STATUS KOBIETY WEDŁUG KORANU I TRADYCJI MUZUŁMAŃSKIEJ
W cywilizacji zachodniej dość powszechny jest pogląd, że święta księga islamu, jaką jest Koran, deprecjonuje rolę kobiety, szczególnie wyróżniając wyższość mężczyzny nad nią. Z księgą tą związana jest szeroko pojęta problematyka która wynika z faktu, że Koran w dużej mierze stylem poetyckim, co tym samym utrudnia jego jednoznaczną interpretację. Problem interpretacji dotyczy także kwestii kobiet w kulturze islamskiej, bowiem z jednej strony w księdze tej zostały zawarte sformułowania, które można odbierać pozytywnie, ale i sformułowania, które bezsprzecznie uznawane są za negatywne i kontrowersyjne.
Celem scharakteryzowania sytuacji kobiet w islamie zostały wyróżnione następujące kryteria, w oparciu o które dokonana zostanie analiza.
1. Narodziny i dzieciństwo - Koran zniósł rozpowszechniony przed islamem zwyczaj „wadu", czyli zabijania niemowląt płci żeńskiej: I nie zabijajcie waszych dzieci z obawy przed niedostatkiem (...) zaiste, zabijanie ich jest wielkim grzechem! (17:31)1. W wielu kulturach, w tym i w przedmuzułmańskiej, narodzenie męskiego potomka stanowiło większy powód do dumy niż przyjście na świat dziewczynki. Koran zrównał w prawach dzieci obojga płci: A kiedy zwiastują któremuś z nich córkę, to jego oblicze się zasępia i jest udręczony. On ukrywa się przed ludźmi z powodu tego nieszczęścia, które mu obwieszczono: czy on ma je zachować, mimo poniżenia, czy też zagrzebać je w prochu. Jakże źle oni rozumują! (16:59). Jeden z hadisów2 głosi, że córce należy darować ten sam trud wychowawczy, co synowi: Kto ma córkę, niechaj wychowuje ją jak najlepiej, niechaj ją kształci i obdarza tymi Boskimi łaskami, jakie sam posiadł. W ten bowiem sposób ochroni się przed ogniem piekielnym.
W kwestii narodzin i płci dziecka sam Koran rzeczywiście nie dyskryminuje kobiet, jednakże w mentalności arabskiej zakorzenione jest, że narodziny syna stanowią większy powód do dumy niż córki. Zabijanie noworodków płci żeńskiej jest jednak surowo zabronione.
2. Równouprawnienie – W sprawach wiary panuje pełny egalitaryzm: Ktokolwiek pełni dobre dzieła – mężczyzna czy kobieta – i jest wierzącym – tacy wejdą do Ogrodu i nie doznają niesprawiedliwości nawet na łupinkę daktyla. (4:124). W muzułmańskim raju Bóg przyjmie wiernych obojga płci. Upada zatem teoria, że jakoby kobieta muzułmańska nie posiadała duszy, a bramy Ogrodu były dla niej zamknięte. W islamie rozdział między sferą świecką a religijną nie istnieje. Prawo sakralne szari'at, wywiedzione z Koranu, obejmuje swoim zakresem wszystkie dziedziny życia wiernych i jednocześnie uznaje wszystkich członków muzułmańskiej wspólnoty za równych wobec Boga. Nie oznacza to jednak, że kobiety i mężczyźni mają te same prawa, bowiem Koran nakłada na nich odmienne obowiązki i funkcje społeczne. Na płaszczyźnie stricte religijnej nie ma zatem różnic między kobietą, mężczyzną.
