"Gruppa" jako formacja artystyczna powstała w 1983 roku. Stworzyło ją sześciu malarzy z warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych: Ryszard Grzyb, Paweł Kowalewski, Jarosław Modzelewski, Włodzimierz Pawlak, Marek Sobczyk i Ryszard Woźniak.

W latach 1984-1989 artyści wydawali pisemko typu fanzin "Oj dobrze już", gdzie zamieszczali swoje wiersze, wypowiedzi, komentarze, szkice i rysunki (ogółem ukazało się 9 numerów, w tym numer specjalny, wydany w 2002 roku z okazji wspólnej wystawy Gruppy w warszawskiej Galerii Program). W czerwcu 1989 roku sześciu malarzy tworzących Gruppę pomalowało płot przed lokalem wyborczym "Solidarności" na Pl. Konstytucji w Warszawie. Tę wspólną akcję, nazwaną "Głos przyrody na 'Solidarność'", uważa się za symboliczny koniec historii Gruppy.

"Historia Gruppy i nas w niej zanurzonych to fenomen zauroczenia. Miłość od pierwszego wejrzenia. Mówienie o tej historii to zaglądanie w studnię, która jest bardzo głęboka - jednocześnie pragniesz zobaczyć tam niebo i boisz się, że w nią wpadniesz." (Ryszard Woźniak)

Gruppa to jedna z najciekawszych manifestacji twórczych w sztuce polskiej lat osiemdziesiątych. Stanowiła raczej zbiór indywidualności połączony przyjaźniami artystycznymi i wyraźnie akcentujących swoją odrębność, niż kolektyw pracujący według jednolitego programu. Artystów bardziej łączyła wspólnota postaw i chęć wzajemnego inspirowania się, niż jakaś określona, nadrzędna wizja sztuki. Początkowo wystawiający razem malarze nie uważali się za grupę, odżegnywali się od wspólnej tożsamości artystycznej i programu. Strategia zbiorowego wystąpienia wydawała się skuteczna w momencie debiutu, a także ówczesnego, szczególnego kontekstu politycznego, jakim był stan wojenny.

Dopiero w 1985 roku artyści zaakceptowali identyfikację grupową i nazwę Gruppa.

Artyści tworzący Gruppę stylistycznie wpisywali się w międzynarodowy kontekst przemian w sztuce lat 1980. Ich prace przypominały estetyką malarstwo popularnej w tym czasie na zachodzie fali Nowej Ekspresji czy Neue Wilde (jej niemiecka odmiana). Malowali krzykliwe, figuratywne obrazy, świadomie antyestetyczne. Na tle szarości lat 80. pełne barw malarstwo Gruppy zdawało się wręcz krzyczeć kolorem. Neoekspresyjna stylistyka została przez nich zaadoptowana do napiętej sytuacji polityczno-społecznej w Polsce. "Dzikość" malarstwa Gruppy była jednak nie tylko buntem przeciw stanowi wojennemu, ale także przeciwko nudzie postawangardowej sztuki, która wchodziła w okres jałowego akademizmu. Gruppowcy odczuwali potrzebę zbiorowej działalności, dawania w sztuce upustu swoim emocjom i przekonaniom. Rzeczywistość odczuwali jako absurd i groteskę, czas pozbawiony prawdziwych wartości. Na brutalność w obszarze politycznym odpowiadali "dzikością" malarstwa. Wolność manifestowała się w ich pracach jako anarchia, jadowita prowokacja, gorzka ironia i obsceniczność. Malarze Gruppy nie chcieli funkcjonować w salonowym, oficjalnym obiegu sztuki PRL, ale obca im też była retoryka neoromantycznej martyrologii artystów związanych w tym czasie z solidarnościowo-kościelną opozycją. Stanowczo odcięli się od postaw martyrologicznych, a ich sztuka okazała się zbyt drapieżna dla kościelnej kruchty. Gruppa "szargała świętości", dobrze się czuła w kategoriach przekroczenia, drwiny, bluźnierstwa, naruszania wszelkiego tabu. Artyści przyjmowali postawę pełną ironii i poczucia absurdu. To stwarzało im obszar wolności i umożliwiało przeprowadzenie demitologizacji i demistyfikacji zarówno czasu, w którym przyszło im działać, jak i historii. Malowali szybko i dużo, chcąc uchwycić każdą chwilę i wyładować emocje. Wybrali życie kontrkulturowe, bycie razem, wspólne malowanie, pisanie prowokacyjno-artystycznych tekstów.

