STRELAU – PSYCHOLOGIA RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH - SKRYPT

ROZDZIAŁ 1. - ŹRÓDŁA, NA KTÓRYCH WYROSŁA PSYCHOLOGIA RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH.

Codzienna obserwacja dostarcza dowodów na to, że ta sama osoba w różnych sytuacjach zachowuje się podobnie, w sposób po części przewidywalny, co podkreśla stałoś i względna spójność tych charakterystyk. Z kolei różni ludzie w tej samej sytuacji reagują i zachowują się odmiennie i ten fakt akcentuje nasz ą różnorodność. Tego typu obserwacje stały się zaczątkiem rozwoju psychologii różnic indywidualnych.

Poprzednicy

• Platon opisując w „Państwie” utopijne państwo z jego trzema klasami obywateli odwołuje się do różnic indywidualnych i typów. Uważał, że są one przenoszone z pokolenia na pokolenie.

• Arystoteles w „Polityce” argumentuje, że różni obywatele pełni powinni odmienne funkcje, które dzieli na sześć klas: farmerzy, rzemieślnicy, żołnierze, patrycjusze, kapłani i sędziowie. Ludzie różnią się kompetencjami w odgrywaniu tych ról.

• Cyceron wprowadził pojecie inteligencji, traktowanej jako właściwości umysłu, pod względem której ludzie różnią się między sobą.

• Juan Huarte (hiszpański lekarz i myśliciel) twierdził, że ludzie różnią się pod względem rozumu i że każda osoba ma naturalne zdolności do określonego zawodu lub nie ma ich w ogóle. Uważał, że dzięki zdolności można by wyodrębni jednostki, dla których uczenie się w normalnej szkole jest bezcelowe. Pisał o biologicznych podstawach zdolności umysłowych upatrując je w temperaturze i stopniu wilgotności mózgu.

• Hipokrates przedstawił w „O naturze ludzkiej” pogląd, ze zdrowie jak i choroba człowieka są wynikiem odpowiedniej kompozycji czterech podstawowych humorów: krwi, żółci, czarnej żółci i flegmy. Biorąc pod uwagę budowę ciała wyróżnił dwa podstawowe typy:

1. Habitus apoplectius (usposobienie apoplektyczne- za[pewne pierwowzór typu zachowania A), u którego żółć dominuje nad innymi sokami

2. Habitus phtisicus (usposobienie suchotnicze) charakteryzujący się przewagą flegmy.

• Galen nawiązując do czterech Hipokratesowskich soków w organizmie stworzył pierwszą typologię temperamentu (opisana w dziele „De temperamentis”. Wyodrębnił on dziewięć temperamentów, z których cztery uznał za podstawowe: sangwinika (dominuje krew), choleryka (dominuje żółć), flegmatyka(dominuje flegma) i melancholika(dominuje czarna żółć). Czerpał on z poglądów Hipokratesa, więc przyjęto mówi o typologii temperamentu Hipokratesa- Galena.. Stanowi ona pierwowzór koncepcji osobowości, które źródło różnic indywidualnych upatrują w mechanizmach biologicznych. Z tego względu mówimy niekiedy o endogennych koncepcjach osobowości.

• Teofras z Eresos dopatrywał się źródła zróżnicowanych osobowości w środowisku, szczególnie w sposobie wychowania. W swoim dziele „Charaktery” przedstawił bogaty opis wyodrębnionych przez siebie typów osobowości.

Inicjatorzy.

Druga poł. XiX wieku wpływa znacząco na kształtowanie się psychologii różnic indywidualnych.

• Charles Darwin („O powstaniu gatunków”) wykazał, że różnice indywidualne w obrębie gatunku stanowią jedno z głównych źródeł selekcji naturalnej i adaptacji do środowiska. Podkreślał rolę dziedziczności.

