Art. 4421. (369)§ 1. Roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże termin ten nie może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę.

§ 2. Jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia.

§ 3. W razie wyrządzenia szkody na osobie, przedawnienie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia.

§ 4. Przedawnienie roszczeń osoby małoletniej o naprawienie szkody na osobie nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat dwóch od uzyskania przez nią pełnoletności.

GENEZA ZMIANY REGULACJI PRAWNEJ PRZEDAWNIENIA ROSZCZEŃ ODSZKODOWAWCZYCH EX DELICTO

1. Ustawodawstwo polskie zna w sferze stosunków prywatnoprawnych rozwiązania służące uwzględnieniu zmiennych okoliczności faktycznych. Chodzi o takie instytucje, które - najogólniej rzecz ujmując - służą zagwarantowaniu pewności obrotu i realizacji postulatu, aby stan prawny pozostawał w zgodności ze stanem rzeczywistym. Ponadto nowoczesne prawodawstwa cywilne starają się eliminować sytuacje, które umożliwiałyby istnienie trwałych i nierozwiązywalnych stosunków prawnych między pewnymi podmiotami. Rozwiązaniami służącymi min. osiągnięciu tych celów są instytucje prawne mieszczące się w ramach ogólnego rozwiązania określanego mianem dawności. Należy do nich przedawnienie, które w Kodeksie cywilnym zostało unormowane jako odnoszące się wyłącznie do roszczeń majątkowych. Zasadą ogólną polskiego prawa cywilnego jest to, iż roszczenia majątkowe ulegają po pewnym czasie przedawnieniu, tj. że z upływem terminu osoba obowiązana może uchylić się od spełnienia obowiązku, który odpowiada treści roszczenia.

Nie ulega wątpliwości, że roszczenia odszkodowawcze, przysługujące co do zasady poszkodowanemu przeciwko sprawcy szkody, jako odnoszące się do sfery majątkowej, a zatem jako roszczenia majątkowe, także ulegają przedawnieniu.

2. Zgodnie z art. 442 k.c. w brzmieniu obowiązującym do 10 sierpnia 2007 r. roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulegało przedawnieniu z upływem 3 lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie zobowiązanej do jej naprawienia; jednakże w każdym wypadku roszczenie przedawniało się z upływem 10 lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę (§ 1). Jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulegało przedawnieniu z upływem 10 lat od dnia popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia.

Zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie przeważało stanowisko, że przedawnienie roszczenia o naprawienie szkody następuje bezwzględnie z upływem dziesięciu lat od dnia zdarzenia wyrządzającego szkodę, a zatem niezależnie od tego, kiedy poszkodowany mógł ustalić, że szkoda nastąpiła. Dotyczyło to w szczególności wypadku, gdy do ujawnienia szkody doszło później niż w chwili zdarzenia, z którego wynikła (zob. np. W. Czachórski, w: System prawa cywilnego, t. III, cz. 1; Prawo zobowiązań - część ogólna, red. Z. Radwański, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1981, s. 698 i cyt. tam literaturę). Gdy ujawniła się ona po upływie dziesięciu lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę, na gruncie analizowanego przepisu należało uznać, że osoba obowiązana do naprawienia szkody może skutecznie uchylić się od zadośćuczynienia obowiązkowi odszkodowawczemu przez podniesienie zarzutu przedawnienia. Takie stanowisko było dominujące przede wszystkim w orzecznictwie Sądu Najwyższego (zob. orzeczenie SN z 12 marca 1969 r., III CZP 43/68, OSNC 1969, nr 9, poz. 150; uchwałę SN z 25 września 1992 r., III CZP 118/92, LexPolonica nr 327408; orzeczenie z 17 lutego 1999 r., II CKN 199/98, LexPolonica nr 1612011). Potwierdziła je uchwała pełnego składu Izby Cywilnej SN, w której wskazano: „roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym przedawnia się z upływem lat dziesięciu od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę (art. 442 § 1 zdanie drugie k.c.), bez względu na to, kiedy szkoda powstała lub się ujawniła” (uchwała SN z 17 lutego 2006 r., III CZP 84/2005, LexPolonica nr 400641, OSNC 2006, nr 7-8, poz. 114).

Sąd Najwyższy wskazał, że oczywistym celem wprowadzenia dziesięcioletniego, „sztywnego” terminu przedawnienia jest „ograniczenie możliwości skutecznego dochodzenia tego roszczenia w imię wszystkich zasad, które przyświecają idei instytucji przedawnienia roszczeń majątkowych”. Jak bowiem zaznaczono, „dzień, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę, jest - pomijając problematykę czynu ciągłego - pierwszym dniem, od którego można mówić - w razie zaistnienia pozostałych elementów czynu niedozwolonego - o jego odpowiedzialności za szkodę. Tak „zobiektywizowana” chwila najlepiej nadaje się do przyjęcia jej za początek biegu przedawnienia roszczenia o naprawienie szkody, po upływie którego definitywnie nie można żądać jej naprawienia. Trzeba przy tym dodać, że w istocie to interes sprawcy (dłużnika), a nie poszkodowanego (wierzyciela), chroni instytucja przedawnienia roszczeń majątkowych. Ale nie tylko dłużnik ma interes w tym, aby jego niepewność co do istnienia obowiązku świadczenia była ograniczona w czasie i ustanie tej niepewności dało się określić na podstawie jednoznacznych, obiektywnych mierników. Ograniczenie takie przede wszystkim służy stabilności i pewności stosunków społecznych, co jest podstawowym celem instytucji przedawnienia. Inną kwestią jest, czy dziesięcioletni termin przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym nie jest zbyt krótki, co może powodować, że w niektórych sytuacjach, z naruszeniem usprawiedliwionego interesu poszkodowanego, wyłączona zostaje możliwość zaspokojenia jego roszczenia”.