Malarstwo Gruppowiczów kreowało świat spotęgowanego absurdu, w tonie infantylnej stylistyki rodem z Gombrowicza artyści przyprawiali gęby brutalnej rzeczywistości. Sztuka stała się dla nich płaszczyzną budowania rzeczywistości alternatywnej opartej na aluzjach przedstawianych za pomocą określonych motywów, ikonografii, symboliki, warstwy skojarzeniowej i literackiej (w tytułach prac).

Pierwsza wspólna wystawa Gruppy pod tytułem "Zawieszenie metafizyczne" zaplanowana była na 13 grudnia 1982 roku w warszawskiej galerii Dziekanka. Jednak obawy organizatorów przed represjami władz spowodowały przesunięcie otwarcia na styczeń 1983, a wystawa odbyła się ostatecznie pod tytułem "Las, góra, a nad górą chmura". Do piątki wystawiających wówczas malarzy (Grzyb, Kowalewski, Modzelewski, Pawlak i Woźniak) dołączył dwa miesiące później Marek Sobczyk.

Historię Gruppy rozpoczynają obrazy o tematyce zaangażowanej, mające silny związek z polityczno-społecznymi realiami tamtego okresu.

"Wczesne lata Gruppy, 1983-4, charakteryzowały się dominacją tematów, w których zewnętrzna rzeczywistość odgrywała zasadniczą rolę. Myślę, że nieobojętną sprawą była presja wydarzeń, jakich wszyscy byliśmy świadkami i uczestnikami zarazem. Stanowiły one zapalnik wielu decyzji, także artystycznych. Zastanawialiśmy się nad naszym miejscem w tym wszystkim i z tego powstawały nasze obrazy." (Ryszard Woźniak)

Organizowane w tym czasie wystawy "uzupełniane" były przez artystów odczytami i muzyką. Do Gruppy przylgnęło w tym czasie określenie "Militaria, genitalia i Indianie". Ich obrazy pełne były emblematów w postaci gwiazd, flag, symboli Viktorii, ale też olbrzymich fallusów, motywów kopulacyjnych oraz wątków indiańskich wpisanych w kontekst polityczny i narodowy.

W latach 1985-86 istotne dla wystąpień Gruppy były wspólne sesje malowania, które miały miejsce w Galerii Dziekanka. Odbyły się cztery takie działania, w trakcie których artyści mieszkali i pracowali w galerii, a w ich wyniku powstały liczne prace na papierach. Członkowie Gruppy powtórzyli ten model pracy także w kościele na Żytniej w 1985 roku oraz po raz ostatni w roku 1988. Wspólne malowanie "papierów" zainicjowali Sobczyk i Modzelewski podczas wspólnego pobytu na stypendium w Niemczech, gdzie powstały cztery pierwsze tego typu prace. "Papiery" malowane swobodnie, zamaszyście i kolorowo dawały możliwość pełnego wyżycia się w malarstwie.

Twórczość malarzy z Gruppy była wielowątkowa i zróżnicowana pod względem sposobów obrazowania, różniły ich także temperamenty artystyczne. Wpływ na niejednorodny obraz dokonań członków tej formacji miały również bardzo odmienne inspiracje i tradycje, do jakich nawiązywali. Jak wspomina Marek Sobczyk: "Naszą największą fascynacją był Malewicz i okolice. I to nie tylko ten powszechnie znany Malewicz - z lat nastych, z okresu 'czarnego kwadratu', ale ten późny, z lat trzydziestych, taki nieomal renesansowy (...) Stałe uznanie mieliśmy dla Katarzyny Kobro - świętej kobiety i artystki. Poświeciliśmy jej pamięci wiele obrazów. Pawlak odnosił się do Strzemińskiego, Grzyb wiele mówił o Cwenarskim, którym fascynację przywiózł z Wrocławia. Mowa była o Jurrym Zielińskim jako legendzie i jako o niedocenionym wciąż malarzu dużej rangi. Wszyscy zakochani byliśmy w twórczości Wróblewskiego (...) osobiście bardzo cenię twórczość Marka Włodarskiego, przedwojennego lwowskiego surrealisty."

