny środka języka ku podniebieniu twardemu powoduje, że usłyszymy asynchroniczną wymowę spółgłosek zmiękczonych
Samogłoski nosowe:
- samodzielne
- ruch języka opóźniony w stosunku do innych narządów mowy
- nie wymawiamy przed spółgłoskami zwartymi (pojawia się dyftong: samogłoska ustna + spółgłoska nosowa [m] lub [n])
Badanie realizacji przez dwie różne głoski tego samego fonemu lub różnych fonemów.
- jeżeli jeden fonem realizowany jest przez dwie różne osoby w tym samym kontekście fonetycznym, a różność głosek nie pociąga za sobą odmienności znaczeń wyrazów, to mamy do czynienia z wariantem fakultatywnym fonemu.
Przykład:
- jedna osoba wymawia [m'iuy], [uadny], [kouo], a druga [m'iły], [ładny], [koło]. Są identyczne konteksty fonetyczne, a zarazem brak różnicy znaczeniowej między wyrazami. W takiej sytuacji mamy do czynienia z wariantami fakultatywnymi jednego fonemu.
[D] = [d] i [d] wtórnie udziąsłowione
[N] = [n] i [n] tylnojęzykowe
[L] = [l] i [l] z osłabioną dźwięcznością
Powstawanie alofonów pozycyjnych a zmiana fonemu.
- inaczej wariant pozycyjny fonemu lub alofon kombinatoryczny
- to te głoski niesamodzielne, które powstają w pewnych pozycjach ciągu fonicznego w wyniku pewnych zjawisk fonetycznych, jakie zachodzą między głoskami, czyli w wyniku koartykulacji (wymawianie głosek w zespole)
- trzeba pamiętać, że fonem to zespół cech dystynktywnych => sytuacja, gdy sąsiedztwo głoski wpływa na cechę niedystynktywną. Jeżeli zmieni się cecha dystynktywna, to zmieni się tez fonem.
Przykład:
[bank], gdzie [n] jest tylnojęzykowe, ponieważ [k] jest tylnojęzykowe. Zawsze musi być sąsiedztwo z tylnojęzykową, aby była tylnojęzykowa (z jakim przystajesz, takim się stajesz)
Typy i przykłady opozycji fonologicznych.
Opozycja fonologiczna: to przeciwieństwo cech dystynktywnych między fonemami.
Opozycja prywatywna:
- to obecność lub brak jednej i tej samej cechy
- zachodzi, jeśli jeden z fonemów posiada określoną cechę, a drugi jej nie posiada
- przykład: opozycja dźwięczności wśród polskich fonemów spółgłoskowych
[Z] : [S] np. [KOZA] : [KOSA]
[B] : [P] np. [BOMBA] : [POMPA]
[D] : [T] np. [DYM] : [TYM]
- pierwszy element każdej pary posiada cechę dźwięczności, a drugi jej nie posiada => jeden z członów opozycji jest nacechowany, a drugi nienacechowany.
Opozycje stopniowe, czyli gradualne:
- polegają na tym, że człony przeciwstawiają się sobie różnym stopniem natężenia tej samej cechy; występują wśród samogłosek.
Przykład:
[A] : [O] : [U] np. [KARA] : [KORA] : [KURA] - coraz większy stopień natężenia okrągłości; porównywane samogłoski są coraz bardziej tylne.
[A] : [E] : [I] np. [ALE] : [ELE] : [ILE] - coraz większy stopień natężenia płaskowości; samogłoski są coraz bardziej przednie.
Opozycje równorzędne, czyli ekwipolentne:
- to przeciwieństwo dwóch różnych, ale funkcjonalnie równorzędnych cech, z których jedna występuje w jednym, a druga w drugim członie
Przykłady:
[B] : [D], [D] : [G], [B] : [G] np. [BAR] : [DAR] : [GAR]
[S] : [SZ] np. [SYN] : [SZYN]
[C] : [CZ] np. [CAR] : [CZAR] - fonemy różnią się od siebie miejscem artykulacji
[T] : [S], [S] : [C], [T] : [C] np. [TEN] : [SEN] : [CEN] - różnica stopnia otwarcia
Opozycje proporcjonalne:
- powtarzają się w systemie; należą do nich: opozycja dźwięczności, miękkości i nosowości.
Opozycje izolowane:
- nie powtarzają się w systemie; dotyczą tylko jednej pary fonemów.
Przykłady:
[R] i [L] - wspólne 3 cechy synchroniczne: ustne, półotwarte, przedniojęzykowo - dziąsłowe; opozycja polega na tym, że fonem [R] jest realizowany w głosce drżącej, a [L] w głosce bocznej.
Typy i przykłady neutralizacji opozycji fonologicznych.
- można podzielić opozycję na:
*stałą: [T] : [D] np. [KOT] : [KOD]
*neutralizowaną: [KOT] <kot>, [KOT] <kod>
Neutralizacja wykluczająca:
- jeżeli w jakimś kontekście wymawiamy tylko jedną z głosek będących ze sobą w opozycji
Przykład:
- Opozycja [D]: [T] istnieje, gdy wymawiamy [KODY], [KOTY], a zanika, kiedy wymawiamy [kot]
Neutralizacja alternatywna:
- zachodzi lub nie zachodzi, wszystko zależy od stylu wymowy
Przykład:
[rozszerzyć] albo [rozszerzyć] - neutralizacji uległa opozycja [s] : [sz]
Funkcja delimitacyjna akcentu.
- delimitacja jest to podział ciągu fonicznego na wyrazy (sylaba akcentowana informuje, że sylaba następna jest ostatnią i pierwszą następnego wyrazu)
- akcent spełnia funkcję delimitacyjną
Przykład:
, , , , , , , ,
Suomasuomasuomasuomasuomasuomasuomasuo
Suoma/suoma/suoma/masuo/masuo/masuo …