Należy jednak zauważyć, że to stanowisko Sądu Najwyższego było wcześniej kwestionowane w doktrynie i orzecznictwie (np. wyroki SN: z 10 czerwca 1986 r., III CRN 101/86, LexPolonica nr 321004; z 2 grudnia 1998 r., I CKN 910//97, OSNC 1999, nr 6, poz. 114; z 21 maja 2003 r., IV CKN 378/2001, LexPolonica nr 366252, OSP 2004, nr 4, poz. 55 z aprobującą glosą M. Nesterowicza oraz T. Dybowskiego, PS 2005, nr 6, s. 132 i n.). Zwracano uwagę przede wszystkim na fakt, że bieg terminu przedawnienia jest powiązany z terminem wymagalności roszczenia, w konsekwencji zaś przed chwilą powstania szkody nie można mówić ani o wymagalności, ani o istnieniu roszczenia. Za odmienną od literalnej wykładnią mają też przemawiać argumenty o charakterze celowościowym. Wskazywano bowiem, że stanowisko przeciwne może w konsekwencji prowadzić do niemożliwości kompensacji w sytuacji, gdy poszkodowany był w okresie biegu terminu dziesięcioletniego pozbawiony jakiejkolwiek możliwości podniesienia roszczenia odszkodowawczego wobec nieistnienia szkody.

3. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 1 września 2006 r., SK 14/2005, LexPolonica nr 415890 (OTK-A 2006, nr 8, poz. 97) stwierdził, że art. 442 § 1 zd. 2 przez to, że pozbawia pokrzywdzonego dochodzenia odszkodowania za szkodę na osobie, która ujawniła się po upływie 10 lat od wystąpienia zdarzenia wyrządzającego szkodę, jest niezgodny z art. 2 i 77 ust. 1 Konstytucji RP.

Trybunał podkreślił w uzasadnieniu wyroku, że szkoda na osobie jest w prawie cywilnym poddana szczególnym regulacjom ochronnym, które realizują na tym odcinku generalne założenia aksjologiczne systemu prawa. Obok rozbudowanych środków ochrony majątkowej (jednorazowe odszkodowanie, renta wyrównawcza, renta z powodu utraty widoków na przyszłość) dla samego poszkodowanego (art. 444 k.c.) i jego bliskich (art. 446 k.c.) przewidywane są instrumenty kompensacji krzywdy niemajątkowej (por. art. 445 i 448 k.c.). Kompensacja szkody na osobie jest przedmiotem wyjątkowego instrumentu ochronnego, jakim jest realizacja odpowiedzialności na podstawie zasad słuszności (art. 417 2 k.c.). Nie można wreszcie nie zauważyć, że reguły naprawienia szkody na osobie poddane są jednolitej konstrukcji prawnej, bez względu na przesłanki, na których opiera się odpowiedzialność odszkodowawcza. Podniesiono także, że za koniecznością silniejszej ochrony interesów poszkodowanego w zakresie szkód na osobie przemawiają też argumenty czysto pragmatyczne, a są one związane z ogromnym, w okresie ostatnich kilkudziesięciu lat, rozwojem nowoczesnej biotechnologii, w tym nowoczesnych metod diagnostyki medycznej, które umożliwiają, w sposób coraz bardziej precyzyjny i pewny, określanie związków między bardzo nawet odległymi w czasie zdarzeniami (a więc między jakimś czynnikiem sprawczym przed laty a szkodą ujawnioną u pokrzywdzonego).

Wychodząc z tych założeń, Trybunał wskazał, że: „mechanizm odszkodowawczy w zakresie kompensacji szkód wyrządzonych czynem niedozwolonym został - w zakresie przedawnienia roszczeń - poddany odmiennej regule niż ta, która wynika z zasad ogólnych regulujących kwestie przedawnienia (art. 118 i n. k.c.). O ile bowiem zgodnie z ogólną zasadą przyjętą w art. 120 k.c. początek terminu przedawnienia roszczenia jest związany z wymagalnością roszczenia, o tyle w wypadku roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym początek biegu terminu przedawnienia (w jego wariancie dłuższym - dziesięcioletnim) jest wiązany z momentem wystąpienia zdarzenia sprawczego. Jest to różnica o istotnych konsekwencjach z punktu widzenia interesów poszkodowanego. Zastosowanie zasady ogólnej z art. 120 k.c. umożliwiałoby bowiem objęcie ochroną takich sytuacji, w których szkoda pojawia się po upływie dłuższego niż dziesięcioletni okresu od momentu wystąpienia zdarzenia, ponieważ dopiero moment ujawnienia się szkody określałby początek wymagalności roszczenia. Roszczenie nie może stać się wymagalne, dopóki nie pojawiła się szkoda, a samo oddziaływanie czynnika sprawczego nie jest jeszcze równoznaczne z pojawieniem się uszczerbku na osobie. Ten bowiem może być wiązany z sytuacją, gdy czynnik sprawczy wywołał realne skutki w postaci uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia. Co do zasady należy zgodzić się z tezą, że szkodę stanowi uszczerbek rozpoznawalny dla otoczenia, tj. stanowiący dostrzegalną zmianę w przedmiocie materialnym (rzeczy uszkodzonej, ciele człowieka itp.), a przede wszystkim możliwy do oszacowania przez porównanie stanu sprzed działania czynnika wywołującego szkodę z tym, jaki ma miejsce po zdarzeniu prowadzącym do jej powstania. W konsekwencji należy zatem odróżnić sytuację, w której zdarzenie wywołujące szkodę i sama szkoda następują równocześnie, i tę, w której może dojść do ujawnienia uszczerbku dopiero po upływie pewnego czasu. W tym ostatnim przypadku dopiero możliwość oceny zaistnienia zmiany w przedmiocie materialnym będzie przesądzała o powstaniu szkody, a w rezultacie - o chwili wymagalności roszczenia odszkodowawczego.