• Francis Galton – badania nad dziedzicznością geniuszu metodą drzewa genealogicznego (prawdopodobieństwo bycia geniuszem zależy od stopnia pokrewieństwa genetycznego z osobą za geniusza uznaną) . Opisał to w „Hereditary Genius”. On po raz pierwszy postawił pytanie: dziedziczność czy środowisko. Sam opowiadał się za dziedzicznością.

  Stworzył Laboratorium Antropometryczne przy Londyńskim Muzeum, w którym dokonywano pomiarów różnych części ciała i charakterystyk psychometrycznych takich jak progi wrażliwości, percepcja kolorów, siła reakcji motorycznych.

  Badania Galtona opublikowane w książce „Inquires into Human Faculty and its Development” uchodzą za pierwszą próbę ilościowej charakterystyki różnic indywidualnych. Wielu badaczy uważa go za twórcę psychologii różnic indywidualnych.

• James Cattell prowadził badania nad różnicami indywidualnymi w czasach reakcji. Stworzone przez niego laboratorium przy Pennsylvania University było pierwszym w USA centrum, w którym stosowano testy do pomiaru różnic indywidualnych. Dokonywał on pomiaru prostych reakcji psychometrycznych, uważając że poznanie prostych procesów pozwoli na wgląd w bardziej złożone procesy poznawcze. W artykule „Mental tests and measurements” po raz pierwszy użył terminu test umysłowy.

• Charles Spearman wprowadza analizę czynnikową i czynnik ogólny, który nazywa inteligencją ogólną (artykuł: General inteligence, objectively determined and measured”).

• Alfred Binet opublikował pierwszy test inteligencji służący pierwotnie do selekcji wśród uczniów szkół podstawowych dzieci upośledzonych w rozwoju umysłowym. Test Bineta- Simona zrewidowany przez Lee Termana, służył przez wiele lat jako podstawowe narzędzie do pomiaru inteligencji. Oparty był na założeniu, ze inteligencja przejawia się w złożonych procesach psychicznych tj. rozumowanie i wnioskowanie, i że nie może być zredukowana do prostych reakcji psychometrycznych.

  Binet utworzył także pojęcie wieku umysłowego. W 1896 pisze monografię „La psychologie individuelle”, w której zarysował obszar badań tej wyłaniającej się wówczas dyscypliny naukowej.

• Hermann Ebbinghaus w badaniach nad pamięcią posługiwał się testem luk, który traktowany jest jako zwiastun skali inteligencji Bineta.

• William Stern przedstawił w sposób najbardziej systematyczny stan badań w zakresie tej dyscypliny. Zmienił nazwę psychologii różnic indywidualnych na psychologię różnicową, uważał bowiem, ze dyscyplina ta obejmuje nie tylko obszary specyficzne dla jednostki, takie jak inteligencja, zdolności, charakter czy temperament, lecz także różnice międzygrupowe, do których zaliczył np. psychologię płci i ras.

  W 1912 wprowadził pojęcie ilorazu inteligencji, rozumianego jako iloraz wieku umysłowego do wieku życia pomnożony przez 100.

• Immanuel Kant uważał, że o tym jaki temperament ma dana jednostka decyduje łatwość krzepnięcia i temperatura krwi. Za podstawę podziału na cztery temperamenty Kant przyjął energię życiową {(Lebenskraft); termin ten stanowi prototyp pojęcia aktywacji, któro jest kluczowe w wyjaśnianiu biologicznych podstaw temperamentu)}, która waha się w granicach pobudliwy- ospały oraz dominującą charakterystykę zachowania emocje versus działanie. Istnieją tylko cztery proste temperamenty (choleryk działa szybko i gwałtownie, sangwinik uczucia silne i płytkie, melancholik uczucia powolne i głębokie, flegmatyk działa wolno i bezwładnie)ujęcie A, szufladkowe

  Temperament nie ogranicza się tylko do charakterystyki sfery emocjonalnej, lecz przejawia się także w działaniu.

