Systemy wersyfikacyjne w wierszu:

Wyróżniamy 3 systemy wersyfikacyjne, zwane numerycznymi:
sylabizm , czyli wiersz sylabiczny
sylabotonizm , czyli wiersz sylabotoniczny
tonizm , czyli wiersz toniczny

wiersze nienumeryczne[/b] - średniowieczny wiersz zdaniowo-rymowy i współczesny wiersz wolny

Wiersz sylabiczny
W każdym wersie stała liczba sylab, stały rym żeński w zakończeniu wersu, stały akcent paroksytoniczny (na przedostatnią sylabę) i średniówka w wersach dłuższych niż ośmiogłoskowe. Ilość sylab w wersie  od 4 do 17. Najczęściej stosowane są ośmiozgłoskowce, jedenastozgłoskowce (5+6) ze średniówką po piątej sylabie, trzynastozgłoskowce (7+6) ze średniówką po siódmej sylabie.

Wiersz sylabotoniczny
Stała liczba sylab w wersach, sylab akcentowanych w wersie i ich stałe umiejscowienie.

Wiersz toniczny
Stała liczba akcentów w każdym wersie, lecz ich rozkład nie jest stały.

Średniowieczny wiersz zdaniowo-rymowy (składniowo-intonacyjny)
Jest to wiersz asylabiczny, czyli taki, w którym nie przestrzegano jednakowej liczby sylab w wersach a rym uzyskiwano przez powtórzenie tej samej formy gramatycznej.

Wiersz wolny
Nie obowiązują tu żadne schematy. Wiersz wolny jest wierszem nieregularnym o swobodnej budowie rytmicznej.

Omówienie i przykłady polskich systemów wersyfikacyjnych

W polskiej poezji różnych epok mamy do czynienia z następującymi systemami wersyfikacyjnymi:

- średniowiecznym wierszem zdaniowym - był on typowy dla średniowiecznej poezji, stąd jego nazwa. Był wierszem asylabicznym, tj. miał różną liczbę sylab w wersach. W wierszu zdaniowy rymowano różnej długości zdania. Poszczególne wersy były połączone rymami, ale w wierszy średniowiecznym zdaniowym nie było rytmu. Ma to związek z jego melicznym charakterem - wykonywano go przy akompaniamencie muzyki, a jego rytm był podporządkowany melodii. Czasem wiersz ten nazywamy z tego powodu rymowo-zdaniowym. Występujące w tym wierszu rymy były gramatycznymi (tak zwane częstochowskie) - rym polegał na współbrzmieniu takich samych form gramatycznych. W średniowiecznym wierszu zdaniowym pojawiają się też rymy męskie i żeńskie (częstsze) oraz wewnętrzne i zewnętrzne.

- renesansowym wierszem sylabicznym - od XV wieku można zaobserwować tendencję do zachowywania stałej liczby sylab w wersach. Dało to początek powstałemu w XVI wieku wierszowi sylabicznemu. Twórcę tego wiersza był Jan Kochanowski. Podstawę sylabizmu stanowi stała liczba sylab w poszczególnych wersach. Wersy dłuższe od 8-zgłoskowych posiadają średniówkę (stałą przerwę międzywyrazową po takiej samej ilości sylab w każdym wersie). Ważna cechą tego wiersza jest stały akcent, padający na przedostatnią sylabę w wersie oraz na sylabę poprzedzającą średniówkę. Najczęściej pojawiają się rymy żeńskie.

Obok rymowanego sylabowca występował sylabowiec nierymowany, zwanym białym. Jan Kochanowski wprowadził go w dramacie "Odprawa posłów greckich".

Wyróżniamy szereg odmian sylabowca, w zależności od długości wersów. Najkrótszy jest 5-zgłoskowiec, a najdłuższy 14-zgłoskowiec. Najczęściej stosowano 8-, 11- i 13-zgłoskowiec. Wiersze krótkie pisane były najczęściej 8-zgłoskowcem, natomiast w większych utworach epickich posługiwano się 11- i 13-zgłoskowcem. Jednocześnie 13-zgłoskowiec był typowy dla klasycznej tragedii. Przykładem 8-zgłoskowca jest

"Pieśń świętojańska o Sobótce", 11-zgłoskowca "Myszeida" i "Monachomachia", Ignacego Krasickiego, "Beniowski" Juliusza Słowackiego czy "Grażyna" Adama Mickiewicza, 13-zgłoskowca "Pan Tadeusz" czy

"Wojna chocimska" W. Potockiego.

Sylabiczny system wersyfikacyjny uchodzi za szczególnie uniwersalny, choć od początku XIX wieku był wypierany przez pozostałe systemy wersyfikacyjne.

- romantycznym wierszem sylabotonicznym - system ten rozwinął się i upowszechnił w dobie romantyzmu. Oprócz zasady sylabizmu, na której się opiera, jego dodatkową jednostką organizacyjną jest stopa. Została ona przejęta z greckiego metrum. W antycznej metryce miarą wiersza była stopa, powtarzająca się regularnie grupa krótkich oraz długich sylab. W szesnastowiecznej Polsce obserwujemy zanik iloczasu, a na kształtowanie się stopy ma wpływ system akcentacyjny. Tak więc w wierszu polskim stopą będzie powtarzająca się regularnie grupa akcentowanych oraz nieakcentowanych sylab, tak zwany zestrój akcentowy. W sylabotonizmie najczęściej pojawiają się następujące stopy: trochej o schemacie Z z (Z - zgłoska akcentowana, z - zgłoska nieakcentowana), jamb z Z, daktyl Z z z, anapest z z Z, amfibrach z Z z, peon trzeci z z Z z.