Przepis art. 442 k.c. w jego obecnym kształcie, ustalonym orzeczeniem pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z 17 lutego 2006 r., stwarza w konsekwencji swoistą pułapkę dla poszkodowanego, uniemożliwiając mu de facto w pewnych sytuacjach, w odniesieniu do szkody na osobie, wytoczenie roszczeń odszkodowawczych także wtedy, gdy w zgodzie z ogólnie przyjętymi zasadami (vigilantibus iuris rem scriptae) wykazywałby on wymaganą staranność we własnych sprawach. Pułapka, którą stwarza istniejące rozwiązanie prawne, nie polega oczywiście na tym, że blokadę dla skutecznego dochodzenia roszczenia odszkodowawczego wywołuje sam mechanizm przedawnienia roszczeń jako taki. Upływ czasu może być bowiem, w zgodzie z postulatem pewności prawa i stabilizacji stosunków prawnych, dostatecznym argumentem na rzecz wyłączenia możliwości skutecznego dochodzenia roszczenia w wyniku podniesionego przez dłużnika zarzutu przedawnienia. Sens (istota) przedawnienia roszczeń majątkowych powinien być jednak wiązany jedynie z sytuacją, w której roszczenie już powstało, istniało, ergo wystąpiły realne możliwości jego dochodzenia. Nie może być natomiast z punktu widzenia rudymentarnych zasad sprawiedliwości i reguł prawidłowej legislacji (art. 2 Konstytucji) utrzymywany w systemie mechanizm prowadzący de facto do kreacji pozornego prawa majątkowego, a więc prawa, które, powstając, staje się od razu nieskuteczne, gdyż podlega w tym samym momencie przedawnieniu. Tego rodzaju koncepcja kreacji swoistego nudum ius wprowadza w błąd ewentualnych beneficjentów prawa, tworząc złudzenie istnienia na danym odcinku skutecznych instrumentów ochrony prawnej.

Problem poprawności formuły normatywnej art. 442 k.c. nie leży więc, jak to już wskazywano, w kwestii zastosowania samego mechanizmu przedawnienia do roszczeń odszkodowawczych ex delicto z tytułu zaistniałej szkody na osobie ani też w określeniu długości terminów przedawnienia, ale w wadliwym określeniu początku biegu terminu przedawnienia”.

Odnosząc się do sposobu uregulowania przedawnienia, Trybunał wskazał, że w prawie polskim nie zostało ono unormowane w sposób jednolity. Termin i początek jego biegu jest różnie unormowany przez obowiązujące ustawodawstwo, w zależności od charakteru stosunku prawnego, z którego wynika roszczenie, a także - przede wszystkim - konieczności uwzględnienia określonych czynników przemawiających za właściwym zbalansowaniem interesów zainteresowanych. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego instrument w postaci dawności powinien zawsze równoważyć różne, zazwyczaj sprzeczne interesy uczestników obrotu cywilnoprawnego. Nie mogą w systemie prawnym istnieć unormowania, które umożliwiają dochodzenie praw czy ich wykonywanie z jednoczesnym nałożeniem na inne podmioty obowiązków im odpowiadających ad infinitum, przez czas nieokreślony, oraz takie, które powodują permanentny stan niepewności co do rzeczywistego stanu prawnego. W analizowanym jednak wypadku istota problemu nie dotyczy tego, jak długi powinien być termin przedawnienia, lecz tego, od kiedy należy liczyć bieg terminu dawności, a zatem ukształtowania samego mechanizmu jego obliczania.

4. Problem zmiany uregulowania przedawnienia roszczeń odszkodowawczych ex delicto podjęła Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego, która - przed omawianym wyrokiem Trybunału - przygotowała projekt nowelizacji art. 442. Przepis ten miał otrzymać następujące brzmienie:

„Art. 442 § 1. Roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże w każdym wypadku roszczenie przedawnia się z upływem lat dziesięciu od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę, a jeżeli szkoda wynikła z uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia - z upływem lat dwudziestu od tego dnia.§ 2. Jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia.§ 3. Przedawnienie roszczeń osoby małoletniej o naprawienie szkody poniesionej wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat dwóch od uzyskania przez nią pełnoletności”.

Zaproponowane rozwiązanie polegało na przedłużeniu terminu wymienionego w art. 442 § 1 zd. 2 z dziesięciu do dwudziestu lat, jeżeli szkoda wynika z uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia. W opinii Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego proponowana nowelizacja wychodziła naprzeciw rozwiązaniom przyjętym w ustawodawstwach europejskich. Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego zauważała, że mimo wydłużenia terminów przedawnienia roszczeń z tytułu szkód na osobie z dziesięciu do dwudziestu lat może się zdarzyć, że szkoda ujawni się jeszcze później. Będą to jednak z natury rzeczy sytuacje bardzo rzadkie, aczkolwiek wymagające uwzględnienia. W takich sytuacjach poszkodowany żądający odszkodowania będzie mógł, zgodnie z art. 5 k.c., wskazywać, że sprawca szkody, powołując się na upływ terminu przedawnienia, postępuje wbrew zasadom współżycia społecznego i dlatego zarzutu takiego nie należy uwzględnić, tym bardziej że koncepcja odwołująca się w takich wypadkach do art. 5 k.c. jest akceptowana zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie. Rozwiązanie przyjęte w projekcie Komisji Kodyfikacyjnej zostało zastosowane w ustawie z 13 lipca 2006 r. o zmianie Kodeksu cywilnego, zawetowanej przez Prezydenta RP. Powtórzono je następnie w projekcie ustawy przedstawionym przez Prezydenta, przy czym w ostatecznym kształcie ustawy z 16 lutego 2007 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 80, poz. 538) w pełni uwzględniono stanowisko Trybunału w treści art. 4421 § 3.

