„TECHNIKI SZYBKIEGO ZAPAMIĘTYWANIA, UCZENIA SIĘ I CZYTANIA".

Według przeprowadzonych badań naukowych udowodniono, że u człowieka półkule mózgu pełnią różne funkcje. I tak półkula prawa decyduje o wyobraźni, kolorach, muzyce, emocjach ludzi, zaś półkula lewa odpowiada za logiczne myślenie, porządkowanie zdarzeń, analizę, mowę. Odkryto, że istnieją osoby, które korzystają tylko z pracy jednej półkuli mózgu i aby użyć drugiej półkuli mają z reguły duże kłopoty i trudności z pobudzaniem jej do pracy. Dowodem tego może być u humanistów brak, bądź nikłe zdolności matematyczne i odwrotnie. Świadczy to o dominacji jednej półkuli nad drugą. Przeważnie dominującą półkulą u człowieka jest półkula lewa, zaś półkula prawa z reguły wykazuje mniejszą aktywność. Udowodniono, że pobudzając do pracy półkulę prawą razem z lewą czyli tą dominującą, sprawność intelektualna znacznie wzrasta. Praca obydwu półkul jednocześnie jest kluczem do osiągnięcia większej sprawności umysłowej, powoduje szybkie uczenie się i zapamiętywanie. Warunkiem osiągnięcia aktywnej pracy całego mózgu i pobudzania półkuli prawej do intensywnego wysiłku są różne techniki szybkiego zapamiętywania, uczenia się i czytania.

Do metod szybkiego zapamiętywania należą:

1) Haki - metoda ta polega na tworzeniu obrazów. Liczbom przyporządkowuje się przedmioty je przypominające i tak istnieje 11 podstawowych słów-haków do zapamiętywania:

świeca

łabędź

połówka jabłka

krzesło

dźwig z hakiem

trąba słonia

kosa

bałwan

balon ze sznurkiem

rycerz z tarczą

jajko

Przy pomocy zapamiętanych słów i przyporządkowanym im cyfr tworzymy obrazy, dzięki czemu łatwiej zapamiętać słowa i ich kolejność. Dla przyswojenia techniki można wymienić dziesięć słów i polecić uczniom je zapamiętać wg powyższej metody, a następnie sprawdzić stopień zapamiętania.

Przykład:

Zapamiętać datę bitwy pod Grunwaldem - 14 lipca 1410 rok:

Na polu grunwaldzkim rosną lipy . Pod lipami stoi świeca na krześle. Rycerz podziwia świecę na krześle i drugą świecę oświetlającą jajko

2) Łańcuszek - polega na zapamiętaniu kolejno następujących po sobie słów czy elementów jak ogniw łańcuszka. Dzieci tworzą indywidualne historyjki, a osoba prowadząca sprawdza stopień ich opanowania.

Przykład: Nazwy planet.

Merkury M moja

Wenus W wiecznie

Ziemia Z zapracowana

Mars Ma mama

Jowisz J jutro

Saturn S sama

Uran U usmaży

Neptun N nam

Pluton P placki

3) Połączenie haków i łańcuszka - łączenie liczb z przedmiotami czy osobami i tworzenie historyjek w celu ich zapamiętania ( np. łączenie numerów telefonu z nazwiskiem przy pomocy historyjek ).

4) Słowo - klucz - ta metoda ma przyczynić się do zapamiętania słówek obcojęzycznych. Polega ona na skojarzeniu słowa obcego ze słowem polskim, aby brzmiało tak samo, a potem odpowiednie zinterpretowanie za pomocą obrazów łatwych do zapamiętywania.

Przy pomocy wyżej wymienionych metod zapamiętywania doskonali się pamięć ludzka. Każda z nich ma inne zadanie i pomaga w zapamiętaniu konkretnych rzeczy. Dzięki jednym zapamiętujemy cyfry i przyporządkowane im rzeczy , innym obrazy, a jeszcze innym słowa obcojęzyczne czy wręcz nowo poznane osoby, ich nazwiska i numery telefonów.

Prócz wymienionych technik zapamiętywania pamięć ludzką doskonali się jeszcze przez sieć skojarzeniową i prawidłowe stosowanie powtórek.

Tradycyjnie notujemy wg trzech schematów:

Styl narracyjny - nie używamy skrótów, notujemy wszystko co chcemy zapamiętać w formie ciągłej.

Wypisywanie z tekstu myśli w kolejności ich pojawienia się w nim.

Styl numeryczny - sporządzamy notatki w punktach i podpunktach.

Wymienione trzy style posiadają dużo wad. A mianowicie trudno z nich uczyć się ponieważ są monotonne, trudno wyszukać ważne informacje. Sporządzone w ten sposób notatki są zbyt obszerne.

W związku z tym zaproponowano nowy styl sporządzania notatek czyli sieć skojarzeniową polegającą na wyodrębnieniu tematu głównego, który tworzy centralny obraz (w środku kartki) od niego odchodzą podstawowe gałęzie (jednakowej grubości) - podtematy, a następnie dzielą się na podgałęzie drugiego stopnia itp. Taką notatkę należy sporządzać na papierze formatu A4 kolorowymi pisakami. Jest ona twórcza, posiada nietypowe skojarzenia. Sporządzając ją pracuje cały mózg - obydwie półkule, dzięki czemu wyzwalane są różne zdolności mózgu. Trwałość przechowywanych informacji zdobytych w trakcie sporządzania sieci skojarzeniowej jest duża, gdyż uczymy się w czasie jej tworzenia, a później tylko powtarzamy przyswojoną wiedzę.

Stosowanie powtórek jest kolejnym elementem doskonalącym ludzką pamięć. Proces zapominania następuje natychmiast po zakończeniu nauki. Największy ubytek zdobytej wiedzy następuje w ciągu pierwszych 24 godzin - wówczas człowiek może stracić nawet do 80% zapamiętanej wiedzy. Potem proces utraty danych następuje wolniej.

Aby nie dopuścić do utraty zdobytej wiedzy należy czynić przerwy w nauce. Zdolność zapamiętywania spada po 30-40 minutach nauki i wówczas powinniśmy zrobić przerwę przynajmniej 5 minutową. Po dwóch godzinach nauki przerwa powinna trwać 25-20 minut, zaś po trzech godzinach nauki powinna nastąpić 60-90 minutowa przerwa. Są one konieczne w celu odzyskania świeżości umysłu. Po zakończeniu nauki zapamiętanie byłoby niemożliwe bez stosowania serii powtórek. Pierwszą powtórkę trwającą 15 minut należy czynić po 10 minutach od zakończenia nauki. Drugą powtórkę, krótszą 10 minutową przeprowadzamy w ciągu jednej godziny po ukończeniu nauki.