• Wilhelm Wundt – znana jest jego dwuwymiarowa typologia temperamentu, nawiązująca do czterech temperamentów w ujęciu starożytnych greków. Wyodrębnione przezeń typy nie były jakościowo odrębne. Wprowadził on pojęcie wymiaru, dzięki czemu jednostkę można usytuować w dowolnym miejscu na dwuwymiarowej przestrzeni, którą w przypadku temperamentu wyznaczają dwie przeciwstawne właściwości reakcji emocjonalnych: intensywnoś i szybkoś, z jaka zmieniają się emocje.

  Silne emocje

  Choleryk Melancholik

  Sangwinik Flegmatik

  Słabe emocje

  Opis różnic indywidualnych na wymiarze zamiast w kategoriach szufladkowych.

  Według niego ta sama jednostka może zmieniać swoje położenie na wymiarze temperamentu w zależności od czasu i sytuacji, w której się znajduje, co akcentuje fakt istnienia nie tylko różnic międzyosobniczych (interindywidualnych) ale także wewnątrzosobniczych (intraindywidualnych) w temperamencie.

• Hans Eysenck przejął ideę wymiaru. Dla niego choroba psychiczna to skrajne położenie na wymiarze temperamentu czy osobowości. To stanowisko podkreśla, że różnica między normą a chorobą jest ilościowa, a nie jakościowa.

• Gerard Heymans i Enno Wiersma zaproponowali w pierwszej dekadzie XX wieku trzywymiarową typologię temperamentu opartą na danych zebranych na podstawie badań kwestionariuszowych przeprowadzonych na ponad 2500 osobach. Metody statystyczne zastosowane przez tych badaczy w celu wyodrębnienia wyłaniających się wymiarów temperamentu- emocjonalności, aktywności i perseweratywności – w dużym stopniu zbliżone były do Spearmanowskiej analizy czynnikowej. Heymansa należy uzna nie tylko za pioniera stosowania metod korelacyjnych w badaniach nad osobowością, lecz także za inicjatora metody kwestionariusza w tej dziedzinie badań.

• Iwan Pawłow natomiast wprowadził do badań nad różnicami indywidualnymi w temperamencie metodę laboratoryjną opartą na eksperymencie. Uważał, ze różnice indywidualne zależą od konfiguracji podstawowych cech układu nerwowego. Wyodrębnił cztery typy układu nerwowego, często traktowane jako fizjologiczna podstawa klasycznych temperamentów.

Przedmiot badań psychologii różnic indywidualnych.

Różnice między ludźmi są powszechne, tzn. nie istnieje taka cech fizyczna, forma zachowania ani właściwość psychiczna, pod względem której ludzie ni różniliby się między sobą. Ta sama prawidłowość występuje w świecie zwierząt i to nie tylko kręgowców. (Badania nad muszką owocową prowadzone przez Jerry’ego Hirscha- duże różnice w geotropizmie i fototropizmie tych owadów+_ w wyniku selektywnej hodowli uzyskali muszki szybkie i powolne.).

Inny dowód na powszechność różnic indywidualnych, to fakt, że choć każdy normalny człowiek posiada tę samą, typową dla swojego gatunku liczbę chromosomów, wyposażenie genetyczne jednostki ludzkiej jest niepowtarzalne. Uniwersalność natury ludzkiej zapewnia charakterystyczną dla gatunku ludzkiego adaptację psychologiczną, a genetycznie zdeterminowana niepowtarzalność jednostki jest zarazem kluczem do zrozumienia indywidualnie specyficznych form tej adaptacji.

Różnice indywidualne to zjawisko polegające na tym, że jednostki należące do tej samej populacji różnią się między sobą pod względem porównywanych charakterystyk fizycznych i psychicznych.

(Gordon Allport- wdłg. Niego osobowość to specyficzna dla jednostki organizacja układów psychofizycznych- podejście idiograficzne- podkreślenie indywidualności).

Przedmiotem psychologii różnic indywidualnych są przede wszystkim względnie stałe różnice między ludźmi obejmujące takie dziedziny, jak: zdolności (inteligencja i zdolności specjalne), osobowość ( w tym temperament), style funkcjonowania jednostki (głównie style poznawcze i style odporności na stres) oraz determinanty różnic indywidualnych.