3. Wyższość mężczyzny nad kobietą - Koran uznaje kobietę za istotę bezbronną i potrzebującą wsparcia. Obowiązkiem ojca, brata, a później męża jest zapewnienie jej opieki, czuwanie nad jej postępowaniem i ewentualnie korygowanie niewłaściwych postaw: Mężczyźni stoją nad kobietami ze względu na to, że Bóg dał wyższość jednym nad drugimi, i ze względu na to, że oni rozdają ze swojego majątku (4:34). Bóg upodobał sobie mężczyznę – stwierdzenie to nie budzi jakichkolwiek wątpliwości, a jego wyższość w Koranie podkreślana jest wielokrotnie. Wyższość mężczyzny nad kobietą wynika, według Koranu, z jego przewagi materialnej i fizycznej oraz jego odpowiedzialności za partnerkę. Ten sam werset jednakże, w swojej dalszej części brzmi: Przeto cnotliwe kobiety są pokorne i zachowują w skrytości to, co zachował Bóg. I napominajcie te, których nieposłuszeństwa się boicie, pozostawiajcie je w łożach i bijcie je! A jeśli są wam posłuszne, to starajcie się nie stosować do nich przymusu.
Fragment ten jest jednym z tych sformułować, które budzą kontrowersje i sprzeciw w cywilizacji zachodu. Wynika to głównie z faktu, że wyższość mężczyzny jest jawnie podkreślana kilkakrotnie, co więcej w tej religijnej księgę zostało zawarte sformułowanie, które bezsprzecznie zezwala na bicie kobiety.
4. Małżeństwo - Dopuszczenie wielożeństwa (maksymalnie 4 żony) tłumaczy się stanem demograficznym wczesnej gminy muzułmańskiej. Taki stan rzeczy miał chronić i zapewnić opiekę kobietom, których mężowie, ojcowie lub bracia zginęli w czasie licznych walk o poszerzenie imperium islamu, a tym samym nie mogli dłużej łożyć na ich utrzymanie. W takiej sytuacji muzułmanka oczekiwała, zgodnie z przyznanym jej na mocy Koranu prawem, że zaopiekuje się nią inny mężczyzna, jedyną legalną możliwością było małżeństwo: Żeńcie się zatem z kobietami, które są dla was przyjemne – z dwoma, trzema, czterema. Lecz jeśli się obawiacie, że nie będziecie sprawiedliwi, to żeńcie się tylko z jedną albo z tymi, którymi zawładnęły wasze prawice (4:3). Pomimo przyzwolenia na poligamię Koran podkreśla także, że niemożliwe jest bycie sprawiedliwym dla każdej z żon, jednakże żadnej z nich nie można zostawić w tzw. zawieszeniu. Koran reguluje także kontakty seksualne między małżonkami: Wasze kobiety są dla was polem uprawnym. Przychodźcie więc na wasze pole, jak chcecie, i czyńcie pierwej coś dobrego dla samych siebie. Bójcie się Boga i wiedzcie, że się spotkacie z Nim! A ty głoś radosną wieść dla wierzących.
5. Rozwód - Prawo muzułmańskie dopuszcza rozwód. Najczęściej stroną, która występuje z inicjatywą rozwodu jest mężczyzna. Cała sprawa odbywa się bez przewodu sądowego na kształt czasów przedmuzułmańskich. Mężczyzna może oddalić swą żonę wypowiadając trzykrotnie tradycyjną formułę: Ja ciebie nie chcę, Jesteś rozwiedziona, Rozwód, rozwód, rozwód. Dochodzi wtedy do rozwodu ostatecznego, od którego nie ma odwrotu. A jeśli on rozwiódł się z nią ostatecznie, to ona nie jest mu dozwolona, dopóki nie wyjdzie za innego mężczyznę. A jeśli ten da jej rozwód, to nie popełnią grzechu powracając do siebie, jeśli oboje sądzą, że zachowują granice Boga (2:230). Koran chroni w ten sposób kobietę przed kapryśnym bądź niesprawiedliwym mężem, który nie może już oddalić żony i domagać się jej powrotu, nawet jeśli rozwiódł się z nią pod wpływem gniewu. Prawo muzułmańskie dopuszcza również ewentualność, że to kobieta domaga się rozwodu, nawet jeśli nie zastrzegła sobie takiej możliwości w akcie ślubnym. Może po prostu zwrócić małżonkowi mahr3, a oni oboje nie będą mieli grzechu, jeśli ona się wykupi (2:229). W takiej sytuacji kobieta, podobnie jak mężczyzna, nie musi podać konkretnego powodu, dla którego chce odejść od męża. Może także wystąpić o rozwód do sądu, jeżeli po ślubie okaże się, że mąż nie jest w stanie spełniać swoich obowiązków materialnych, seksualnych, bądź cierpi na chorobę psychiczną. Nic wówczas nie stoi na przeszkodzie, by taki związek został unieważniony.