Kolejną powtórkę jeszcze krótszą, bo 5 minutową należy przeprowadzić po 24 godzinach od zakończenia nauki. Czwartą powtórkę i ostatnią trwającą tylko 2 minuty należy przeprowadzić po trzech dniach od ukończenia nauki. Sugeruje się, aby powtarzać zdobytą wiedzę własnymi słowami, unikać sformułowań encyklopedycznych i odrzucać zbędne treści.

Aby móc szybko zapamiętać, uczyć się przede wszystkim trzeba posiąść umiejętność szybkiego czytania czyli zapamiętania treści czytanego tekstu. Średnio człowiek czyta

z prędkością 140-200 słów na minutę. Chcąc uzyskać taki bądź lepszy wynik należy stosować techniki szybkiego czytania.

Do nich należą:

integralne czytanie - pozwala na poszerzenie pola widzenia, objęcia wzrokiem dużej partii tekstu jednocześnie. Pozwala na przewidywanie czytanego tekstu, odczytanie i zrozumienie go mimo luk w tekście.

Takie czytanie hamuje fonetyzacja czyli powtarzanie czytanych treści w myśli bądź ich artykulacja oraz regresja czytelnicza czyli powracanie wzrokiem do przeczytanego tekstu w celu zrozumienia go.

selektywne czytanie - nakazuje dokonania wyboru z tekstu tylko istotnych informacji, a odrzucenie błahych. Dużą koncentrację uwagi i odszukanie słowa - klucza czytanego tekstu. Czytając tekst należy dążyć do jego zrozumienia, a nie do zapamiętania, jak niektórzy mylnie sądzą.

Poznanie powyższych technik i przeprowadzenie ćwiczeń to podstawa do zwiększenia możliwości pamięciowych, szybkiego przyswajania wiedzy i szybkiego czytania. Zdobytą wiedzę i umiejętności należy pielęgnować, rozwijać, wracać do nich, powtarzać je i przede wszystkim stosować w praktyce. To da lepszy efekt czyli łatwiej będziemy mogli zapamiętać i uczyć się.

Bibliografia:

Dryden Gordon, Vos Jeanette, Rewolucja w uczeniu, Moderski i S-ka, Poznań 2000

Techniki szybkiego zapamiętywania, uczenia się i czytania. Zeszyt ćwiczeń i kaseta wideo, Wytwórnia Filmów Szkoleniowych "SYNERGIA", Gdańsk 1998

Zeman Elżbieta, Edukacja czytelnicza i informacyjna, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1999

Działanie mózgu

Niewiele można powiedzieć o działaniu mózgu bez omówienia jego struktury, na którą składa się m.in. około kilkunastu, może kilkudziesięciu milionów szarych komórek zwanych neuronami. To właśnie one, połączone między sobą i wymieniające się informacjami, sprawiają, że myślimy, zdajemy sobie sprawę z otaczającego nas świata, z istnienia samego siebie, że pamiętamy epizody z przeszłości. W neuronach zmagazynowana jest cała wiedza, jaką posiadamy. Jednak w porównaniu do cyfrowej pamięci komputera, nasza pamięć działa całkiem inaczej. Każda informacja, jaką posiadamy, jest zapamiętywana przez bardzo dużą ilość różnych neuronów, w całkiem odmiennych obszarach mózgu. W naszym umyśle żadna informacja nie ma swojego konkretnego miejsca, w którym można by ją znaleźć. Komputerowi możemy wydać komendę, by otworzył nam zawartość tysiąc szóstej komórki pamięci. On natychmiast da nam odpowiedź, bo wie, gdzie jej szukać. Pamięć komputera jest zorganizowana liczbowo, linearnie. Mózg ludzki jest dużo bardziej skomplikowany. Nie mamy ponumerowanych obszarów pamięci, a każda informacja jest pamiętana przez mózg w całości, a nie przez poszczególne komórki. Jak więc mózg zapamiętuje, a potem wyszukuje i przypomina sobie informacje? Odpowiedzią są skojarzenia. Przypominając sobie jakąkolwiek informację, używamy skojarzeń, a nie adresu komórki tak, jak to robi komputer. Szczególnie dobrze kojarzymy obrazy, dźwięki, zapachy - to, z czym spotykamy się od początku naszego istnienia. Trudno natomiast zapamiętać i skojarzyć np. tekst z podręcznika, zwłaszcza wtedy, gdy jest on pozbawiony obrazków czy też innych dodatkowych elementów. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu nie mieliśmy możliwości korzystania z komputerów. To na drodze ewolucji nasza pamięć została ukształtowana do pamiętania tego, co spotykaliśmy w naszym otoczeniu. Nasi przodkowie, by przeżyć, musieli pamiętać, jak wyglądały zagrażające życiu gatunki zwierząt, jakie dźwięki wydawały oraz jak np. pachniały jadalne rośliny. W ciągu kilku wieków obcowania z jakże różnym rodzajem informacji nie zmieniliśmy wcześniejszego wysiłku ewolucji, która umożliwiła nam zapamiętywanie bodźców pozornie niemających nic wspólnego z tekstem.

W obecnych czasach wiele osób często narzeka na kłopoty z pamięcią i koncentracją uwagi. Problemów tych można uniknąć, stosując odpowiednie techniki rozwijające umysł i usprawniające uczenie się. Opierając się na osiągnięciach psychologii poznawczej i psychologii pamięci, opracowano szereg metod, dzięki którym ludzie szybciej czytają, szybciej zapamiętują i z większą pewnością siebie wydobywają z pamięci to, co zostało w niej zapisane. W Polsce szkolenia w tym zakresie dopiero od niedawna zyskują popularność, natomiast w krajach wysoko rozwiniętych, a zwłaszcza w USA, są bardzo rozpowszechnione. Instytucje i firmy m.in. takie, jak NASA, IBM, AT&T, Hewlett-Packard od wielu lat realizują szkolenia dla swoich pracowników z zakresu usprawniania pamięci i szybkiego przetwarzania informacji. Dopiero po odbyciu tego typu szkoleń pracownicy są delegowani na tzw. szkolenia produktowe. Rozwijanie zdolności umysłowych obejmuje trzy grupy tematów: umiejętność szybkiego czytania, umiejętność efektywnego przetwarzania informacji (w tym właściwego sporządzania notatek) oraz umiejętność szybkiego i trwałego zapamiętywania dużych ilości materiału (m.in. treści szkoleń, wyrazów obcych, danych liczbowych itp.). Krótki opis technik efektywnego uczenia się, które są powszechnie dostępne i przetwarzane dla własnych zastosowań, rozpocznę od przybliżenia mnemotechnik.