Z wierszem sylabotonicznym spotykamy się w niedużych utworach lirycznych, a także w dramatycznych fragmentach, gdzie może pojawić się połączenie stóp różnego rodzaju.

- odmianą sylabotonizmu, tj. heksametrem polskim - jest to wiersz sześciostopowy, w którym cztery pierwsze stopy to daktyle lub trocheje, piąta to daktyl, a szósta to trochej. Z heksametrem polskim spotykamy się w dramacie "Konrad Wallenrod", w opowieści Wajdeloty, gdzie jest różna długość wersów (14 - 16 sylab).

- modernistycznym wierszem tonicznym - ma stałą liczbę zestrojów akcentowych (to jest powtarzających się grup akcentowanych i nieakcentowanych zgłosek). Wiersz toniczny cieszył się popularnością w okresie Młodej Polski (np. "Księga ubogich").

- współczesnym wierszem wolnym - wiersz nieregularny, pozbawiony stałych elementów, jak równa liczba stóp, sylab, czy średniówek. Autorowi pozostawiona jest zupełna swoboda w konstrukcji wiersza. Wiersz wolny uchodzi za najbardziej nowoczesny rodzaj wiersza. Początki wiersza wolnego można odnaleźć w twórczości Cypriana Kamila Norwida. Jego rozkwit obserwuje się w dwudziestoleciu międzywojennym, w poezji awangardowej. Nadrzędną cechą tego wiersza jest poetycka funkcjonalność, dlatego wersyfikacja podlega funkcjom semantycznym, czyli znaczeniowym. Podział wiersza na wersy zależy całkowicie od autora. Pełna swoboda autora pozwala na rozczłonkowanie zdania na kilka wersów. Wówczas taki podział stanowi wyraz poetyckiej interpretacji wypowiadanych zdań. Niektóre słowa mogą być w ten sposób podkreślone i wyodrębnione, przez co zyskują szczególną rangę i semantyczne przewartościowanie. Funkcją podziału zdań na wersy jest kontrastowanie różnej długości wersów dla podkreślenia znaczeń słów w krótszych wersach oraz podział na wersy wymusza inny, nieciągły sposób czytania poezji niż prozy. Zdanie są zaburzone składniowo poprzez owo rozczłonkowanie, co umożliwia ujawnienie nowych sensów zdań, wynikających ze słownych nieoczekiwanych spięć. Innymi cechami wiersza wolnego jest rezygnacja z interpunkcji, dużych liter czy rymów. Przez co zaciera się czytelność budowy zdań, zwłaszcza, że poszczególne części zdań zachodzą na siebie. Taka budowa wiersza wolnego powoduje celową dezintegrację wypowiedzi. Przykładami wierszy wolnych są ostatnie utwory Różewicza, w których poeta ukazuje swoje przerażenie chaosem otaczającego świata. Ów chaos oddany jest właśnie przez zaburzenia składniowego i semantycznego porządku. Trudno odnaleźć koniec zdania i właściwie określić przynależność poszczególnych słów.

Oprócz powyższych systemów, zależnie od budowy wiersza oraz reguł, co do powiązań jednostek wierszowych, rozróżniamy numeryczne i nienumeryczny systemy wersyfikacyjne:

• numeryczne - regularne, w których poszczególne jednostki wiersza zależą od prawideł rachunku liczbowego, charakteryzują się stałą ilością sylab i stóp w poszczególnych wersach. Należą tutaj następujące systemy: tonizm, sylabotonizm i sylabizm.

• nienumeryczne - należą tu wiersz zdaniowy oraz wiersz wolny.

Poniżej podano przykład regularnego, rymowanego wiersza sylabicznego zaczerpnięty z J. Kochanowskiego (średniówkę zaznaczono podwójną kreską pionową, obok podano liczbę sylab w poszczególnych wersach z zaznaczeniem miejsca średniówki):

Nie za staraniem ¦ ani prze mą sprawę, 11 (5+6)
Miła, po tobie ¦ znam taką postawę. 11 (5+6)
Szukaj, jako chcesz ¦ nie najdziesz przyczyny, 11 (5+6)
Chyba żeś milszy ¦ podobno kto iny. 11 (5+6)
A ja co mam rzec?¦ Nie chcę się przeciwić. 11 (5+6)
Temu się jedno ¦ nie mogę wydziwić, 11 (5+6)
Skąd tę niestałość¦ białegłowy mają, 11 (5+6)
Że się jako wiatr ¦ letni odmieniają. 11 (5+6)
Pieśń 15 z Ksiąg pierwszych