(Szerzej odnosząc się do przedmiotu badań psychologii różnic indywidualnych, należałoby uwzględnić psychologię twórczości, psychometrię i diagnozę psychologiczną. Są to jednak dziedziny, które z biegiem czasu się usamodzielniły.)

ROZDZIAŁ 2 – PODSTAWOWE KATEGORIE SŁUŻĄCE DO OPISU RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH

Opis osobowości od tysięcy lat utrwalił się w języku w postaci słów wyrażających skłonność do pewnych zachowań czy reakcji, żeby wymienić takie przymiotniki, jak pilny energiczny, towarzyski lub sumienny. Opisy te stosujemy w celu podkreślenia istniejących między ludźmi różnice, ale i też, aby zaakcentować przewidywalność zachowań ludzkich w określonych sytuacjach. Niezależnie, od jakości tych charakterystyk, względnie stałe, właściwe jednostce zjawiska psychiczne dają się opisać za pomocą takich kategorii, jak cecha, a także wymiar czy czynnik, które stanowią specyficzną postać cechy.

WYMIAR: Używane często dla podkreślenia faktu, że pod względem określonej cechy ludzi można uporządkować od minimalnego jej nasycenia do dużego nasilenia (Wundt wprowadził termin ten)

CZYNNIK: Często zdarza się, że określone zachowania lub też cechy współwystępują (korelują) z sobą. W celu zdobycia to, co wspólne w tych korelujących ze sobą cechach lub zachowaniach, stosuje się procedurę statystyczną zwaną Analizą czynnikową (termin stworzony przez Spearman’a) Pozwala ta procedura stwierdzić, jaka część zmienności każdego z tych zachowań zależy od wspólnego czynnika leżącego u podłoża istniejących korelacji. Konstrukt teoretyczny będący wynikiem analizy czynnikowej nazwano CZYNNIKIEM.

STYL: Termin ten znalazł zastosowanie wszędzie tam gdzie chodzi o podkreślenie względnie stałych różnic indywidualnych w sposobie, w jaki określony proces, czynność lub działanie przebiega. Np.: Style poznawcze = sposób przetwarzania informacji czy percepcji sytuacji.

Pojęcie Cechy

Allport – Pojęcie to dotyczy ogólnego i zogniskowanego systemu neuropsychicznego, mającego zdolność dostarczania wielu bodźców równoważnych funkcjonalnie oraz inicjowania i ukierunkowywania spójnych form zachowania adaptacyjnego i ekspresyjnego.

Prościej, w psychologii cechę traktowano, jako niezmienną, z reguły dziedzicznie zdeterminowaną, predyspozycję do odpowiednich zachowań.

Element wspólny łączący definicję Allporta i psychologicznej jest, że cecha odnosi się do względnie stałych różnic indywidualnych w charakterystykach psychicznych, których wariancja jest częściowo genetycznie zdeterminowana.

W psychometrii badacze przypisują zdolnościom status cechy, rozumiejąc przez to potencjalne możliwości przejawiające się w poziomie wykonywania zadań i rozwiązywania problemów.

Cechy nie można bezpośrednio obserwować ma ona charakter latentny, posiada ona inaczej mówiąc status zmiennej pośredniczącej między wejściem a wyjściem. Wg Ross, jest ona zakotwiczona w zmiennych wejściowych i wyjściowych. Sformułował on formalną definicję cechy:

R₁ S₁

R₂ S₂

R₃ S₃

R₄ S₄

R₅ S₅

R_N S_N

R – Zakres obserwowalnych reakcji będących wskaźnikiem hipotetycznej cechy

S – Zakres sytuacji, które stwarzają okazję do pojawienia się R_X

Potwierdzenie, że istnieje zmienna pośrednicząca (cecha) można uzyskać przez określenie, w jakim stopniu relacja R_X/S_X nie jest przypadkowa.