Mnemotechniki

Wśród wielu technik rozwijania umysłu największa popularnością cieszą się techniki stricte pamięciowe. Dzieje się tak z dwóch powodów. Po pierwsze, w bardzo krótkim czasie można je stosunkowo łatwo przyswoić. Po drugie, efekty, jakie przynoszą, przekraczają najśmielsze oczekiwania uczestników szkoleń. Większość ludzi, niezależnie od swoich kwalifikacji, skłonna jest oceniać własną pamięć jako niewystarczającą. Ci, którzy twierdzą, że ich pamięć działa bez zarzutu, należą do nielicznych. Jednakże już po kilku dniach stosowania mnemotechnik zachodzi radykalna zmiana w postrzeganiu własnych możliwości. Co więcej, zwiększa się też zdecydowanie trwałość zapamiętywanych treści. Te informacje, które mają największe znaczenie można, stosując specjalny system krótkich powtórek, przechowywać bardzo długo. Cała tajemnica związana z uzyskiwaniem tak niezwykłych wyników tkwi w odpowiednim wykorzystaniu możliwości ludzkiego umysłu.

Już w XIX wieku dzięki odkryciom, jakich dokonali Francuz Paul Broca i Niemiec Carl Wernicke było wiadomo, że półkule mózgowe funkcjonują odmiennie3. Badacze ci odkryli, że ośrodki mowy znajdują się w lewej półkuli. Dużo później, gdy zaczęto stosować metodę elektrycznego rejestrowania impulsów nerwowych, okazało się, że zróżnicowanie funkcji obu półkul jest znacznie większe. Mówiąc w dużym uproszczeniu, lewa półkula odpowiada za działania logiczne i analityczne, operowanie pojęciami, liczbami, kategoriami. Natomiast prawa półkula związania jest z wyobraźnią, marzeniami, spostrzeganiem relacji przestrzennych oraz odbiorem kształtu, koloru, rytmu i muzyki. Także wyrażanie i rozpoznawanie stanów emocjonalnych związane jest z większą aktywnością półkuli prawej. W czasie procesu uczenia się ludzie w sposób nieświadomy wykorzystują głównie lewą, tzw. logiczną półkulę. Prawa wydaje się być jakby uśpiona. Kiedy ją jednak nieco "rozbudzić", uruchamiając wyobraźnie i tworząc swobodne skojarzenia, okazuje się, że pamięć zaczyna pracować wydajniej. Wszelkie obrazy zapamiętywane są lepiej niż pojęcia. Uruchamiając podczas przyswajania informacji potencjał ukryty w prawej półkuli, sprawiamy, że mózg zaczyna pracować harmonijnie, zgodnie ze swoim naturalnym rytmem. Łącząc to z odpowiednimi technikami, możemy zapamiętać każdy, nawet bardzo skomplikowany materiał.

Technika haków

Ogromną rolę skojarzeń w sprawnym działaniu pamięci odkryto już w czasach starożytnych. Ówcześni Grecy potrafili bez problemu zapamiętać kolejność nawet kilku tali kart. A to dzięki temu, że wykazywali się niebywałym sprytem w tworzeniu skojarzeń. Techniką polegającą na zapamiętywaniu informacji, dzięki skojarzeniu ich z wcześniej utrwalonymi elementami, reprezentującymi kolejne liczby, jest m.in. technika haków. Reprezentacje kolejnych liczb to właśnie tzw. haki, które mogą być tworzone w oparciu o najbardziej odpowiednie dla poszczególnych osób skojarzenia. Pierwsza przykładowa dziesiątka haków wygląda następująco:

1 - świeca 6 - baran

2 - łabędź 7 - kosa

3 - jabłko 8 - bałwan

4 - krzesło 9 - balon

5 - dźwig 10 - rycerz

Załóżmy, że chcemy zapamiętać nr kodu pocztowego: 26-843. Nie będziemy mieć problemu z zapamiętaniem tego numeru, jeśli tylko skojarzymy sobie w wyobraźni każdą cyfrę z odpowiednim hakiem. I tak, powinniśmy wyobrazić sobie np. łabędzia (2), którego na rogi bierze baran (6). Z oddali całą sytuację obserwuje bałwan (8), siedzący na krześle (4) i zajadający się jabłkiem (3). Podobną procedurę stosujemy przy zapamiętywaniu np. wyrazów. Podczas zapamiętywania informacji za pomocą tej techniki należy przyswoić kilka zasad. Wszystko, co sobie wyobrażamy powinno być wyraźne. Istotne by była to akcja, odbywająca się pomiędzy elementem do zapamiętania a hakiem. Należy unikać tworzenia obrazów banalnych, statycznych i starać się by były one niezwykłe, odrealnione. Odtwarzanie treści zapamiętanych za pomocą techniki haków polega na przywołaniu w pamięci obrazów kolejnych haków. A skojarzenia pojawią się samoistnie. By sprawnie i efektywnie wykorzystywać technikę haków, wystarczy umieć posługiwać się pierwszą trzydziestka haków.