ROSZCZENIA PODLEGAJĄCE PRZEDAWNIENIU

5. Roszczenia wynikające z czynów niedozwolonych ulegają przedawnieniu, jeżeli mają charakter majątkowy, jednakże do kategorii roszczeń majątkowych należy zaliczyć także roszczenia o zapłatę zadośćuczynienia (art. 445 i 448). Do przedawnienia roszczeń z tytułu czynów niedozwolonych stosuje się ogólne zasady księgi pierwszej Kodeksu, z uwzględnieniem modyfikacji wynikających z tytułu III księgi trzeciej. Modyfikacje te dotyczą ustalenia początku biegu terminów przedawnienia.

TERMIN TRZYLETNI I POCZĄTEK JEGO BIEGU

6. Zasadniczy termin przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody wynikłej z czynu niedozwolonego to trzy lata, przy czym przyjmuje się, że jego bieg rozpoczyna się z dniem, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Obie przesłanki powinny być spełnione łącznie.

7. Właściwą chwilą dla określenia początku trzyletniego biegu przedawnienia jest moment „dowiedzenia się o szkodzie”, gdy poszkodowany „zdaje sobie sprawę z ujemnych następstw zdarzenia wskazujących na fakt powstania szkody”; inaczej rzecz ujmując, gdy ma „świadomość doznanej szkody” (por. uchwałę składu 7 sędziów SN z 11 lutego 1963 r., III PO6/62, OSNCP 1964, nr 5, poz. 87). Takie samo stanowisko przyjął Sąd Najwyższy w wyroku z 18 września 2002 r., III CKN 597/2000 (LexPolonica nr 1423462).

SZKODA PRZYSZŁA

8. Szkoda przyszła powstaje „nie jednocześnie, lecz dopiero za jakiś czas po zdarzeniu powodującym powstanie szkody, jako jego konieczna konsekwencja” (por. uchwałę składu 7 sędziów SN z 17 czerwca 1963 r., III CO38/62, OSNCP 1965, nr 2, poz. 21), np. utrata zdolności do pracy jako chwila, w której poszkodowany został po raz pierwszy pozbawiony zarobków i korzyści, jakie otrzymałby, gdyby nie doznał uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia. To określa moment powstania szkody. Dopóki bowiem przyszła szkoda nie nastąpi, dopóty bieg przedawnienia w ogóle nie może się rozpocząć. Ta reguła nie doznaje wyjątków w razie wyrządzenia szkody na osobie (§ 3). W razie wyrządzenia szkody w mieniu nie można jednak skutecznie dochodzić roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym w sytuacji, gdy szkoda wystąpiła po upływie dziesięcioletniego terminu liczonego od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące tę szkodę.

POWZIĘCIE WIADOMOŚCI O SZKODZIE

9. Art. 4421 § 1 i 3 wiąże rozpoczęcie biegu przedawnienia z powzięciem przez poszkodowanego wiadomości o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia, a nie o zakresie szkody czy o trwałości jej następstw. Kwestia ta mogłaby się przedstawiać inaczej, gdyby w następstwie doznanego poprzednio uszkodzenia ciała ujawniło się nowe, całkowicie odrębne schorzenie, którego wcześniej nie można było przewidzieć (tak SN w wyroku z 24 listopada 1971 r., I CR 491/71, LexPolonica nr 296087, OSNCP 1972, nr 5, poz. 95).

Szkoda spowodowana zmianą okoliczności uzasadniających zwiększenie się wysokości renty nie jest odrębną szkodą. Jest to bowiem ta sama szkoda, która powstała wcześniej, nie może więc spowodować innego, odrębnego od poprzedniego początku biegu terminu przedawnienia. W uchwale Sądu Najwyższego z 5 listopada 1987 r., III CZP 63/87, LexPolonica nr 302144 (OSNCP 1989, nr 4, poz. 60) stwierdzono, że „do roszczeń poszkodowanego dochodzonych na tej podstawie, że po ustaleniu prawomocnym wyrokiem renty z powodu zwiększenia się potrzeb powstały dalsze skutki w postaci utraty zdolności do pracy, ma zastosowanie art. 907 § 2 k.c.; w tym wypadku nie stosuje się art. 442 k.c.”.

10. Bieg trzyletniego przedawnienia roszczeń z czynów niedozwolonych nie rozpoczyna się dopiero w chwili powzięcia przez poszkodowanego pewności co do związku przyczynowego między urazem a skutkiem tego urazu, lecz z momentem dowiedzenia się o szkodzie (por. wyrok SN z 18 września 1973 r., II CR 450/73, LexPolonica nr 319749).

11. Bieg terminu przedawnienia roszczenia z art. 446 § 3 k.c. rozpoczyna się od momentu powzięcia przez poszkodowanego przez śmierć osoby bliskiej wiadomości o szkodzie w postaci znacznego pogorszenia się jego sytuacji życiowej, chociażby nie znał bliżej zakresu i trwałości następstw szkody (tak SN w wyroku z 12 stycznia 2001 r., III CKN 1071/98, LexPolonica nr 388340).

12. Zdanie pierwsze art. 4421 § 1 k.c. wskazuje, że datę wymagalności roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym wyznacza uzyskanie wiedzy o dwóch faktach: po pierwsze - o szkodzie i po drugie - o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Uzyskanie wiedzy o obu tych faktach może nastąpić w jednym dniu, ale nie jest to regułą. Jeżeli zatem poszkodowany dowie się o osobie zobowiązanej do naprawienia szkody później niż o samej szkodzie, to ta późniejsza data wyznacza początek biegu terminu przedawnienia. W każdym jednak wypadku - jak wynika ze zdania drugiego tego przepisu - roszczenie przedawnia się z upływem lat dziesięciu od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę (wyrok SN z 10 kwietnia 2002 r., IV CKN 949/2000, LexPolonica nr 358327, Biul. SN 2002, nr 11, s. 11). Zastrzeżenie to nie odnosi się jednak do szkody na osobie.