W tym regularnym 11-zgłoskowcu sylabicznym stała średniówka wypada po piątej sylabie - 11 (5+6). Najczęściej spotykanymi u Kochanowskiego rozmiarami sylabicznymi są kolejno 13-zgłoskowiec, 11-zgłoskowiec i 8-zgłoskowiec. U Kochanowskiego pojawiają się też takie rozmiary: 12 (7+5) i 9 (5+4). U poetów współczesnych Kochanowskiemu i u jego następców pojawiał się również rozmiar: 14 (8+6). Strofa jako układ wierszowy jest w tym czasie raczej rzadka, a częściej pojawia się układ stychiczny (wiersz ciągły). Relacje pomiędzy wierszem a składnią są dość swobodne - często pojawia się tok przerzutniowy (przerzutnia - inaczej enjambement - polega na przeniesieniu zdania lub jego cząstki do następnego wersu), czego następstwem jest silna tendencja do uniezależnienia podziału metrycznego od składniowego.
Począwszy od renesansu regularny sylabizm zadomowił się na stałe w wierszu polskim jako jeden z jego podstawowych systemów. Wykorzystywali go poeci wszystkich okresów literackich aż do czasów nam współczesnych.
Wiersz sylabotoniczny (sylabotonizm) jest kolejnym typem systemu wersyfikacyjnego polskiego wiersza, który pojawił się w okresie oświecenia (w niektórych utworach S.I. Krasickiego, np. w bajce Lwica i maciora) i preromantyzmu, a dojrzałą postać nadał mu romantyzm - w tym okresie rozwinęły się też szeroko rozmaite jego postaci. Wiersz sylabotoniczny jest odmianą wiersza sylabicznego, która różni się od innych postaci sylabizmu tym, że obok równej liczby sylab w poszczególnych wersach posiada też uporządkowane akcenty padające zwykle w tych samych miejscach. Rytmikę wierszy sylabotonicznych określa się na podstawie dających się w nich wyróżnić elementów rytmicznych - tzw. stóp składających się z jednej sylaby akcentowanej i innych nie akcentowanych. Pojęcie stopy zostało zapożyczone z metryki klasycznej, gdzie oznaczało jednostkę rytmiczną opartą na iloczasie, a więc odpowiednim rozkładzie sylab krótkich i długich. W wierszu polskim pojawiają się najczęściej następujące rodzaje stóp (ich nazwy są zapożyczone z metryki klasycznej - poniżej podano nazwy stóp wraz z odpowiednim dla nich rozkładem sylab, sylabę akcentowaną oznaczono w następujący sposób: _/):

trochej _/ _
jamb _ _/
daktyl _/ _ _
amfibrach _ _/ _
anapest _ _ _/
peon trzeci _ _ _/ _

Podział na stopy jest różny od podziału na zestroje akcentowe, np. w podanym niżej wierszu Aleksandra Wata czytamy taki wers:
Odmierzają ślepe trwanie

- jego podział na zestroje akcentowe, a więc najmniejsze cząstki posiadające znaczenie, wygląda tak (w pierwszym 4-sylabowym wyrazie nawiasem zaznaczono akcent poboczny):

(_/)_ _/_ | _/_ | _/_
zaś podział na stopy - akcent główny lub poboczny (padający na pierwszą sylabę wersu) pada zawsze na sylaby nieparzyste - pozwala określić ten rodzaj wiersza sylabotonicznego jako czterostopowiec (wyraźnie da się tu wydzielić cztery stopy, z których każda ma następujący układ: _/_) trocheiczny:

(_/) _ | _/ _ | _/ _ | _/ _

W wierszu sylabotonicznym istnieje z reguły rozbieżność podziału na stopy i wyrazy (czy też zestroje akcentowe). Koniec wyrazu może wypadać wewnątrz stopy - jest to tzw. cezura, lub koniec stopy może wypadać wewnątrz wyrazu. Ze względu na charakterystyczne dla języka polskiego miejsce akcentu (druga sylaba od końca) granice wyrazu i stopy pokrywają się najczęściej w wierszach trocheicznych i amfibrachicznych (jest to tzw. diereza). Zdarza się czasami, że w wierszach sylabotonicznych może wystąpić anakruza (termin zaczerpnięty z teorii muzyki w pocz. XIX wieku), więc dodatkowa sylaba lub dwie sylaby, które są nieakcentowane i których nie wlicza się do rachunku stóp, a umożliwiają one zróżnicowane interpretowanie układu stóp, przy czym nie jest to kwestia dowolności, a raczej naturalnych właściwości rytmu językowego, który może być rozmaicie modulowany.
Poniżej podano przykłady różnych typów wierszy sylabotonicznych, zależnych od rodzaju występujących w nich stóp (podział na stopy zaznaczono kreską pionową, w pierwszym przykładzie w nawiasach podano liczbę sylab w poszczególnych wersach).
Wiersz trocheiczny:

W czterech ścianach mego bólu _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8)
nie ma okien ani drzwi. _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ (7)
Słyszę tylko: tam i nazad _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8)
chodzi strażnik za murami. _/ _ | _/ _ | _/_ | _/ _ (8)
Odmierzają ślepe trwanie (_/) _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8)
jego głuche puste kroki. _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8)
Noc to jeszcze czy już świt? _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ (7)
Ciemno w moich czterech ścianach. _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8)

Po co chodzi tam i nazad- _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8)
Jakże kosą mnie dosięgnie, _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8)
kiedy w celi mego bólu _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8)
nie ma okien ani drzwi? _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ (7)

Gdzieś tam pewno lecą lata _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8)
z ognistego krzaka życia. _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8)
Tutaj chodzi tam i nazad _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8)
strażnik - upiór z ślepą twarzą _/ _ | _/ _ | _/ _ | _/ _ (8)
A. Wat: W czterech ścianach mego bólu...