Łańcuchowa technika skojarzeń

W tej technice kojarzy się ze sobą kolejne elementy. Obrazy te przechodząc jeden w drugi, tworzą swego rodzaju film, widziany oczyma wyobraźni. Jeśli np. mamy zapamiętać jakiś ciąg elementów, w odpowiedniej kolejności, to właśnie ta metoda jest odpowiednia. Załóżmy, że mamy zapamiętać następującą listę zakupów: mleko, kawa, ser, jabłka, chleb. Należy w wyobraźni stworzyć łańcuch, łączący każdy następny element z poprzednim. Np. wchodzimy do sklepu, w którym ekspedientką jest duża, uśmiechnięta butelka mleka. Ona to w trakcie podawania nam kawy, strąciła wszystkie kostki sera z półki. Ser spadając na podłogę zmieniał się w dojrzałe, soczyste jabłka, które ruchem dłoni pozdrawiały stojący na półce i obserwujący z dużym zainteresowaniem całą zaistniałą sytuację, chleb. Skojarzenia - wyobrażenia, wykorzystujące wszystkie zmysły (wzrok, słuch, węch, dotyk), jak również te, które są zabawne, przesadzone, niezwykłe, dziwne - są odpowiednie, bo zapadają na długo w pamięci, a o to właśnie chodzi. Przytoczony powyżej przykład zastosowania techniki łańcuszka jest banalny, ale warto zaznaczyć, że korzystając z tej techniki na co dzień można zapamiętywać ogromną ilość informacji. Przy zapamiętywaniu techniką łańcuszka obowiązują te same zasady dobrego zapamiętywania, które wymienione zostały przy technice haków. Dodatkowo należy pamiętać o tym, by prawidłowo zapamiętać pierwszy element łańcuszka, gdyż bez niego trudno byłoby odtworzyć całość. Skuteczne jest np. wyobrażenie sobie, że ten pierwszy element "wyrasta" z jakiegoś punktu znajdującego się przed nami.

System cyfrowo-literowy

Adresy, numery telefonów, kody, daty itp. - wspaniale byłoby móc to wszystko z łatwością pamiętać. Otóż można. Trzeba tylko wymyślić sensowne skojarzenia pomiędzy liczbami, a czymś, co łatwiej zapada nam w pamięć. Aby łatwo zapamiętywać liczby, najpierw należy zapamiętać alfabet kodów, który jest zamieszczony poniżej. Każdej cyfrze od 0 do 9 odpowiada pewna spółgłoska lub spółgłoski. Gdy tylko trzeba zapamiętać jakiś numer, należy przekształcić go w podane spółgłoski, następnie dodać samogłoski i w ten sposób powstanie wyraz, najlepiej rzeczownik, który będzie można sobie wyobrazić, skojarzyć w jakiejś historii - dzięki czemu łatwo zapamiętać. W efekcie zapamiętywanie liczb, o dowolnej długości, będzie równie łatwe, jak wymyślanie zabawnych historyjek. alfabet kodów:

1 - t, d 2 - n 3 - m

4 - r 5 - l 6 - j

7 - k, g 8 - f, w 9 - p, b

0 - c, z, s

W kodzie występują tylko spółgłoski. Samogłoski (i typowo polskie spółgłoski, np.: ź, ś, ć) nie niosą ze sobą żadnej informacji o numerze, lecz będą potrzebne, by utworzyć wyraz. Aby w łatwy sposób zapamiętać ten alfabet, można posłużyć się skojarzeniami, np. t i d mają pojedynczą pionową kreskę, więc reprezentują cyfrę 1. Inne pomocne skojarzenia znajdują się poniżej, można także wymyślić własne, które być może okażą się bardziej skuteczne.

NUMER LITERA SKOJARZENIA

1 t, d t ma jedną pionową kreskę

2 n n ma dwie pionowe kreski

3 m m ma trzy pionowe kreski

4 r r jest głoską wyrazu "cztery"

5 l rzymskie 50 = L

6 j odwrócone J wygląda jak 6

7 k, g K narysowane z dwóch siódemek

8 p, b odwrócone P wygląda jak 9

8 f, w zakrzywiona f ma dwie pętle jak 8

9 p, b odwrócone P wygląda jak 9

0 c, z, s wyraz "zero" zaczyna się na "z" lub dodającdo spółgłosek "a" powstanie wyraz "czas"

Co należy następnie zrobić z tym kodem? Załóżmy, iż mamy zapamiętać nr autobusu 490, którym mamy dojechać do celu podróży. Najpierw kodujemy liczbę 490 na literki kodu: 4 = r, 9 = b lub p (wybieramy sobie literę, która bardziej nam odpowiada) oraz 0 = c. A więc mamy r, b (lub p) i c. Dodajemy teraz samogłoski, by utworzyć z tego wyraz, najlepiej rzeczownik, aby móc sobie daną rzecz wyobrazić, a następnie łatwo skojarzyć (np. RyBaCy). Teraz kojarzymy sobie rybaków z autobusem, którym będziemy podróżować. Np. wyobraźmy sobie, że w jadącym autobusie linii 490 jest mnóstwo łowiących rybaków, których wędki wystają z okien autobusu. W efekcie, gdy tylko pomyślimy o danym autobusie, przypomni nam się widziany oczyma wyobraźni obraz, a wyraz rybacy łatwo rozkodujemy na liczbę 490. Przykładowo mamy zapamiętać numer: 9034781. Znalezienie wyrazu zawierającego w kolejności spółgłoski p/b, c/z/s, m, r, k/g, f/w, t/d jest raczej niemożliwe lub przynajmniej zbyt trudne. Tak długie liczby należy rozbić na mniejsze. Np. 90-34-781. Następnie należy znaleźć trzy wyrazy, jeśli będzie trudno, zawsze można podzielić numer w inny sposób, np. 90-34-7-81. Pierwszy (90) ma mieć spółgłoski p/b, c/z/s - np. BaCa. Następny wyraz, do liczby 34 (m, r) np. MoRo. 781= k/g, f/w, t/d, więc może być to np. KWiaT. Żądaną liczbę zakodowaliśmy jako baca, moro, i kwiat. Teraz należy wymyślić skojarzenie tych trzech rzeczowników. Np. wyobraźmy sobie bacę (90), który ma na sobie spodnie moro (34) i wącha piękny kwiat (781) stojący w wazonie. Nagle wazon się przewraca i wprost na spodnie moro bacy, zostaje wylana cała jego zawartość. Starajmy się przy tym, by ta scena była jak najbardziej "żywa" - wyobraźmy sobie dźwięki z otoczenia, zapach kwiatów, zobaczmy dokładnie kolory itp. - więcej skojarzeń i użycia zmysłów, sprawi, że lepiej zapamiętamy daną scenę. Stosując system cyfrowo-liczbowy, można zapamiętywać ogromne ciągi cyfr o dowolnej długości.