Żywiołowe i spontaniczne malarstwo Ryszarda Grzyba, aż do 1987 roku powstające głównie na zamalowywanych gwaszem i temperą kartonach, przedstawiało świat zmagań wojennych i potyczki fantastycznych stworów o ludzkich i zwierzęcych kształtach ("Pojedynek na szparagi", "Bulterier przebił świnię", "Walka Jakuba z aniołem", "Zarzynanie czarnego koguta"). Wśród scen walki i przemocy przewijał się w jego obrazach także rubaszny wątek erotyczny ("Szlifierz nocnych diamentów") i skatologiczny ("Sranie ku wolności"). W następnych latach Grzyb zaczął malować olejem na płótnie, a tematem jego prac coraz częściej stawały się krytyczne komentarze do aktualnej rzeczywistości społeczno-politycznej ("Wstydzę się, że jestem Polakiem", "Matka Boska z kokardkami", "Chleb, masło, mleko i marmelada to molekuły mojego człowieczeństwa").

Najbardziej prowokujące i dosadne były obrazy Pawła Kowalewskiego, które też najczęściej dotykała cenzorska interwencja (m.in. "Psalmy" na papierach z 1984 roku). Tematyka jego prac najczęściej odnosiła się do spraw historycznych i patriotycznych ("Ja na górze, ty na dole", "Mickiewicz i Słowacki tchną ducha romantyzmu w Polaków", "Opowieści lasku katyńskiego", "Hitler", "Stalin", "Piłsudski", cykl "Litewski").

Malarstwo Jarosława Modzelewskiego sytuowało się najdalej ze wszystkich prac członków Gruppy od stylistyki Nowych Dzikich. Jego kompozycje figuratywne respektowały zasady sztuki realistycznej, chociaż nie ukazywały rzeczywistości w sposób dosłowny. We wczesnych jego obrazach dominowała stylistyka szablony i emblematu ("Bieg czerwonych ludzi", "Akrobaci"). W 1985 roku powstał cykl obrazów inspirowanych ilustracjami z książek i broszur do nauki języka rosyjskiego, które obrazowały proste czynności dnia codziennego. Późniejsze prace Modzelewskiego nasycone są metaforą i skrótowym symbolem, co nadaje im charakterystyczną niezwykłość zbliżoną niekiedy do atmosfery malarstwa surrealistycznego ("Fotograf. Fotograf", "Zamaszyste zmartwychwstanie", "Niewidomy obsługujący centralkę telefoniczną").

Włodzimierz Pawlak, zawsze nieco odmienny od pozostałych członków Gruppy, bardzo wcześnie w dojrzały sposób połączył krytyczny stosunek do politycznej rzeczywistości z formą artystyczną.

"Chcę, aby zamalowana przeze mnie powierzchnia była dokumentem absurdalnej rzeczywistości, dokumentem na niedorzeczność życia w niej."

Już w swojej pracy dyplomowej z 1985 roku noszącej tytuł "Obrazy zamalowane" Pawlak odnosił się do działania anonimowych twórców politycznych napisów na murach. Podczas obrony pracy dyplomowej miał zamiar zamalować na oczach komisji swoje obrazy, do czego jednak nie doszło. Zabieg zamalowywania powrócił w jego pracach z lat 1986-87 ("Nie mówię, nie widzę, nie słyszę", "Skąd przychodzimy, kim jesteśmy, dokąd idziemy", "Łamanie szklanych rurek"). Późniejsze prace Pawlaka przyjęły formę tablic dydaktycznych, w których artysta za pomocą ideogramów i rysunków wyjętych z wzorników oraz encyklopedii przedstawiał skonceptualizowaną historię kultury i sztuki XX wieku ("Tablice dydaktyczne").

Obrazy Marka Sobczyka stanowiły rozbudowane treściowo i znaczeniowo kalambury, w których artysta łączył wiele wątków i symboli. Odznaczały się dużą dynamiką kompozycyjną, monumentalizacją kształtów, często przyjmujących formy hieratyczne oraz intensywnym, niemal zmysłowym kolorem. Dominowały w nich treści erotyczne, religijne, ale też historyczno-literackie ("Obraz o namiętności", "Kobieta płonie", "Biczowanie Chrystusa", "Boże narodzenie", "Bruno Schulz obcina i zakopuje penisa w jamce", "Walka Gombrowicza z Conradem o swoją wybitność").

Prace Ryszarda Woźniaka charakteryzowała największa chyba w Gruppie różnorodność formalna i tematyczna. Malował niefiguratywne obrazy "plakatowe" i emblematyczne ("Nowa fala popierdala", "Czerwony rogalik co ranek na śniadanie"), płótna o "naiwnej" stylistyce ("Wchodzi słoneczko po niebie i znów brak mi ciebie"), a także ekspresjonistyczne kompozycje o zdeformowanym rysunku i ostrej, nienaturalnej kolorystyce ("Człowiek góra człowiek chmura", "Trzygłowy egzekutor", "Portret budowniczego arki", "Pojedynek o kość biodrową"). W późniejszym okresie malarstwo Woźniaka zyskało wyraźną wymowę symboliczno-metaforyczną, często o wymowie religijnej ("Dziewięć przykazań", "Bramy raju", "Upadły anioł", "Mistrz i uczeń").