Jest to czterostopowiec trocheiczny z transakcentacją (w trzech pierwszych strofach wiersza pojawia się ruchoma, akcentowana monosylaba - w ostatniej strofie mamy do czynienia z "czystą", dokładną postacią czterostopowca trocheicznego).
Wiersz jambiczny:

Widziałem bal - mistyczny bal: _ _/ | _ _/ | _ _/ | _ _/
tańczyły - krzesła same; _ _/ | _ _/ | _ _/ | _
za kawalera - twardy sprzęt, _ _/ | _ _/ | _ _/ | _ _/
a miękki - był za damę... _ _/ | _ _/ | _ _/ | _
G. Glass: Jamby

Podany wyżej przykład to czterostopowiec jambiczny przepleciony z trójstopowcem jambicznym z hiperkateleksą (hiperkataleksa występuje wówczas, gdy w stopie przed średniówką lub w klauzuli występuje dodatkowa sylaba nie akcentowana).
Wiersz daktyliczny:

¦niła się zima, ja biegłem w szeregu, _/ _ _ | _/ _ _ | _ /_ _ | _/_
Za procesyją pod niebem, po śniegu, _/ (_/) _ | _/ _ _ | _ /_ _ | _/_
Nie wiem, skąd wiemy, że na brzeg Jordanu... _/ _ _ | _/ _ _ | _ /_ _ | _/_
A. Mickiewicz: ¦niła się zima...
Powyższy przykład to czterostopowiec daktyliczny z kataleksą (kataleksa polega na tym, że stopa przed średniówką lub w klauzuli jest niepełna, tzn. nie posiada jednej lub dwu nie akcentowanych sylab - nie jest to związane z naruszeniem budowy stopowej).
Wiersz amfibrachiczny:

Jak ciężko jest patrzeć w te szyby podłużne. _ _/_ | _ _/_ | _ _/_ | _ _/_
Kobiety półsenne róż z twarzy strzepują. _ _/_ | _ _/_ | _ _/_ | _ _/_
A obok posępni przechodzą podróżni. _ _/_ | _ _/_ | _ _/_ | _ _/_
Za nimi jest pejzaż. Wojsko maszeruje. _ _/_ | _ _/_ | _/_ _ | _ _/_

E. Lipska: Szyby

Jest to przykład czterostopowca amfibrachicznego.
Wiersz anapestyczny:

Wiatr zapomniał już wtóru, _ _ _/ | _ _ _/ | _
Las nie szumi do chóru, _ _ _/ | _ _ _/ | _
Poginęły gdzieś echa zawiei, _ _ _/ | _ _ _/ | _ _ _/ | _
Gość serdeczny, skrzydlaty - _ _ _/ | _ _ _/ | _
Pieśń - od chaty do chaty _ _ _/ | _ _ _/ | _
Już nie lata, nie budzi nadziei... _ _ _/ | _ _ _/ | _ _ _/ | _
M. Konopnicka: Staremu teorbaniście

Wiersz anapestyczny należy w wierszu polskim do rzadziej spotykanych. Podany wyżej fragment to dwustopowiec anapestyczny z hiperkataleksą, przeplatany trójstopowcem anapestycznym z hiperkataleksą.
Wiersz peoniczny:

Panieneczki, mieszczaneczki polewają ogródeczki,
_ _ _/_ | _ _ _/_ | _ _ _/_ | _ _ _/_
Posypują żółtym piaskiem drobne, kręte wąskie steczki.
_ _ _/_ | _/_ _/_ | _/_ _/_ | _/_
Paniczyki (och, okrzyki), cynie, fluksje i goździki,
_ _ _/_ | _ _ _/_ | _/_ _/_ | _ _ _/_
Rezedowe wonne grządki, pieski, kotki i króliki.
_ _ _/_ | _ _ _/_ | _ _ _/_ | _ _ _/_
Zakasawszy swe spódniczki, z falbankami perkaliczki,
_ _ _/_ | _ _ _/_ | _ _ _/_ | _ _ _/_
Panieneczki mieszczaneczki, panieneczki - ogrodniczki.
_ _ _/_ | _ _ _/_ | _/_ _/_ | _/_ _/_
J. Iwaszkiewicz: Ogrodniczki

Wiersze zbudowane z samych tylko peonów są zupełną rzadkością. Często zdarza się, że zbliżają się one do toku trocheicznego lub są z nim wymieszane, jak to ma miejsce w podanym wyżej przykładzie. Iwaszkiewicz konsekwentnie stara się trzymać toku peonicznego tak, że w niektórych fragmentach wiersza udaje mu się całkowicie wyeliminować powiązane w pary trocheje i uzyskać tym samym "czystą" postać czterostopowego wiersza peonicznego.
W wierszu polskim zdarzają się przypadki, że w danym tekście trudno jest wskazać jeden regularny typ stopy, można natomiast w nim zauważyć regularnie powracające układy różnych rodzajów stóp (najczęściej dwóch, z racji tego, że więcej niż dwa rodzaje stóp mogłyby zatrzeć wyrazistość rytmu). Tego typu wiersze sylabotoniczne nazywamy logaedami. Dla zilustrowania tego zjawiska można posłużyć się wierszami Czesława Miłosza, u którego wyraźnie widać szczególną tendencję do budowania logaedów w oparciu o schemat sylabiczny:

Kto idzie tam, kto sobie dziwi się na nowo?
Naszyjniku z kamieni agatu, zgubiony i rozsypany,
Jaka mrówka ciebie odwiedza w rozrośniętym lesie?
Haftko oderwana w miłosnym pośpiechu
Leżysz na dnie jakiej wielkiej rzeki?
Płaczu mój, kiedy odchodził ode mnie przyjaciel,
Dlaczego ciebie przypomnieć nie mogę?
Cz. Miłosz: Zaśpiew

W poszczególnych wersach podanego przykładu występują różne rodzaje stóp. W wersie pierwszym pojawia się sześciostopowy jamb z hiperkataleksą, w wersie drugim sześć stóp trocheicznych i dwa amfibrachy; w wersie trzecim - trochej połączony z daktylem, w czwartym wersie trochej i jamb, w wersie piątym - pięciostopowy trochej, w wersie szóstym - pięciostopowy daktyl z kataleksą, w wersie siódmym - cztery stopy: jamb z anapestem z hiperkataleksą.
Wierszem spokrewnionym z sylabotonikiem, a wywodzącym się z literatury antycznej jest heksametr polski. Ten typ wiersza został stworzony przez A. Mickiewicza, który w Powieści Wajdeloty z Konrada Wallenroda nadał mu najwyrazistszy i wzorcowy kształt. Podstawą heksametru polskiego był iloczasowy wzorzec antyczny, który przekształcony został na wzorzec sylabiczny - sylaby długie zastąpione zostały sylabami akcentowanymi. Heksametr antyczny był zwykle zbudowany z sześciu stóp o następującym układzie: cztery daktyle lub spondeje (dwie sylaby długie), piąta stopa była zawsze daktylem, ostatnia stopa spondejem lub trochejem. Heksametr polski zachował wzór antyczny, z tą jednak różnicą, że spondej - niemożliwy w polskiej prozodii - został zastąpiony trochejem. W konsekwencji dawało to następujący układ:

_/_ (_) | _/_ (_) | _/_ (_) | _/_ (_) | _/_ _ | _/_

Ten układ nie był nigdy całkowicie regularny, natomiast posiadał pewne cechy stałe: długość wersu od 13 do 17 sylab, stały układ dwóch ostatnich sylab w każdym wersie (w klauzuli tworzył on tzw. spadek adoniczny), pierwsza sylaba każdego wersu była akcentowana (mógł to być także akcent poboczny). Poza Mickiewiczem heksametrem posługiwali się także W. Syrokomla w niedokończonym poemacie Sejm lubelski, R. Berwiński w utworze Bogunka na Gople, W. Rolicz-Lieder w Przechadzce, A. Lange w Łuku i arfie, A. Słonimski w poemacie Czarna wiosna. W każdym wypadku widoczne są pewne odstępstwa od wzoru ukształtowanego przez Mickiewicza, w każdym też wypadku rodzaj zastosowanego wiersza wprowadza do utworu podniosły, patetyczny ton. Poniżej podajemy jeden z najsłynniejszych w poezji polskiej przykładów heksametru, zastosowany przez C.K. Norwida w utworze Bema pamięci rapsod żałobny:

Czemu, Cieniu, odjeżdżasz, ręce złamawszy na pancerz,
Przy pochodniach, co skrami grają około twych kolan?-
Miecz wawrzynem zielony i gromnic płakaniem dziś polan,
Rwie się sokół i koń twój podrywa stopę jak tancerz.
- Wieją, wieją proporce i zawiewają na siebie,
Jak namioty ruchome wojsk koczujących po niebie.
Trąby długie we łkaniu aż się zanoszą, i znaki
Pokłaniają się z góry opuszczonymi skrzydłami,
Jak włóczniami przebite smoki, jaszczury i ptaki...
Jako wiele pomysłów, któreś dościgał włóczniami...
Norwid wprowadził stałą średniówkę po siódmej sylabie, bardzo regularny rozkład akcentów padających na pierwszą, trzecią, szóstą, ósmą, jedenastą i czternastą sylabę. W jego kompozycji występuje też regularny dokładny, żeński rym, co tym mocniej harmonizuje cały utwór. Oto jego schemat wersyfikacyjny (w schemacie podwójną kreską pionową oznaczono miejsce średniówki, pojedynczymi kreskami pionowymi zaznaczono adoniczny spadek klauzulowy, a obok podano liczbę sylab w poszczególnych wersach):