Bibliografia

T. Buzan, Szybkie czytanie, wyd. II, Ravi, Łódź 1999.

T. Buzan, Rusz głową, Ravi, Łódź 2003.

T. Buzan, B. Buzan, The Mind Map Book, Thorsons Publication, London 1990.

M. Chi i inni, Self-explanations: How to study and Use examples in problem solving, "Cognitive Science" 1989, nr 13.

T. Górska, A. Grabowska, J. Zagrodzka, (red.), Mózg a zachowanie, PWN, Warszawa 1997.

W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1994.

H. Lorayne, Superpamięć dla uczących się, Ravi, Łódź 1999.

T. Maruszewski, Psychologia poznawcza, PTS, Warszawa 1996.

Z. Włodarski, Psychologia uczenia się, PWN, Warszawa 1996.

Netografia

http://free.of.pl/s/szybkie_czytanie/szybkie-czytanie1.html [12.04.05].

http://www.phys.uni.torun.pl/%7Educh/Wyklady/kog-m/02.htm [12.04.05].

http://www.sita.pl/ [20.04.05].

http://thememorypage.net [15.04.05].

http://www.evelynwood.com.au/ [15.04.05].

http://kultura.org.pl/lupa.php?nid=1063 [13.05.05].

Skuteczne metody uczenia się

Trening efektywnego uczenia się scenariusze zajęć dla młodzieży

Temat: Skuteczne metody i techniki uczenia się, cz. I.

Celem zajęć jest zaznajomienie uczniów z funkcją pamięci, a także zapoznanie z mnemotechniką - metodą asocjacyjną oraz skutecznymi sposobami relaksacji i ich zastosowaniem w nauce.

Metody: wykład, praca w grupach.

Środki: arkusze papieru, tablice.

Czas trwania: 2 godz. lekcyjne.

Tok zajęć:

1. Ćwiczenie wprowadzająco - integrujące: "Co miłego spotkało Cię w ostatnim czasie" - każdy uczeń podaje po 1 przykładzie.

* przywitanie,

* określenie celu spotkania i obowiązujących reguł.

2. Wykład - przedstawienie definicji pamięci.

3. Omówienie poszczególnych faz pamięci (zapamiętywanie, przechowywanie, przypominanie).

4. Przedstawienie i omówienie poszczególnych cech pamięci:

* trwałość,

* szybkość,

* gotowość,

* wierność (dokładność),

* pojemność (zakres).

5. Uwaga - rodzaje i jej cechy.

6. Praca w grupach.

a. Co sprzyja uczeniu się?

b. Co przeszkadza w uczeniu się?

7. Przedstawienie prac na forum klasy.

8. Zapoznanie z technikami relaksacji.

9. Przedstawienie metody łańcuszkowej (wspólne zapamiętywanie kilkunastu wyrazów).

10. Ćwiczenia pamięci - praca w grupach, każda grupa otrzymuje zestaw kilkunastu wyrazów, które ma za zadanie zapamiętać przy pomocy metody łańcuszkowej.

11. Sprawdzenie wykonanego zadania.

12. Przedstawienie Metody Dennisona - ćwiczenie ułatwiające koncentrację uwagi.

13. Wspólne wykonywanie ćwiczeń Metodą Dennisona.

14. Podsumowanie i zakończenie zajęć.

Temat: Skuteczne metody i techniki uczenia się cz. II

Celem zajęć jest poznanie efektywnych metod uczenia się, stylów uczenia się i cech dobrego słuchacza.

Metody: dyskusja, burza mózgów, pogadanka.

Formy: zbiorowa i indywidualna.

Środki: arkusze papieru, tablica.

Czas trwania: 1 godz. lekcyjna

Tok zajęć:

1. Ćwiczenie wprowadzająco - integrujące: zabawa z piłką (rzucanie piłki, podawanie swojego imienia z przymiotnikiem).

2. Wprowadzenie.

* przypomnienie tematu ostatnich zajęć,

* przekazanie nowych informacji,

* ustalenie obowiązujących zasad pracy.

3. "Burza mózgów" - ustalenie listy najczęściej występujących kłopotów w efektywnym uczeniu się.

4. Poznanie efektywnych metod pracy umysłowej.

5. Style uczenia się:

a. Oceniający: poprzez doświadczenie, słuchanie, współdziałanie, burzę mózgów.

b. Myślicielski: abstrakcyjne myślenie, obserwacja, analiza, klasyfikowanie.

c. Decydencki: zastosowanie dla idei i pomysłów, manipulowanie i ulepszanie, ustalanie celów.

d. Praktyczne: doświadczenia, modyfikowanie, adoptowanie, podejmowanie ryzyka, aktywność.

6. Praca indywidualna: ustalenie preferowanych przez siebie systemów uczenia się.

7. Słuchanie:

a. Cechy dobrego słuchacza:

* patrzy na rozmówcę,

* zadaje pytania,

* wyraża zainteresowanie mówcą i tematem,

* powtarza lub parafrazuje niektóre wyrazy,

* jest opanowany,

* reaguje aktywnie,

* jest uważny,

* nie przerywa.

b. Praca grupowa: ustalenie listy najczęstszych przyczyn złego słuchania.

c. Praca grupowa: ustalenie metody poprawienie efektywności słuchania.

8. Podsumowanie wiadomości.

9. Zakończenie.

Temat: Skuteczne metody i techniki uczenia się cz. III

Celem zajęć jest poznanie efektywnych metod uczenia się, a także poznanie i zapamiętanie typów czytania i efektywnego notowania.

Metody: dyskusja, burza mózgów, pogadanka.

Formy: zbiorowa i indywidualna.

Środki: arkusze papieru, tablica, schematy "mapy pamięci", plansze.

Czas trwania: 2 godz. lekcyjne

Tok zajęć:

1. Ćwiczenie wprowadzająco - integrujące: otwieranie w parach dłoni.

2. Wprowadzenie.

* przypomnienie tematu ostatnich zajęć,

* przekazanie nowych informacji,

* ustalenie obowiązujących zasad pracy.

3. "Burza mózgów" - czytanie, jakie masz z nim problemy? (ustalenie listy)

4. Czytanie:

a. Podstawowe typy czytania:

* tradycyjne: wyuczone w szkole, stosowane do czytania książek,

* pobieżne: stosowane do czytania słowników, książek telefonicznych, konkretnych informacji,

* wybiórcze: używane do przeglądania zawartości lektury, do czytania czasopism,

* bardzo szybkie: wymagające poszerzenia widzenia peryferyjnego, szybkiego ruchu oczu, szybkiego przewracania kartek.