Łatwiej chodzi o to, że muszą powstać określone warunki inaczej sytuację, aby można było zaobserwować reakcje a więc aby się cecha ujawniła.

Jednym z podstawowych dowodów na istnienie cechy, jako tendencji tkwiącej w człowieku jest fakt, ze w odniesieniu do wielu cech osobowości oraz inteligencji jak i czynników składających się na jej strukturę stwierdzono, iż maja one podłoże biologiczne.

KRYTYKA POJĘCIA CECH I REAKCJA NA NIĄ

Krytyka 1

Hartshorne i May prowadząc badania nad charakterystyka moralna dzieci w wieku szkolnym, stwierdzili, że uczciwość traktowana przez nich, jako cecha charakteru przejawia się w zachowaniu w różny sposób w zależności od sytuacji.

Badania wykazały brak spójności miedzysytuacyjnej, tzn. że np. dzieci, które wykazały uczciwość w jednej sytuacji nie były uczciwe w innych sytuacjach.

Krytyka 2

Najostrzejsza krytyka na temat cech wprowadził, Mischel. On stwierdza, że cecha, kiedy odnosi się do różnic między obserwowalnymi zachowaniami albo charakterystykami dwóch lub więcej osób, jest niczym innym jak etykietką dla określonych stałych różnic indywidualnych w zachowaniu. Wg niego cecha powinna być stosowana do wytłumaczenia spójności zachowania i jako taka nie musi istnieć realnie.

Głównym przedmiotem ataku Mischela stała się przypisywana cesze spójności między sytuacyjna. Stwierdził on, że jeśli porównujemy pomiar cech osobowości dokonany na podstawie kwestionariuszy z jakimkolwiek kryterium zewnętrznym, to korelacje między nimi są niskie. A więc stąd krytyka spójności między sytuacyjnej.

Krytyka, Mischela zasadniczo wpłynęła na innych psychologów, którzy zgromadzili argumenty ukazujące, w jakich warunkach i okolicznościach sytuacja pozwala przewidywać zachowanie, a w jakich umożliwia takie przewidywanie cecha.

Kolosalną rolę odegrał Epstein w tym debacie na temat spójności miedzy sytuacyjnej wykazał on, że zarówno spójność czasowa, jaki i spójność sytuacyjna cech SA funkcja agregacji dokonanych pomiarów. Agregacja odnosi się do wielokrotnych pomiarów w różnym czasie i różnych sytuacjach jednej cechy dzięki temu każde badanie dokłada małą cząstkę do ogólnej wariancji, która jest trafna i rzetelna.

Tabela 1:

Wyjaśnia, w jakich okolicznościach wariancja zachowania jest głównie uwarunkowana czynnikami zewnętrznymi (środowisko) a kiedy uwarunkowana cechami

	Dominujący wkład w wariancję	Zachowania
Okoliczności	Środowisko	Cecha
Powtarzalność obserwacji zachowania	Obserwacja jednorazowa	Obserwacja wielokrotna
Czas trwania obserwacji zachowania	Krótki	Długi
Stopień różnorodności zachowań	Pojedyncze akty zachowania	Wielość i szeroki zakres zachowań
Możliwość wyrażania zachowań	Ograniczona	Swobodna
Możliwość wyboru sytuacji	Brak	Nieograniczona
Możliwość tworzenia sytuacji	Nie istnieje	Istnieje
Znajomość sytuacji	Nowa	Znajoma
Rodzaj sytuacji	Eksperyment	Sytuacja naturalna

Współcześnie badacze osobowości i inteligencji odwołujący się do koncepcji cech i czynników podzielają pogląd Mischela ze konkretne zachowanie jest wyznaczone specyfika sytuacji i właściwymi dla jednostki cechami osobowości i intelektu oraz interakcją pomiędzy nimi.