_/_ _/_ _ _/_ ¦ _/_ _ | _/_ _ | _/_ 15 (7+8)
_/_ _/_ _ _/_ ¦ _/_ _ | _/_ _ | _/_ 15 (7+8)
_/_ _/_ _ _/_ ¦ _ _/_ _ | _/_ _ | _/_ 16 (7+9)
_/_ _/_ _ _/_ ¦ _ _/_ | _/_ _ | _/_ 15 (7+8)
_/_ _/_ _ _/_ ¦ _ _/_ | _/_ _ | _/_ 15 (7+8)
_/ _ _/_ _ _/_¦ _/_ _ | _/_ _ | _/_ 15 (7+8)
_/_ _/_ _ _/_ ¦ _/_ _ | _/_ _ | _/_ 15 (7+8)
_ (/) _ _/_ _ _/_ ¦ _/_ _ | _/_ _ | _/_ 15 (7+8)
_/_ _/_ _ _/_ ¦ _/_ _ | _/_ _ | _/_ 15 (7+8)
_/_ _/_ _ _/_ ¦ _/_ _ | _/_ _ | _/_ 15 (7+8)

W początkach XX wieku, w okresie Młodej Polski pojawił się zupełnie nowy typ schematu wersyfikacyjnego zwany wierszem tonicznym. Zapowiedzią tego typu wiersza był trzyakcentowy ośmiozgłoskowiec uprawiany przez Mickiewicza, Słowackiego i Norwida. Twórcą wiersza tonicznego był J. Kasprowicz, który zastosował go po raz pierwszy w poemacie Maria Egipcjanka z 1901 roku, zaś najdoskonalszą jego postać odnajdujemy w Księdze ubogich tego poety, która ukazała się drukiem w 1916 roku. Bezpośrednią inspiracją dla Kasprowicza był cykl Lyrisches Intermezzo Heinricha Heinego. Wiersz ten stał się szczególnie popularny w okresie dwudziestolecia międzywojennego, a uprawiali go z powodzeniem W. Broniewski, K.I. Gałczyński, K. Iłłakowiczówna, J. Tuwim. Wiersz toniczny jest przeważnie wierszem izometrycznym opartym na rachunku akcentów, a samodzielną rolę rytmiczną uzyskały w nim ilościowo określone układy zestrojów akcentowych. W tego typu wierszu przestaje być istotna regularna liczba sylab i regularny rozkład akcentów w poszczególnych wersach. Poniżej podano przykład wiersza tonicznego zaczerpnięty z Księgi ubogich (obok tekstu podano liczbę sylab i zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach):
liczba sylab liczba zestrojów akcentowych
Tą samą chodzę drogą, 7 3
¦cieżkami temi samemi, 8 3
Lata mnie spędzić nie mogą 8 3
Z mej udeptanej ziemi. 7 3
Upór mój budzi zdumienie 8 3
Nawykłych do przemian oczu, 8 3
Lecz ja się wałęsać nie lenię 9 3
Po jednostajnym roztoczu. 8 3
Tą percią idący, tym skrajem 9 3
Smreczynowego lasu, 7 2
Utartym witam zwyczajem 8 3
Twórczą robotę Czasu. 7 3
J. Kasprowicz: Księga ubogich II.

Widać wyraźnie, że liczba sylab w poszczególnych wersach waha się od siedmiu do dziewięciu, a więc nie ma tu ani stałej liczby sylab, ani stałego akcentu. Regularność oparta jest na liczbie zestrojów akcentowych, choć nawet w tym przypadku mogą zdarzyć się w wierszu tonicznym drobne odchylenia, np. w trzeciej strofie podanego przykładu występują tylko dwa zestroje akcentowe; oto schemat tego wiersza, w którym podano rozkład akcentów, a pionowymi kreskami zaznaczono zestroje akcentowe:

_ _/_ | _/_ | _/_
_ _/_ | _/_ | _ _/_
_/_ _ | _/_ | _ _/_
_/_ _ | _/_ | _/_
_/_ _ | _/_ | _ _/_
_ _/_ | _ _/_ | _/_
_/_ _ | _ _/_ | _ _/_
_/ | _ _ _/_ | _ _/_
_ _/_ | _ _/_ | _ _/_
_ _ (_/) _ _/_ | _/_
_ _/_ | _/_ | _ _/_
_/_ | _ _/_ | _/_