5. Podstawowe typy czytania - rozdanie materiałów.

6. Ćwiczenia indywidualne: czytanie aktywne (ze zrozumieniem) rozwijające czytanie szybkie.

7. Notowanie: zapisywanie informacji.

a. Rodzaje zapisu:

* linearne formy notatek:

- z użyciem marginesu (daty, znaki graficzne),

- w formie ustępów (przerwy pomiędzy zdaniami),

- technika TM (Taking and Making) margines z prawej strony wykorzystywany do zapisywania własnych komentarzy,

* nielinearne formy notatek:

- mapy myślowe: oparte na technice skojarzeń, pomagają zapisać informację w formie, w jakiej odbiera je mózg, są bardzo skuteczną formą,

Ćwiczenie 1: podanie przykładowej mapy myśli do słowa "jedzenie".

Ćwiczenie 2: tworzenie w grupach map myślowych do słów "książka, nauka, szkoła, wykształcenie".

- technika rozgałęzień: zapisywanie na środku kartki tematu i dopisywanie drogą rozgałęzień związanych z nim pomysłów.

Ćwiczenie: praca indywidualna: wykorzystanie techniki rozgałęzień do wybranych przez siebie słów, prezentacja pracy.

8. Podsumowanie zajęć.

Temat: Skuteczne metody i techniki uczenia się cz. IV

Celem zajęć jest rozwijanie efektywnych metod uczenia się, poprzez poznanie technik pamięciowych i analizę poznanych błędów.

Metody: dyskusja, burza mózgów, pogadanka.

Formy: zbiorowa i indywidualna.

Środki: arkusze papieru, tablica, karty wiadomości, plansze.

Czas trwania: 1 godz. lekcyjna.

Tok zajęć:

1. Ćwiczenie wprowadzająco - integrujące: "Powiedz mi coś miłego" (uczniowie stoją w kole i mówią coś miłego osobie stojącej obok).

2. Wprowadzenie.

* przypomnienie tematu ostatnich zajęć,

* ustalenie obowiązujących zasad pracy.

3. Przekazanie nowych informacji (omówienie efektywnych technik pamięciowych).

a. Rodzaje pamięci:

- ikoniczna (krótkotrwała do 1 sek., fotograficzna),

- krótkoterminowa (kilka sek., jest natychmiastowa w odbiorze informacji wzrokowych i słuchowych),

- długoterminowa: stanowi podstawowy rodzaj pamięci (używana w procesie uczenia się i studiowania).

b. Efektywne techniki pamięciowe:

- ułatwiające organizację zapamiętywania,

- angażująca ciało,

- wykorzystująca specyficzne właściwości mózgu,

- ułatwiająca przypominanie materiału.

4. Praca w grupach - uczniowie wypróbowują poszczególne techniki starając się wybrać najbardziej im odpowiadające.

5. Popełnianie błędów - czynność wzmacniająca pamięć.

6. "Burza mózgów" - tworzenie listy pozytywnych i negatywnych skutków popełniania błędów.

7. Podsumowanie wszystkich technik efektywnego uczenia się.

8. Zakończenie: co wyniosłeś z dzisiejszych zajęć?

Bibliografia:

1. Tony Buzan, "Rusz głową", "Pamięć na zawołanie".

2. F. Żurakowski, "Jak uczyć się szybko i skutecznie".

3. Harry Lorayne, "Sekrety superpamięci".

Łańcuchowa metoda skojarzeń.

Łańcuchowa metoda skojarzeń polega na szybkim i skutecznym zapamię-tywaniu informacji poprzez zaangażowanie obydwu półkul mózgowych. Opiera się na formule pamięci: PAMIĘĆ = OBRAZ + AKCJA. Można ją wykorzystywać do zapamiętywania ciagu wyrazów lub opracowywania kilkustronicowych tekstów. Podstawę stanowi przedstawienie nauczanej treści w formie obrazów, w sposób jak najbardziej niezwykły. Obrazy powinny angażować wszystkie zmysły tak, jakby to działo się faktycznie. Powinny być kolorowe, dynamiczne, śmieszne, przyjemne i absurdalne. W taki sposób zapamiętujemy treść interesującego nas filmu czy książki i potrafimy odtworzyć ją po jednorazowym obejrzeniu czy przeczytaniu. W przypadku konieczności zapamiętania ciągu słów (np. z określoną trudnością ortograficzną) wymyślamy historyjkę, która połączy nam te wyrazy w łańcuch skojarzeń. Łączymy na raz nie więcej niż dwa kolejne obrazy - pierwszy z drugim, drugi z trzecim itd. Ponieważ zależy nam na zapamiętaniu jak największej ilości wyrazów, a nie ich kolejności, dobrze jest wybrać 1 wyraz, który będzie pełnił rolę haka pamięciowego i dopiero do niego dołączać pozostałe wyrazy. (np. Jako wyraz - hak wybieramy wyraz góra. Do tego wyrazu dołączamy pozostałe wyrazy tworząc odpowiednią historyjkę. Załącznik nr 3) Powtarzając wiadomości wystarczy przypomnieć sobie tylko wyraz - hak, a pozostałe skojarzenia pojawią się automatycznie. Ucząc się większych partii materiału staramy się sprowadzać informacje do ciągu 5 - 15 słów - kluczy - haseł. Każde hasło to pewna porcja materiału. Starając się znaleźć i określić hasła w tekście pracujemy bardziej aktywnie. Następuje automatyczna koncentracja uwagi oraz niemal samoistne zapamiętywanie. Powstały łańcuch haseł zapamiętujemy przy pomocy ŁMS, co ułatwi prawidłowe odtworzenie wszystkich kolejnych haseł i powiązanego z nimi materiału.

Technika historyjek.

Technika historyjek świetnie nadaje się do zapamiętywania ciągu wyrazów, które muszą być odtworzone w ściśle określonej kolejności. Układamy zdanie do pierwszych liter tych wyrazów. Jeśli występują dwa lub więcej wyrazy rozpoczynające się tą samą literą tworzymy z nich sylabę i dopiero wówczas dopasowujemy skojarzenie.

Przykład: Nazwy planet.

Merkury M moja

Wenus W wiecznie

Ziemia Z zapracowana

Mars Ma mama

Jowisz J jutro

Saturn S sama

Uran U usmaży

Neptun N nam

Pluton P placki

Technika literowo - kształtowa.