Dla Allporta, cecha po ukształtowaniu się jest czymś więcej niż tylko bytem nominalnym, istnieje tak samo jak nawyk, ma też podłoże biologiczne, aczkolwiek definiowane inaczej, z bardziej oczywistym akcentem na rolę dziedziczności. Inni badacze jednak nie podzielają tego poglądu, badacze sympatyzujący z atrybucyjnym podejściem do pojmowania cechy podzielają radykalny pogląd Edwarda Jonesa to jest ze cecha istnieje tylko w oczach obserwatora, a nie w aktorze. Co prawda Ci badacze akceptują stałość zachowania w czasie, ale zaprzeczają istnieniu cech, traktując stałość osobowości, jako wynik własnej percepcji.

ROZNICE MIEDZY CECHAMI A STANAMI

Pomiary cech odnoszą się nie tylko do zachowania czy poziomu wykonywania zadań, lecz także do ciągle doświadczanych stanów czy przebiegających procesów w badaniach nad osobowością. Catell – wprowadził rozróżnienie między zjawiskami względnie stałymi –cechami, a zmieniającymi się w czasie stanami.

Zuckerman – wg niego w odróżnieniu od testów badających cech mających na celu pomiar ogólnych, długotrwałych tendencji w zachowaniu, testy badające stan dają wyniki ograniczone do krótkiego okresu, sięgające od teraz do końca danego dnia, a wiec ograniczają się do takich samych sytuacji tylko, w jakich dany stan został zaobserwowany.

Stan	Cecha
Warunki krótkotrwałe	Warunki długotrwałe
Przejawiają się w sposób ciągły	Ujawniają się w odpowiedzi na bodziec lub w określonych sytuacjach
Konkretny	Abstrakcyjna
Zależny od sytuacji	Zależny od osoby
Ma charakter zdarzenia	Ma charakter dyspozycji
Współwarunkowany przez cechę	Przejawia się w stanach
Może być zaobserwowany	Nie może być zaobserwowany
Może być mierzony bezpośrednio	Może być mierzony pośrednio

HIPOTETYCZNY STATUS CECHY

Cecha przejawia się w zachowaniu, w poziomie wykonywania zadań w stanach i zachodzących w organizmie procesach, ale nie może być do nich sprowadzana. Cecha jest uwarunkowana przez wewnętrzne mechanizmy, ale tez nie może być do nich zredukowana, jest produktem interakcji pomiędzy wieloma wewnętrznymi mechanizmami, ma status wyrażający się bądź to w tendencji do zachowywania się w określony sposób, bądź też w możliwości wykonywania określonych zadań. Te tendencje mogą być zmodyfikowane poprzez warunki zewnętrzne, a także przez własne zachowania pod warunkiem, że wszystkie te czynniki spowodują zmiany w strukturach i ścianach neuronalnych leżących u podstaw tych tendencji. Daleko jeszcze do pełnego poznania biologicznych podstaw warunkujących cechy, toteż zidentyfikowane cechy maja status konstruktów hipotetycznych.

Używamy tu pojęcia konstruktu hipotetycznego, zakładamy, bowiem, że badanemu przez nas zjawisku cos w rzeczywistości odpowiada, choć obecny stopień zaawansowania badan nie pozwala nam jeszcze na poznanie tego zjawiska.

A więc konstrukty teoretyczny jak ekstrawersja traktowane, jako cechy realnie nie istnieją. Istnieją natomiast uwarunkowane genetycznie, a także ukształtowane w ciągu życia tendencje do takich lub innych zachowań.

Rysunek 1: Hipotetyczny status cechy

Wyjaśnienia: rysunek 1 ilustruje status cech, ich determinanty, sposób, w jaki się przejawiają, a także zmienne, które maskują, hamują lub modyfikują te przejawy, pokazuje ponadto, na jakiej podstawie wnioskujemy o cesze.

Struktury i mechanizmy biologiczne zależą z jednej strony od wyposażenia genetycznego jednostki, z drugiej zaś rozwijają się także pod wpływem czynników środowiskowych.