Najczęstszą postacią wiersza tonicznego jest trójzestrojowiec, a obok niego często pojawiają się także sześciozestrojowce, a rzadziej dwuzestrojowce i czterozestrojowce.
W wierszu polskim, już na przełomie XVI i XVII wieku, pojawiła się też taka jego postać, którą nazywamy wierszem nieregularnym. Ten typ wiersza występował najczęściej w dramacie (pojawił się już w XVI wieku i przetrwał aż do czasów Wyspiańskiego), w epice (najczęściej w bajce - poniżej podano przykład bajki napisanej takim wierszem), a także w liryce (pojawił się w oświeceniu i przetrwał aż do dwudziestolecia międzywojennego). Wiersz nieregularny jest wierszem, którego podstawę stanowią trzy systemy regularnego wiersza polskiego - przede wszystkim sylabizm, w mniejszym stopniu sylabotonizm i wreszcie tonizm. Ten typ wiersza odznacza się samodzielnością kompozycji rytmicznych, które wykorzystują utrwalone i rozpowszechnione w tradycji polskiego wiersza regularne systemy wersyfikacyjne. W nieregularnym wierszu sylabicznym częstym zjawiskiem jest "polimetryczne" przerywanie jednolitości wiersza, które pełni najczęściej następujące funkcje: dezautomatyzacja toku intonacyjnego wiersza, uwypuklenie motywów, puentowanie fragmentów wypowiedzi mieszczących się w kilku wersach dłuższych, wyrazistsze i mniej monotonne operowanie środkami, które ogólnie nazwać można retorycznymi: antytezą, wyliczeniem, paralelizmem, wykrzyknikiem, pytaniem itp. Nieregularny wiersz sylabotoniczny polega najczęściej na wprowadzaniu do poszczególnych wersów różnej liczby stóp tego samego rodzaju (np. Łuk triumfalny K. Wierzyńskiego oparty na nieregularnym toku jambicznym), zaś nieregularny tonik oparty jest na silnym zróżnicowaniu liczby zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach danego tekstu (doskonałym przykładem nieregularnego wiersza tonicznego może być utwór J. Tuwima ¦ląsk śpiewa). Dwie ostatnie odmiany wiersza nieregularnego były rzadko stosowane w poezji polskiej, zdecydowana dominacja przypada powszechnie stosowanemu nieregularnemu wierszowi sylabicznemu. Poniżej podajemy przykład nieregularnego wiersza sylabicznego (obok zamieszczono rozkład sylab w poszczególnych wersach z zaznaczeniem miejsca średniówki w wersach dłuższych niż 8-sylabowe):

Lew, myśląc wojnę zacząć z pewnymi sąsiady, 13 (7+6)
Zabrał wszystkie źwierzęta do wojennej rady, 13 (7+6)
Tam naznaczono, ażeby 8
Każdy według sił, zdolności, potrzeby 11 (5+6)
Wojskowy urząd sprawował. 8
I powinności pilnował. 8
Słoń miał dźwigać na grzbiecie zwyczajne ciężary: 13 (7+6)
Wędzonki, połcie, suchary; 8
Wilk zapędzać barany, koń zwozić obroki, 13 (7+6)
Wielbłąd nieść piernatami napchane tłomoki; 13 (7+6)
Niedźwiedziowi kazano do szturmu drabinę 13 (7+6)
Gotować, kędy słoninę 8
Lub syry kędy wysoko 8
Waleczne wytropi oko. 8
Lisowi się dostało być szpiegiem na kury, 13 (7+6)
Bo ta bestyja chytra z natury 10 (5+5)
I wszystko łacno wyśledzi, 8
Co kędy robią czubaci sąsiedzi. 11 (5+6)
Aż ktoś zawołał z poboczy 8
Rzuciwszy na osła oczy: 8
"A ten tu błazen po co?Nie trzeba nam więcej 13 (7+6)
Ani osłów, ani zajęcy! 9 (4+5)
Zając tchórz, zaraz uciecze, 8
Osieł leniwy, ledwo się wlecze". 10 (5+5)
Aż król: "Owszem, niech będą oba mi w szeregu: 13 (7 +6)
Zając, że dobry do biegu, 8
Będzie mi służył za sprawnego posła, 11 (5+6)
A zaś trębaczem uczyniemy osła". 11 (5+6)
U mądrego monarchy, który zna przymioty 13 (7+6)
Poddanych, wszyscy zdolni do takiej roboty: 13 (7+6)
Ten się bije, ten pisze, ten orze, ten gada, 13 (7+6)
A żaden darmo przecie z nich chleba nie zjada. 13 (7+6)
A. Naruszewicz: Wyprawa na wojnę

Jak widać jest to wiersz stychiczny (ciągły) - z wyjątkiem ostatniej, wydzielonej i zawierającej morał czterowersowej strofy - napisany nieregularnym, różnorozmiarowym wierszem sylabicznym.
Odmianą wiersza polskiego najczęściej spotykaną w XX wieku jest wiersz wolny. Ten typ wiersza badano początkowo w odniesieniu do wierszy odznaczających się konstrukcją numeryczną (tzw. wiersz numeryczny) i określano go jako "wiersz nienumeryczny". W świetle najnowszych ustaleń badawczych utrwaliła się ostatecznie nazwa wiersz wolny. Ten najczęściej spotykany we współczesnej liryce typ wiersza odznacza się bardzo silnym zróżnicowaniem form i trudno jest tu określić definitywne cechy systemowe, tym bardziej, że wiersz wolny znajduje się w fazie ciągłego rozwoju. Najszerszą propozycję systemowego uporządkowania wiersza wolnego przedstawiła ostatnio D. Urbańska. O ile w przypadku wierszy sylabicznych, sylabotonicznych i tonicznych można było mówić o "wzorcu metrycznym" lub "wzorcu rytmicznym", to w przypadku wiersza wolnego mówimy o "wzorcu syntaktycznym", który staje się podstawą klasyfikacji tego typu wiersza. Wiersz wolny dzielimy na wiersz wolny składniowy i wiersz wolny antyskładniowy. Ukształtowanie się pierwszego typu wiersza związane jest z poetyką awangardy krakowskiej, w której uzyskał dwie dominujące postaci: wiersza zdaniowego, jaki uprawiał T. Peiper oraz wiersza rozpisującego zdanie na wersy, jaki uprawiał z kolei J. Przyboś, który wprowadził autorską, często później naśladowaną (np. przez poetów pokolenia ´68) odmianę stylistyczną wiersza zdaniowego zwaną "układem rozkwitania", a polegającą na stopniowym "narastaniu" wypowiedzi za pomocą dodawania w wierszu nowych elementów do już istniejących zgodnie z regułą powtórzenia i z dodatkowym wzmocnieniem znaczeń, np.