Technika literowo - kształtowa bardzo dobrze sprawdza się w nauczaniu przedmiotów, w których operuje się cyframi np. chemii, historii. Polega na podstawianiu liter zamiast cyfr oraz tworzeniu historyjek do powstałych wyra-zów. Podane poniżej litery są literami głównymi. Aby mogły powstać sensowne wyrazy uzupełniamy je pozostałymi literami alfabetu. Litery zastępujące cyfry piszemy w tworzonych wyrazach wielkie, natomiast litery uzupełniające małe. Istnieje stały wykaz liter zastępujących cyfry, który obowiązuje wszędzie. Litery główne zostały wybrana na zasadzie pewnych podobieństw do określonych cyfr lub skojarzeń. Dopisano także ich odpowiedniki dźwięczne lub bezdźwięczne.

1 - t, d (t posiada 1 punkt podparcia)

2 - n (2 punkty podparcia )

3 - m ( 3 punkty podparcia )

4 - r ( cztery, four )

5 - l ( znak L - 50 )

6 - j ( podobne kształtem )

7 - k, g ( K - 2 złączone siódemki )

8 - f, w ( 8 podobne kształtem do f )

9 - p, b ( podobne kształtem )

0 - s, z ( zero )

W celu zapamiętania miesięcy w datach wymyślamy własne stałe haki pamięciowe np.

styczeń - styki lipiec - lipy

luty - buty sierpień - sierp

marzec - koty wrzesień - szkoła

kwiecień - warkocz październik - liście

maj - matura listopad - świeczki

czerwiec - wakacje grudzień - choinka

Podobnie postępujemy ucząc się wzorów chemicznych. Zamieniamy cały alfabet na haki pamięciowe. Powstające wyrazy - haki muszą rozpoczynać się zgodnie z brzmieniem nazw liter.

Np. A - agrafka

B - beton

C - cebula

D - deska itp.

Mapy umysłowe.

Tworzenie map umysłowych jest doskonałym sposobem przyspie-szającym uczenie się i powtarzanie przerobionego materiału. Ich skuteczność wiąże się z harmonijnym wykorzystaniem obydwu półkul mózgowych. Mapy umysłowe w sposób obrazowy przedstawiają to, czego się uczymy. Ułatwiają koncentrację, rozumienie, zapamiętywanie i powtórzenie. Opierają się na słowach - kluczach. Poprzez obrazowe przedstawienie treści umożliwiają wychwytywanie powiązań i zależności. Rysując mapę musimy pamiętać, że zaczynamy od głównego zagadnienia i stopniowo dodajemy szczegóły. Stosujemy rysunki, symbole, znaki graficzne, napisy używając wielu kolorów. Mapa może zawierać dowolną ilość odgałęzień i kolejnych rozwidleń. Temat opracowywanego zagadnienia zapisujemy u góry kartki, a następnie przetwarzamy go na symbol - obraz i umieszczamy na środku. Używając różnych symboli możemy dla ich zapamiętania tworzyć legendę. Zaznaczamy ją w lewym dolnym rogu. Ustalając symbol dla jakiegoś pojęcia czy zagadnienia stosujemy go konsekwentnie w niezmienionej formie również na innych mapach umysłowych. Rysowanie gałązek rozpoczynamy od strony prawej zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Napisy robimy nad gałązkami. Gałązki najważniejsze pogrubiamy , napisy znajdujące się na nich piszemy większymi literami. Powstała mapa przypomina kształtem komórkę nerwową. Pierwotną mapę umysłową tworzymy tak, jak w danym momencie podpowiada nam intuicja. Następnie analizujemy ją, szukamy powiązań i zależności, dokonujemy ewentualnych zmian. Teraz wykonujemy kolejną mapę, którą zachowujemy jako matrycę do powtórzeń. Powtarzając wiadomości staramy się najpierw wykonać mapę z pamięci, a dopiero później porównujemy z matrycą. Przykładową mapę umysłową wykonaną przez uczniów klasy III zawiera załącznik nr 5.

Technika szybkiego czytania.

Skuteczność naszego uczenia się zależy także od tempa czytania. Średnia szybkość czytania większości Polaków wynosi 200-250 słów na minutę (rekord to 7000 słów / min.). Naukę czytania, w naszym systemie szkolnictwa, dziecko kończy na etapie czytania głośnego. Nie uczy się dzieci cichego i szybkiego czytania. Czytając w normalnym tempie zapamiętujemy 30% przeczytanego tekstu. Przy bardzo szybkim czytaniu ilość zapamiętanych wiadomości wzrasta do 90%. Lepiej jest przeczytać tekst 2 razy w szybkim tempie niż 1 raz ze zrozumieniem. Taki sposób postępowania sprawia, że powtarzając pewne elementy już przeczytane wychwytujemy to, czego jeszcze nie wiemy.

Tempo naszego czytania ograniczane jest przez tzw. opóźniacze czyli: skoki oczu, regresje i wokalizacje. Skoki oczu są czynnością , której sobie nie uświadamiamy, niezależną od naszej woli. Stosując odpowiednie ćwiczenia możemy jednak przyzwyczaić oczy do miarowego, płynnego ruchu. Regresje to świadome powroty do już przeczytanego wyrazy, zdania, które znacznie hamują czytanie, ale nie powodują lepszego zrozumienia treści. Wokalizacja jest nawykiem polegającym na cichym wymawianiu przeczytanych słów, mru-czeniu czy poruszaniu ustami w czasie czytania. Podobnie jak regresje zwalnia tempo czytania.

Aby zwiększyć tempo czytania należy wyeliminować opóźniacze i syste-matycznie wykonywać określone ćwiczenia 15 min. dziennie. Po 3 miesiącach ćwiczeń tempo czytania wzrasta dwukrotnie. Jednak, aby je utrzymać na tym samym poziomie, należy nadal czytać wyuczonym sposobem, gdyż inaczej powraca do stanu wyjściowego. Wzrost tempa czytania następuje skokowo. Mogą też zdarzać się momenty spowolnienia, ale są one spowodowane koniecznością przyzwyczajenia się do nowego sposobu postępowania.

Przyrost umiejętności czytania.