13. Przesłanka wiadomości o szkodzie zostaje spełniona już w tej chwili, w której poszkodowany wie o istnieniu szkody w ogóle, gdy ma świadomość faktu powstania szkody (wyrok SN z 20 stycznia 2005 r., II CK 358/2004, niepubl.).

14. Termin przedawnienia roszczeń o odszkodowanie opartych na przepisach o czynach niedozwolonych (art. 4421 § 1 k.c.) biegnie od daty dowiedzenia się m.in. o osobie zobowiązanej do naprawienia szkody, co oznacza ustalenie podmiotu mającego być pozwanym w sposób pewny (wyrok SN z 3 marca 2005 r., II CK 468/2004, LexPolonica nr 374668).

PRZEDAWNIENIE ROSZCZEŃ O ZALEGŁE RATY RENTOWE

15. Bieg przedawnienia roszczeń o zaległe raty rentowe nie może rozpocząć się wcześniej niż bieg przedawnienia roszczenia o rentę. Wprawdzie początek biegu przedawnienia roszczeń z czynu niedozwolonego został określony w art. 4421 inaczej niż początek biegu przedawnienia roszczeń okresowych z art. 120 § 1 w zw. z art. 118, jednakże wymagalność poszczególnych rat renty łączy się ściśle z wymagalnością samej renty, gdyż podlegają one temu samemu reżimowi. Początek biegu przedawnienia roszczenia o rentę może być jedynie wcześniejszy, ale nigdy późniejszy od początku biegu przedawnienia roszczenia o zaległe świadczenia okresowe (tak SN w wyroku z 5 czerwca 1974 r., I PR 184/74, LexPolonica nr 317303).

PRZEDAWNIENIE A ZMIANA STATIO FISCI

16. Jeżeli pozew przeciwko Skarbowi Państwa wniesiono przed upływem terminu przewidzianego w art. 283 k.z. (obecnie art. 4421 k.c.), to późniejsza zmiana oznaczenia państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzenie roszczenia, nie ma wpływu na zachowanie tego terminu (tak SN w wyroku z 4 czerwca 1970 r., I CR 555/69, LexPolonica nr 300934, OSNCP 1971, nr 4, poz. 67).

USTALENIE POCZĄTKU BIEGU TERMINU PRZEDAWNIENIA, JEŚLI NASTĘPSTWEM CZYNU NIEDOZWOLONEGO JEST KILKA ZDARZEŃ

17. Jeżeli następstwem czynu niedozwolonego jest kilka zdarzeń kolejno następujących w czasie, a pozostających w związku przyczynowym z tym czynem i szkodą lub krzywdą, to w celu określenia początku biegu trzyletniego terminu przedawnienia (art. 4421 § 1) należy rozważyć wzajemny stosunek tych zdarzeń: czy są one ze sobą tak ściśle związane, że stanowią tylko elementy jednej szkody lub krzywdy, czy też mają samodzielny byt i stanowią odrębne szkody lub krzywdy, powstałe w różnych przedziałach czasowych. W pierwszym wypadku punktem odniesienia dla określenia biegu trzyletniego terminu przedawnienia jest zdarzenie początkowe, a dalsze zdarzenia stanowią tylko powiększenie tej samej szkody. W drugim wypadku - poszczególne zdarzenia mają w odniesieniu do wywołanych nimi szkód samodzielny byt i wyznaczają własny trzyletni termin przedawnienia (por. wyrok SN z 31 października 1974 r., II CR 594/74, LexPolonica nr 296120, OSNCP 1975, nr 12, poz. 175).

18. W sytuacji gdy następstwem czynu niedozwolonego jest kilka kolejno następujących w czasie zdarzeń, stanowiących elementy jednej szkody, dla określenia biegu trzyletniego przedawnienia z art. 442 § 1 k.c. decydujące jest zdarzenie początkowe. Dalsze zdarzenia bowiem stanowią jedynie powiększenie tej samej szkody (tak SN w wyroku z 10 września 1998 r., II CKN 607/97, niepubl.).

SZCZEGÓLNE PRZYPADKI PRZEDAWNIENIA

19. Jeśli chodzi o roszczenie o naprawienie szkody spowodowanej złożeniem rzeczy w nieodpowiednim pomieszczeniu w wyniku wykonywania eksmisji, na skutek czego uległy one (meble, garderoba itp.) stopniowo zwiększającemu się niszczeniu, termin przedawnienia z art. 4421 rozpoczyna bieg nie od daty samego zdarzenia (eksmisji), ale od daty, gdy z przyczyn dotyczących sprawcy szkody ustał stan będący źródłem szkody (tak SN w wyroku z 29 września 1973 r., II CR 439/73, LexPolonica nr 319261, OSPiKA 1974, nr 6, poz. 125).

20. Roszczenie oparte na zasadzie słuszności ulega przedawnieniu przewidzianemu dla czynów niedozwolonych i nie może być uwzględnione po jego upływie. Przedawnienie przewidziane art. 4421 stosuje się również do roszczenia z art. 419 (tak SN w wyroku z 30 maja 1969 r., II CR 171/69, LexPolonica nr 319635, Biuletyn Inf. SN 1969, nr 12, poz. 215).

21. Szczególny termin przedawnienia roszczeń przewidziany w art. 677 wyłącza stosowanie terminów ogólnych ustanowionych w art. 118 i 4421 (tak SN w wyroku z 17 października 1988 r., II CR 258/88, niepubl.).