Jak widać na rysunku cechy są na dwa sposoby uwidaczniane: przez zachowanie (poziom wykonania zadań) oraz stany (procesy uczestniczące w trakcie wykonywania zadań), które mogą być albo psychiczne lub fizjologiczne. Jak pokazane na rysunku zachowanie i stany, a także poziom wykonywania zadań i procesy poznawcze leżące u podstaw tej czynności, zależą przede wszystkim od aktualnej sytuacji, lecz także od sytuacji postrzeganej przez osobę badana a więc od przypisanego temu znaczeniu. Są również warunkowane przez stany psychiczne i zachowanie (spóźnienie na spotkanie, które występują przed zachowaniem i stanami będącymi pomiarem badania. Tak samo się dzieje w przypadku stanów fizjologicznych, takich jak poziom aktywacji, które poprzedzając mierzone zachowanie i stany wpływają na nie.

TYP JAKO KATEGORIA KLASYFIKACYJNA OPARTA NA KONCEPCJI CECH

Wilhem Stern – Typ to dominująca dyspozycja psychiczna bądź psychofizyczna, która przysługuje dającej się wyróżnić na jej podstawie grupie ludzi, przy czym jednak grupy tej nie można jednoznacznie i wszechobecnie oddzielić od innych grup.

JUNG – wg niego typ to powtarzający się w charakterystyczny sposób wzorzec tego, co ogólne.

Typ jako kategoria opisu różnic indywidualnych charakteryzuje się pewna specyfika, która najogólniej przedstawić można z uwzględnieniem czterech podanych poniżej aspektów:

1: Typ stanowi kategorię klasyfikacyjną, nie jest przypisane jednostce, lecz tworzy kategorię, na podstawie, której klasyfikujemy osoby według ustalonych kryteriów. Jednostka nie posiada typu, lecz należy do typu.

2: Typ stoi na pograniczu tego, co ogólne i indywidualne. Do ogólnych zjawisk psychicznych zaliczamy takie, które są wspólne wszystkim normalnym ludziom, które występują u każdej jednostki.

3: Typ obejmuje względnie stale cechy psychiczne, fizjologiczne bądź anatomiczne.

4: granice między typami są płynne.

3 podstawowe koncepcje typologiczne.

Koncepcja biegunowa – bierze za podstawę podziału na typy ekstremalne wartości (charakterystyki) uzyskane pod względem jakiejś cechy, którą z reguły scharakteryzować można dwubiegunowo. Np. podział na ekstrawersję i introwersję.

Koncepcja szufladkowa – Polega na tym, iż podstawą wyodrębnienia typu jest zespół charakterystyk jakościowo odrębnych dla poszczególnych typów. Specyficzna konfiguracja tych cech decyduje o przynależności do takiego lub innego typu. Np. podział Hipokratesa-Gallena dla Melancholika, który przejawia uczucia powolne i głębokie.

Koncepcja wymiarowa – to jest to samo, co szufladkowa tylko różnica polega na tym, że w tej koncepcji jednostki są usytuowane na pewnym wymiarze. To znaczy, że tutaj jedna jednostka może np. być mniej melancholiczna, a inna druga osoba może być bardziej melancholiczna. (Możecie się odnieść do rozdziału 1 aby lepiej to zrozumieć)

3 ostre krytyki pojęcia typu

1: występująca w koncepcji szufladkowej jak i biegunowej tendencja do „szufladkowania” ludzi obejmuje tylko przypadki skrajne, podczas gdy większość charakterystyk układa się zgodnie z krzywą Gaussa.

2: Fakt, że typologie często wiązały się z konstytucjonalnym podejściem nakazującym wiązać typy temperamentu lub charakteru z typami budowy ciała spowodował, iż krytyka tego deterministycznego podejścia obciążała zarazem samo pojęcie typu.

3: Krytyce poddano założenie o niezmienności cech lub innych charakterystyk, na podstawie, których konstruowano typologie. (To już było wyjaśnione wyżej)

ROZDZIAŁ 3 - DETERMINANTY RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH: DZIEDZICZNOŚĆ I ŚRODOWISKO.