Pan tu nie stał, zwracam panu uwagę,
że nigdy nie stał pan za nami
murem, na stanowisku naszym też
pan nie stał, już nie mówiąc, że na naszym czele
nie stał pan nigdy, pan tu nie stał, panie,
nas na to nie stać, żeby pan tu stał
obiema nogami na naszej ziemi, ona stoi
przed panem otworem, a pan co,
stoi pan sobie na uboczu
wspólnego grobu, panie, tam jest koniec,
nie stój pan w miejscu, nie stawiaj się pan, stawaj
pan w pąsach na szarym końcu, w końcu
znajdzie się jakieś miejsce dla pana
S. Barańczak: Pan tu nie stał

W wierszu wolnym składniowym koniec wersu znajduje się w miejscu granicy składniowej mocnej (koniec wypowiedzenia lub koniec zdania składowego w obrębie wypowiedzenia złożonego) lub słabej (koniec grupy składniowej wewnątrz zdania). Wiersz składniowy występuje najczęściej w dwóch odmianach: wiersza wolnego zdaniowego, który wykorzystuje granice mocne (są to przeważnie wiersze długowersowe) i wiersza wolnego syntagmatycznego (inaczej zwanego też wierszem "postawangardowym", "skupieniowym" lub "Różewiczowskim"), którego kształt graficzny układa się w kolumnę krótkich wersów, z racji tego, że granic słabych jest w tego typu wierszu znacznie więcej niż granic mocnych. W wierszu wolnym antyskładniowym koniec wersu wypada z reguły w takim miejscu, gdzie nie występują działy logiczno-składniowe (w obrębie tego typu wiersza występują: wiersze długowersowe, krótkowersowe i wiersze kontrastujące długości wersów). Poniżej podano odpowiednie przykłady wiersza wolnego.
Wiersz wolny zdaniowy, segmentowany regularnie, a więc stroficznie (wiersz wolny może też być segmentowany nieregularnie i może występować jako wiersz stychiczny):

Ciągnęliśmy zapałki, kto ma pójść do niego.
Wypadło na mnie. Wstałem od stolika.
Zbliżała się już pora odwiedzin w szpitalu.
Nie odpowiedział nic na powitanie.
Chciałem go wziąć za rękę - cofnął ją
Jak łagodny pies, co nie da kości.
Wyglądał, jakby się wstydził umierać.
Nie wiem, o czym się mówi takiemu jak on.
Mijaliśmy się wzrokiem jak w fotomontażu.
Nie prosił ani zostań, ani odejdź.
Nie pytał o nikogo z naszego stolika.
Ani o ciebie, Bolku. Ani o ciebie, Tolku. Ani o ciebie, Lolku.
Rozbolała mnie głowa. Kto komu umiera?
Chwaliłem medycynę i trzy fiołki w szklance.
Opowiadałem o słońcu i gasłem.
Jak dobrze, że są schody, którymi się zbiega.
Jak dobrze, że jest brama, która się otwiera.
Jak dobrze, że czekacie na mnie przy stoliku.
Szpitalna woń przyprawia mnie o mdłości.
W. Szymborska: Relacja ze szpitala

Wiersz wolny syntagmatyczny, segmentowany nieregularnie:

Kanarek żółty
jak cytryna
w drucianym koszyku
babcia w czepku
złowiona
w siatkę zmarszczek
ojciec z czołem ukrytym
w chmurze dymu
chłopcy rżą
rozpuszczają grzywy na wiatr
biją kopytem
w niecierpliwą ziemię
matka chwyciła
wspaniałego rumaka
w białych szelkach
i całuje kwaśną mordkę
pełną szczawiu.
T. Różewicz: Zabawa w konie

Wiersz wolny antyskładniowy, stychiczny:

Urodzony?(tak, nie; niepotrzebne
skreślić); dlaczego "tak"?(uzasadnić); gdzie,
kiedy, po co, dla kogo żyje?Z kim się styka
powierzchnią mózgu, z kim jest zbieżny
częstotliwością pulsu?krewni za granicą
skóry?(tak, nie); dlaczego
"nie"?(uzasadnić); czy się kontaktuje
z prądem krwi epoki?(tak, nie); czy pisuje listy do
samego siebie?(tak, nie); czy korzysta
z telefonu zaufania?(tak,
nie); czy żywi
i czym żywi nieufność?Skąd czerpie
środki utrzymania się w ryzach
nieposłuszeństwa?czy jest
posiadaczem majątku
trwałego lęku?znajomość obcych
ciał i języków?ordery, odznaczenia,
piętna?stan cywilnej odwagi?czy zamierza
mieć dzieci (tak, nie); dlaczego
"nie"?
S. Barańczak: Wypełnić czytelnym pismem AD