22. W wypadku szkód wynikłych dla pracownika wskutek nabawienia się w okresie zatrudnienia choroby zawodowej terminem początkowym, od którego należy liczyć bieg trzyletniego przedawnienia, jest - według prawidłowej wykładni art. 283 § 2 k.z. (obecnie art. 4421 § 3 k.c.) - dzień, w którym poszkodowany dowiedział się z kompetentnych źródeł (z reguły od komisji lekarskiej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych lub od lekarzy specjalistów, pod których opieką pozostawał) o istnieniu swego schorzenia jako choroby zawodowej i o przyczynach, które mogły ten stan chorobowy spowodować. Dopiero świadomość tych elementów wyczerpuje dyspozycję art. 4421 § 3 k.c. (tak SN w wyroku z 17 listopada 1967 r., I PR 353/67, OSNCP 1968, nr 8-9, poz. 146).

23. Do roszczeń z tytułu wypadku spowodowanego przez pojazd mechaniczny dochodzonych przeciwko ubezpieczycielowi z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadacza lub kierowcy stosuje się wyłącznie terminy przedawnienia przewidziane w art. 4421 (por. uchwałę SN z 18 maja 1972 r., III CZP 21/72, OSNCP 1973, nr 1, poz. 9; wyrok SN z 22 stycznia 1980 r., III CRN 11/80, LexPolonica nr 301382, OSNCP 1980, nr 7-8, poz. 150).

24. Roszczenia o zwrot kosztów zabezpieczeń, dochodzone na podstawie art. 152 ust. 1 ustawy z 4 lutego 1994 r. - Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. Nr 27, poz. 96; obecnie tekst jedn. Dz. U. z 2005 r. Nr 228, poz. 1947), ulegają przedawnieniu w terminie określonym w art. 4421 k.c. (wyrok SN z 4 marca 2002 r., V CKN 829/2000, LexPolonica nr 358932, OSNC 2003, nr 10, poz. 137).

25. Roszczenie przeciwko członkom zarządu spółki wynikające z art. 299 k.s.h. podlega przedawnieniu na podstawie art. 4421 k.c. (wyrok SN z 24 czerwca 2005 r., V CK 736/2004, LexPolonica nr 1631407).

PRZEDAWNIENIE DWUDZIESTOLETNIE

26. Modyfikacje omówionych reguł (art. 4421 § 1) dotyczących terminu przedawnienia roszczeń z czynów niedozwolonych wprowadza Kodeks dla przypadków, gdy szkoda wynikła ze zbrodni lub występku (w rozumieniu przepisów Kodeksu karnego). Roszczenie o naprawienie szkody przedawnia się wówczas w terminie dwudziestu lat, licząc od dnia popełnienia przestępstwa, bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie zobowiązanej do jej naprawienia.

27. Wina sprawcy szkody, mająca znaczenie w stwierdzeniu popełnienia przestępstwa, może dotyczyć zarówno wypadku, gdy sprawca odpowiada za czyn własny, jak i wypadku odpowiedzialności za cudzy czyn (por. uwagi do art. 417, 429, 430).

28. Dla ustalenia faktu zbrodni lub występku - jako przyczyny szkody - nie jest konieczne uprzednie skazanie sprawcy. Sąd cywilny dokonuje w tym względzie własnych ustaleń dotyczących podmiotowych i przedmiotowych znamion przestępstwa według zasad prawa karnego. Sąd cywilny jednak jest - z mocy art. 11 k.p.c. - związany uprzednio zapadłym prawomocnym wyrokiem sądu karnego.

29. Jeżeli przestępstwo ciągłe polega na wykorzystaniu trwałej sposobności do dokonywania zorganizowanego zaboru mienia, bieg terminu przedawnienia określonego w art. 442 § 1 rozpoczyna się z dniem, kiedy sposobność ta ustała. Sąd cywilny związany jest ustaleniami dokonanymi przez sąd karny także co do czasu popełnienia przestępstwa, która to okoliczność - obok znamion czynu, miejsca i sytuacji, w jakiej czyn został popełniony - należy do elementów składowych przypisanego pozwanym czynu przestępnego (tak SN w wyroku z 18 lipca 1972 r., I PR 343/71, LexPolonica nr 301017, OSNCP 1973, nr 4, poz. 65).

30. Przewidziane w art. 4421 § 1 zd. 2 i w art. 4421 § 2 dziesięcioletnie i dwudziestoletnie terminy przedawnienia biegną - z woli ustawodawcy - nie od chwili dowiedzenia się o szkodzie, lecz od chwili zdarzenia ją wyrządzającego. Oba te przepisy więc zawierają ścisłe określenie początku biegu przedawnienia, nie zastrzegając jakiegokolwiek wyjątku czy odstępstwa od tej zasady. Art. 4421, przewidujący dziesięcioletni i dwudziestoletni termin przedawnienia, jest tak kategoryczny i jednoznaczny w swym brzmieniu, iż nie pozwala na odmienną wykładnię (por. wyrok SN z 22 czerwca 1977 r., III PR 64/77, LexPolonica nr 317304).

31. Wytoczenie powództwa o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym przerywa bieg terminów przedawnienia. przewidzianych w art. 4421 także co do roszczeń przyszłych, nieobjętych żądaniami pozwu, jeżeli możliwość ich powstania w przyszłości wynika z faktów przytoczonych przez powoda (por. uchwałę składu 7 sędziów SN z 21 maja 1981 r., III CZP 57/80, LexPolonica nr 296164, OSNCP 1982, nr 1, poz. 1).

32. Do roszczeń przeciw Skarbowi Państwa o wynagrodzenie szkody wyrządzonej przez komornika stosuje się jedynie dwuletni termin przedawnienia przewidziany w art. 769 § 3 k.p.c. Przedawnienie roszczenia przeciwko komornikowi mogłoby nastąpić w terminie dwudziestu lat od dnia popełnienia przestępstwa w wypadku wykazania, że szkoda jest wynikiem zbrodni lub występku (art. 4421 § 2) (tak SN w wyroku z 7 sierpnia 1980 r., I CR 239/80, niepubl.).