Jak widać kwestie rozwodów w prawie muzułmańskim nie są uregulowane szczegółowym, odrębnym prawem, bowiem religia ingeruje także w ten aspekt życia publicznego, czyniąc tym samym uzyskanie rozwodu wysoce abstrakcyjną procedurą, w porównaniu do procedur np. krajów europejskich. Jednakże przesłanki uzyskania rozwodu są podobne, jak w naszym prawie krajowym.
6. Macierzyństwo - Koran kładzie bardzo duży nacisk, by kobieta w czasie ciąży, połogu i okresu karmienia była otoczona staranną opieką: Matki pragnące w pełni wykarmić swoje dzieci będą je karmiły przez całe dwa lata. A na ojcu dziecka ciąży obowiązek zaopatrzenia ich w żywność i odzież, zgodnie z przyjętym zwyczajem. Nie nakłada się na człowieka niczego, co nie jest w jego możliwości. Rodzicielka nie może doznać szkody z powodu swojego dziecka ani ten, któremu się urodziło dziecko, z powodu jego dziecka (2:233). Koran uwzględnia także ewentualność śmierci ojca i pozostawienie kobiety samej, bowiem po 4 miesiącach i 10 dniach może ona ponownie wyjść za mąż.
7. Dziedziczenie - Koran mówi: Mężczyznom przypada część tego, co pozostawili rodzice i krewni; kobietom przypada część tego, co pozostawili rodzice i krewni (4:7). Otrzymane w spadku dobra, podobnie jak mahr, nie wchodzą w skład wspólnoty małżeńskiej. Kobieta może rozporządzać odziedziczonym majątkiem według własnego uznania.
8. Hidżab – Koran teoretycznie nie nakazuje kobietom zakrywać twarzy. Ma jedynie okrywać się tak, by wyglądała skromnie, budziła szacunek. Dopiero odpowiednio odziana kobieta może wyjść z domu: O Proroku! Powiedz swoim żonom i swoim córkom, i kobietom wierzącym, aby się szczelnie zakrywały swoimi okryciami. To jest najodpowiedniejszy sposób, aby były poznawane, a nie były obrażane (33:59). Powiedz wierzącym kobietom, żeby spuszczały skromnie swoje spojrzenia i strzegły swojej czystości; i żeby pokazywały jedynie te ozdoby, które są widoczne na zewnątrz; i żeby narzucały zasłony na piersi, i pokazywały swoje ozdoby jedynie swoim mężom lub ojcom… (24:31). Kwestia ubioru nie została w Koranie ściśle sprecyzowana, dlatego w poszczególnych krajach islamskich interpretowana jest różnorodnie, co widać na przykładzie różnorodnych ubiorów kobiet.
W odniesieniu do kwestii dotyczących ubioru, jak i innych związanych z kobietą, praktyka religijna bardzo często jest sprzeczna z koraniczną teorią, bowiem prawo zwyczajowe odbiega od zasady muzułmańskiego egalitaryzmu i humanizmu. Koran, jak każda „księga objawiona" bywał poddawany i jest nadal interpretacjom przedstawicieli różnych ugrupowań religijnych i ma wciąż ogromny wpływ na życie swoich wyznawców. Przykłady wersetów o przypuszczalnym nakazie monogamii, czy przepisie konstytuującym zasady zasłaniania ciała przez kobiety, mogą być one rozumiane na różny sposób. Niejednokrotnie niejasności i wątpliwości związane z poprawną interpretacją, reguluje przyjęte w danym regionie prawo zwyczajowe, które nie zawsze przyjazne jest kobietom.
Wykorzystane źródła:
Bielawski J., Koran, Warszawa 1986.
Status kobiety według Koranu i tradycji muzułmańskiej [online:] http://www.arabia.pl/content/view/260326/2/ (dostęp: 08.06.2014).
Zyzik M., Małżeństwo w prawie muzułmańskim, Warszawa 2003.