* Ryszard Grzyb urodził się 17 lipca 1956 roku w Sosnowcu. W latach 1976-79 studiował w PWSSP we Wrocławiu na Wydziale Malarstwa, Grafiki i Rzeźby. Od roku 1979 kontynuował naukę na warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, gdzie w 1981 roku uzyskał dyplom z malarstwa w pracowni prof. Rajmunda Ziemskiego. W okresie studiów we Wrocławiu zadebiutował jako poeta, a twórczość poetycką rozwija równolegle z plastyczną. Mieszka i pracuje w Warszawie.

* Paweł Kowalewski urodził się 20 września 1958 roku w Warszawie. W latach 1978-1983 studiował na Wydziale Malarstwa warszawskiej ASP, gdzie uzyskał dyplom w pracowni prof. Stefana Gierowskiego.

* Jarosław Modzelewski urodził się 8 października 1955 roku w Warszawie. W latach 1975-80 studiował na Wydziale Malarstwa warszawskiej ASP, gdzie uzyskał dyplom w pracowni prof. Stefana Gierowskiego.

* Włodzimierz Pawlak urodził się 15 kwietnia 1957 roku w Korytowie koło Żyrardowa. W latach 1980-84 studiował na Wydziale Malarstwa warszawskiej ASP, gdzie uzyskał dyplom w pracowni prof. Rajmunda Ziemskiego.

* Marek Sobczyk urodził się 30 listopada 1955 roku w Warszawie. W latach 1975-80 studiował na Wydziale Malarstwa warszawskiej ASP, gdzie uzyskał dyplom w pracowni prof. Stefana Gierowskiego.

* Ryszard Woźniak urodził się 13 czerwca 1956 roku w Białymstoku. W latach 1976-81 studiował na Wydziale Malarstwa warszawskiej ASP, gdzie uzyskał dyplom w pracowni prof. Stefana Gierowskiego.

Najważniejsze wystawy Gruppy:

* 1983

- "Las, góra, a nad górą chmura", Galeria Dziekanka, Warszawa

- "Las, góra, a nad górą chmura, a nad chmurą dziura", Galeria BWA, Lublin

* 1984 - Kobieta ucieka z masłem, Galeria Dziekanka, Warszawa

* 1985

- "Uchylenie rąbka tajemnicy z tradycyjnego warsztatu malarskiego, Rypajamawłoszard Grzykompasoźnik, dwie sesje wspólnego malowania w Galerii Dziekanka", Warszawa

- "Tylko dziś wieczorem, kochanie", Galeria BWA, Lublin

- "Sztuka podziwu", Galeria SHS, Warszawa

* 1986

- "Niemrawy młodzian śpiewa, sztywna wiruje dziewa, Recital, dwie sesje wspólnego malowania w Galerii Dziekanka", Warszawa

- Galeria Wielka 19, Poznań

- "Ekspresja lat 80-tych", BWA Sopot

* 1987

- "Kunstlergruppen zeigen Gruppenkunstwerke", Kassel

- "Co słychać", Dawne Zakłady Norblina, Warszawa

* 1988 - "Utrudniają zwierzętom wypluwanie wziętych do pyska przedmiotów", Galeria Desa Nowy Świat, Warszawa

* 1987/1988 - "Radykalizm realny. Abstrakcja konkretna. Sztuka drugiej połowy lat osiemdziesiątych", Muzeum Narodowe, Warszawa

* 1989

- "Polak, Niemiec, Rosjanin", Dawne Zakłady Norblina, Warszawa

- "Labirynt - przestrzeń podziemna", Kościół Wniebowstąpienia Pańskiego, Warszawa

* 1990 - "Raj utracony. Sztuka polska w roku 1949 i 1989", CSW Zamek Ujazdowski, Warszawa

* 1990/1991 - "Cóż po artyście w czasie marnym", Galeria Zachęta, Warszawa

* 1991 - Galeria Dziekanka, Warszawa

* 1992 - "Gruppa", Galeria Zachęta, Warszawa

* 2002 - "Gruppa", Galeria Program, Warszawa

Autor: Ewa Gorządek, Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski w Warszawie, grudzień 2006.