33. Przedawnienie roszczeń o naprawienie przez Skarb Państwa szkody wyrządzonej czynami stanowiącymi zbrodnie stalinowskie w rozumieniu art. 1 pkt 5 ustawy z 4 kwietnia 1991 r. o zmianie ustawy o Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce - Instytucie Pamięci Narodowej (Dz. U. Nr 45, poz. 195) należy oceniać na podstawie przepisów prawa cywilnego. W ramach takiej oceny, przy uwzględnieniu okoliczności konkretnej sprawy, sąd powinien rozważyć, czy nie zachodziła przeszkoda powodująca, że przedawnienie nie rozpoczęło biegu lub że bieg przedawnienia uległ zawieszeniu. Sąd powinien również mieć na względzie, czy w konkretnych okolicznościach podniesienie zarzutu przedawnienia nie stanowi nadużycia prawa (por. uchwałę SN z 11 października 1996 r., III CZP 76/96, LexPolonica nr 313085, OSNC 1997, nr 2, poz. 16).

34. Przyjęcie dziesięcioletniego (obecnie dwudziestoletniego) terminu przedawnienia na podstawie art. 442 § 2 k.c. wymaga ustalenia, że przestępstwo popełnione zostało przez konkretną osobę lub osoby (wyrok SN z 7 lutego 2000 r., I CKN 209/98, LexPolonica nr 345141).

35. Brak pełnej i zrozumiałej informacji o skutkach choroby zakaźnej, której powód nabawił się w publicznym zakładzie opieki zdrowotnej, może usprawiedliwiać przekroczenie terminu przedawnienia roszczenia o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę i uznanie, że zarzut przedawnienia podniesiony przez stronę pozwaną stanowi nadużycie prawa podmiotowego (wyrok SN z 8 listopada 2002 r., III CKN 1115/2000, LexPolonica nr 377905).

36. Jeżeli kierujący pojazdem mechanicznym spowodował szkodę czynem niedozwolonym będącym przestępstwem, to roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem dziesięciu lat (obecnie dwudziestu lat), licząc od dnia popełnienia przestępstwa. Ten okres przedawnienia nie dotyczy posiadacza pojazdu ponoszącego z kierowcą odpowiedzialność solidarną, jeśli odpowiada on za własny, a nie cudzy czyn (wyrok SN z 11 lutego 2003 r., V CKN 1664/2000, LexPolonica nr 359009, OSNC 2004, nr 5, poz. 75).

37. Art. 4421 § 2 k.c. nie zawiera innych niż wyrządzenie szkody czynem niedozwolonym przesłanek dziesięcioletniego (obecnie dwudziestoletniego) okresu przedawnienia. W szczególności nie uzależnia go od przyjętej podstawy odpowiedzialności za czyn niedozwolony. Obojętne więc jest, czy odpowiedzialność ta opiera się na zasadzie winy, czy ryzyka (wyrok SN z 27 października 2005 r., III CK 171/2005, niepubl.).

PRZEDAWNIENIE ROSZCZEŃ W RAZIE WYRZĄDZENIA SZKODY NA OSOBIE

38. Uwzględniając stanowisko Trybunału wyrażone w wyroku z 1 września 2006 r., SK 14/2005, LexPolonica nr 415890, przyjęto w art. 4421 § 3 odmienny sposób liczenia początku biegu przedawnienia roszczeń odszkodowawczych w razie wyrządzenia szkody na osobie czynem niedozwolonym. Ten odmienny sposób liczenia początku biegu przedawnienia polega na tym, że zarówno okres dziesięcioletni przedawnienia z art. 4421 § 1 zd. 2 k.c. liczony od dnia zdarzenia wywołującego szkodę, jak i okres dwudziestoletni z art. 4421 § 2 k.c. liczony od dnia popełnienia przestępstwa, nie może skończyć się wcześniej niż z upływem 3 lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Oznacza to, że jeżeli szkoda ujawniła się po upływie 10 lub 20 lat, licząc od daty zdarzenia lub przestępstwa, to poszkodowany będzie mógł dochodzić odszkodowania w okresie 3 lat od dnia, w którym dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Należy przy tym zwrócić uwagę, że początek biegu trzyletniego przedawnienia z art. 4421 § 3 wymaga spełnienia łącznie obu przesłanek, tj. zarówno ujawnienia szkody, jak i dowiedzenia się o osobie zobowiązanej do jej naprawienia. Może więc być tak, że poszkodowany wiedział o szkodzie od kilku lat, a dopiero postęp nauki pozwolił powiązać szkodę z konkretnym zdarzeniem, za które odpowiada określony sprawca. Dopiero w tym momencie rozpoczyna się bieg przedawnienia. Stwarza to stan niepewności prawnej dla sprawcy szkody, która może się utrzymywać przez długi czas.

Można mieć wątpliwości, czy przyjęte w § 3 art. 4421 rozwiązanie nie stwarza niebezpieczeństwa powstania permanentnego stanu niepewności co do rzeczywistego stanu prawnego, a tym samym, czy rozwiązanie to prawidłowo równoważy różne, z reguły sprzeczne interesy uczestników obrotu prawnego. Konieczność takiego rozwiązania podkreślił zaś Trybunał Konstytucyjny w omówionym wyroku.

39. Wątpliwości mogą powstać także przy ustalaniu wzajemnej relacji art. 4421 § 3 do art. 4421 § 2 i art. 449 8 . Jeżeli chodzi o wzajemny stosunek art. 4421 § 2 i § 3, to uzasadnione wydaje się traktowanie art. 4421 § 3 jako przepisu szczególnego w relacji do art. 4421 § 2. Przemawiają za tym dwa argumenty. Po pierwsze, uzasadnia to umiejscowienie § 3 normującego początek biegu przedawnienia roszczenia w razie wyrządzenia szkody na osobie bezpośrednio po uregulowaniu przedawnienia roszczenia o naprawienie szkody wynikłej ze zbrodni lub występku. Po drugie, nie sposób przyjąć, aby § 3 miał zastosowanie tylko w razie wyrządzenia szkody na osobie czynem niedozwolonym, który nie jest przestępstwem. Tego wniosku w niczym nie podważa fakt, że w art. 4421 § 1 przyjęto dziesięcioletni termin przedawnienia. W każdym razie zachodzi pewna niespójność między § 2 i § 3 art. 4421.