Codzienne 15 minutowe ćwiczenia składają się z następujących elementów:

kartkowanie - 1 min,

gimnastyka oczu - 1 min,

ćwiczenia indywidualne np. na poszerzanie pola widzenia, zaburzania wewnętrznego narratora ( wokalizacji ), ćwiczenia koncentracji - 7 min,

szybkie czytanie - 7 min.

Kartkowanie polega na przerzucaniu kolejnych kartek książki z jed-noczesnym zatrzymywaniem wzroku na środku strony na 1 sekundę, w czasie której staramy się przeczytać 1, a później coraz więcej wyrazów. Stopniowo skracamy też czas ekspozycji. (1 minuta kartkowania wystarcza na 1 godzinę szybkiego czytania.) Wzory ćwiczeń dotyczących gimnastyki oczu, poszerzania pola widzenia, zaburzania wewnętrznego narratora itp. zawierają załączniki: nr 6, nr 7, nr 8, nr 9.

Początkowo każde nowo wprowadzane ćwiczenie może powodować brak zrozumienia i zapamiętania treści. Umiejętności te pojawiają się stopniowo, w zależności od tempa opanowania i automatyzacji danego ćwiczenia. Do nauki szybkiego czytania używamy wskaźnika ( ołówek, długopis itp.). Najpierw przesuwamy wskaźnikiem wzdłuż czytanego wersu. Stopniowo pokazujemy określone punkty w wersie, a potem na stronie. Wskaźnik pokazuje miejsca, na których ma się zatrzymać wzrok. Zmusza nas do całościowego czytania jednego, a później całych grup wyrazów. Każdy kolejny sposób czytania ze wskaźnikiem ćwiczymy tak długo, aż czytamy szybciej niż wskazuje wskaźnik.

Cele zajęć

Uczeń zna:

pojęcie mnemotechniki

rodzaje technik pamięciowych

Uczeń potrafi

posługiwać się techniką haków w celu szybkiego zapamiętywania

odtwarzać kodowane informacje dzięki poznanym technikom mnemonicznym

ćwiczyć swoją wyobraźnię, wykorzystywać poznane sposoby ożywiania obrazów

zastosować zakładki – haki do zapamiętywania różnych informacji

Metody pracy

metoda oglądowa i instruktażowa (plansze z rysunkami lub prezentacja multimedialna) – „zawieszanie” informacji na odpowiednim haku – przyporządkowywanie do rysunku odpowiadającemu określonej cyfrze

pogadanka z elementami wykładu

technika haków – formułowanie ciągów skojarzeń

praca w grupach

Środki dydaktyczne

laptop lub komputer podłączony do telewizora/projektora

wskaźnik

karteczki z poleceniami

Wariant bez komputera:

tablica

wskaźnik

uproszczone rysunki przedmiotów przypominających graficznie cyfry/liczby od 1 do 10

Przebieg zajęć

Część wprowadzająca

Przywitaj uczniów, wprowadź w temat, podając cele lekcji. Już na tym etapie zajęć możesz korzystać z prezentacji. Przybliż pojęcie mnemotechniki (sposoby ułatwiające zapamiętywanie czegoś na zasadzie skojarzeń). Mnemotechniki znane są od wieków. Najprostszym są wierszyki – rymowanki zawierające informacje do zapamiętania.

Omów krótko podstawowe techniki pamięciowe:

Skojarzenia: ćwiczenia mają na celu rozbudzenie wyobraźni oraz nabycie umiejętności tworzenia skojarzeń, będących fundamentem technik pamięciowych

Łańcuszek: technika łańcuszka stosowana jest w zapamiętywaniu długich sekwencji wyrazów, gdy nieistotna jest numeracja kolejnych elementów

Zapamiętywanie sekwencji cyfr i dat: ćwiczenia pozwolą na opanowanie techniki szybkiego i trwałego zapamiętywania długich sekwencji cyfr, np. numeru konta, telefonów, dat

Zapamiętywanie nazwisk i twarzy: jednym z najczęstszych problemów z pamięcią jest zapominanie imion i nazwisk osób, z którymi dopiero się zetknęliśmy. Są specjalne ćwiczenia, które pomagają radzić sobie z tym zjawiskiem

Haki: technika haków to podstawowa technika zapamiętywania. Służy do zapamiętywania informacji w ściśle określonym porządku.

Podaj przykłady zastosowania mnemotechnik:

Lista zakupów. Jako haki wykorzystamy elementy ciała. Każdą rzecz z listy zakupów "zawieszamy" na części swojego ciała. Wyobraź sobie, jak absurdalnie i śmiesznie to wygląda. To bardzo ważne. Pamiętaj o kolorach, ruchu, dźwiękach i rozmiarach. To ćwiczenie ułatwi zapamiętywanie trudniejszych informacji.

Przykładowa lista zakupów:

1. pęczek marchewek (hakiem niech będą twoje włosy)

2. banany (umieść na rzęsach)

4. pomarańcze (zamiast oczu wyglądają świetnie)

5. żarówka (zamiast nosa)

6. dorobić klucze do mieszkania (umieść go na uchu)

8. pędzle do malowania (umieść je na ramionach)

9. sałata (liście sałaty mogą znajdować się na dłoniach)

10. jabłka (umieść je na kolanach)

11. szufelka (na stopach)

12. płyta kompaktowa (jako hak wykorzystaj brzuch)

Odczekaj chwilkę i sprawdź, ile przedmiotów z listy wciąż pamiętasz. Ćwiczenie to jest bardzo dobre, ponieważ można je wykonywać codziennie nie tracąc czasu. Gdy następnym razem wybierzecie się na zakupy, postarajcie się zastosować tę technikę, a listę schowajcie głęboko do kieszeni.

Łatwe zapamiętanie kolorów tęczy (przyroda) przez utworzenie ciągu słów. Pierwsze litery wyrazów oznaczają kolory tęczy:

Czemu patrzysz żabko zielona na głupiego fanfarona.

Czemu – [c] oznacza kolor czerwony

patrzysz – [p] oznacza kolor pomarańczowy

żabko – [ż] oznacza kolor żółty

zielona – [z] oznacza kolor zielony

na – [n] oznacza kolor niebieski

głupiego – [g] oznacza kolor granatowy

fanfarona – [f] oznacza kolor fioletowy

Nowoczesne metody mnemotechniczne opierają się na tworzeniu obrazów, czyli wyobrażaniu sobie przedmiotów i sytuacji. Może je stosować każdy, kto ma choć trochę wyobraźni i fantazji.