Inaczej należy podejść do problemu relacji art. 4421 § 3 i art. 449 8 . Zgodnie z tym ostatnim przepisem roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny ulega przedawnieniu z upływem 3 lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się lub przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia; jednak w każdym wypadku roszczenie przedawnia się z upływem lat 10 od wprowadzenia produktu do obrotu.

Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny jest niewątpliwie odpowiedzialnością deliktową, przy czym przedawnienia roszczeń z tego tytułu ustawodawca nie poddał reżimowi art. 442, lecz uregulował odrębnie. Art. 449 8 był zatem przepisem szczególnym wobec art. 442 k.c. w brzmieniu obowiązującym do 10 sierpnia 2007 r. i taki charakter zachował obecnie w stosunku do art. 4421.

40. Szczególną regulację prawną zastosował ustawodawca w odniesieniu do przedawnienia roszczeń odszkodowawczych osoby małoletniej o naprawienie szkody na osobie. Znajduje tu zastosowanie reguła wyrażona w art. 4421 § 3, jednakże art. 4421 § 4 zastrzega, że przedawnienie roszczeń osoby małoletniej o naprawienie szkody na osobie nie może się skończyć wcześniej, niż z upływem 2 lat od uzyskania przez nią pełnoletności.

ZARZUT PRZEDAWNIENIA JAKO SPRZECZNY Z ZASADAMI WSPÓŁŻYCIA SPOŁECZNEGO

41. Po nowelizacji Kodeksu cywilnego, dokonanej ustawą z 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321), w orzecznictwie wyrażony został pogląd, że sąd może - wyjątkowo - nie uwzględnić upływu przedawnienia dochodzonego roszczenia, jeżeli podniesienie przez dłużnika zarzutu przedawnienia nastąpiło w okolicznościach objętych hipotezą art. 5 k.c.; innymi słowy - gdy nosi znamiona nadużycia prawa (zob. uchwały SN z 10 marca 1993 r., III CZP 8/93, LexPolonica nr 296286, OSNCP 1993, nr 9, poz. 153 oraz z 11 października 1996 r., III CZP 76/96, LexPolonica nr 313085, OSNC 1997, nr 2, poz. 16).

Kontynuując ten kierunek wykładni, Sąd Najwyższy w późniejszych orzeczeniach podkreślał, że podniesienie zarzutu przedawnienia może być uznane za nadużycie prawa zupełnie wyjątkowo oraz że istotne znaczenie dla oceny tego zarzutu z punktu widzenia zasad współżycia społecznego może mieć czas opóźnienia w dochodzeniu roszczenia, a ponadto stosowanie art. 5 k.c. musi zawsze opierać się na wszechstronnym rozważeniu całokształtu okoliczności rozpoznawanej sprawy (zob. wyroki SN z 7 czerwca 2000 r., III CKN 522/99, LexPolonica nr 384098, z 8 czerwca 2000 r., IV CKN 278/2000, niepubl., z 27 czerwca 2001 r., II CKN 604/2000, OSNC 2002, nr 3, poz. 32, z 8 listopada 2002 r., III CKN 1115/2000, LexPolonica nr 377905, z 2 kwietnia 2003 r., I CKN 204/2001, LexPolonica nr 375450, z 7 listopada 2003 r., V CK 399/2002, LexPolonica nr 1631494).

Z kolei w wyroku z 16 listopada 2005 r., V CK 349/2005 (LexPolonica nr 392395), Sąd Najwyższy przyjął, że powołanie się na zarzut przedawnienia może stanowić nadużycie prawa także wtedy, gdy zachowanie się dłużnika nie miało wpływu na upływ przedawnienia. Podobnie w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z 16 lutego 2006 r., IV CK 380/2005 (LexPolonica nr 1354974), podkreślono, że jakkolwiek powołanie się w związku z zarzutem przedawnienia na art. 5 k.c. może mieć miejsce tylko w wypadkach wyjątkowych, wyjątkowość ta może być związana z przyczynami dotyczącymi osoby dochodzącej roszczenia.

Podsumowaniem prezentowanych poglądów jest natomiast stanowisko wyrażone w uzasadnieniu uchwały pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z 17 lutego 2006 r., III CZP 84/2005, LexPolonica nr 400641 (OSNC 2006, nr 7-8, poz. 114), zgodnie z którym przy ocenie, czy zarzut przedawnienia stanowi nadużycie prawa, rozstrzygające znaczenie mają okoliczności konkretnego wypadku, zachodzące po stronie poszkodowanego oraz osoby zobowiązanej do naprawienia szkody. W szczególności ma znaczenie charakter uszczerbku, jakiego doznał poszkodowany, przyczyna opóźnienia w dochodzeniu roszczenia i czas jego trwania. Możliwość zastosowania art. 5 k.c. nie zawsze jednak musi być wiązana z negatywną oceną zachowania osoby zobowiązanej do naprawienia szkody, przejawiającego się w utrudnianiu wcześniejszego dochodzenia roszczenia przez poszkodowanego.

Autor: Gerard Bieniek

Dmowski Stanisław, Sychowicz Marek, Ciepła Helena, Kołakowski Krzysztof, Wiśniewski Tadeusz, Żuławska Czesława, Gudowski Jacek, Bieniek Gerard

Najnowsze wydanie:  Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom I

Warszawa 2009 Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis (wydanie IX) ss. 851