Francis Galton – badania nad dziedzicznością, po raz pierwszy postawił pytanie : nature or nurture? ( dziedziczność czy środowisko?)

W latach 1960 Donald Hebb stwierdził, że proporcja obu tych czynników stanowi 100% środowisko i 100% dziedziczność. Chciał on tym podkreślić, że oba czynniki są nierozłączne. Wynika z tego że jakiekolwiek zachowanie (Z), a także żadne zjawisko psychiczne nie może wystąpić, jeżeli jeden z czynników – wyposażenie genetyczne (G) bądź środowisko (E), ma wartość zerową. Można to wyrazić wzorem: Z=f(GxE). Trzeba jednak pamiętać że wkład dziedziczności a środowiska może być różny.

Badanie genetycznych determinant zastosowania genetyki ilościowej (opartej na statystyce). W jej ramach rozwinęła się genetyka zachowania. Więc wszystko bowiem, co nie jest genotypem należy do środowiska.

Różnice indywidualne w zachowaniu zwierząt.

Aby sprawdzić w jakim stopniu zachowania zwierząt tego samego gatunku zależąod wyposażenia genetycznego, a w jakim od środowiska, badacze stosują metody oparte na selektywnej hodowli.

Chow wsobny polega na tym, że w obrębie tej samej linii zwierząt kojarzy się w kolejnych pokoleniach rodzeństwo, tak otrzymane czyste linie porównuje się miedzy sobą.

Selektywna hodowla polega na tym, że hoduje się dwie czyste linie – o największym i najmniejszym nasileniu określonej cechy. Pozostawia się linię nieselekcjonowaną, która stanowi punkt wyjścia selekcji.

Do klasycznych genetycznych badań należy badanie nad uczeniem się Roberta Tryona, badał szczurów w labiryncie litery „T” Przez 18 pokoleń Tryon otrzymał szczurów „mądrych” i „tępych”. Stwierdził, że u podstaw uczenia się labiryntu leżą specyficzne zdolności przestrzenne.

Badanie Johna DeFriesa polegało na selektywnej hodowli myszy pod kątem aktywności motorycznej. Miarą była długość przebytej drogi w otwartym polu. Przez 30 pokoleń uzyskano 2 linie myszy radykalnie różniąc się poziomem aktywności. Myszy aktywne trzydziestokrotnie przewyższały pod względem aktywności motorycznej myszy bierne. Wynik ten wskazuje na wkład czynnika genetycznego w wariancję aktywności motorycznej myszy.

Różnice indywidualne u ludzi.

Zgodnie z teorią poligonową:

• Bliźnięta jednojajowe posiadają 100% wspólnych genów

• Bliźnięta dwujajowe, rodzice i dzieci – 50%

• Dziadek i wnuk - 25%

• Rodzeństwo cioteczne i stryjeczne – 12,5%

• Osoby nie spokrewnione – 0%

Addytywny – geny od przodków i rodziców

Nieaddytywny – geny własne

Epistaza – interakcja między allelami zajmującymi w chromosomach różne położenia ( interakcja interlocusowa)

Dominacja – interakcja różnych alleli zajmujących w chromosomie jednakowe położenie ( interakcja intralocusowa)

Środowisko wspólne – środowisko upodobniające poszczególnych członków danej rodziny do siebie.( rodzice i dzieci mieszkają razem)

Środowisko specyficzne – czynniki środowiskowe, które przyczyniają się do powstawania różnic między członkami tej samej rodziny. ( rodzeństwo chodzi do różnych szkół, ma różnych przyjaciół)

Selektywny dobór – zwiększone podobieństwo potomstwa od rodziców ( kiedy podobne do siebie ludzie (rodzice) dobierają się w pary)

Plomin, DeFries i Loehlin wyodrębnili 3 typy korelacji między genotypem a środowiskiem : bierny, reaktywny i aktywny, a ich rola w wyjaśnianiu wpływu genotypu i środowiska na proces rozwoju człowieka została zademonstrowana w rozwiązaniach teoretycznych przez Sandrę Scarr i Katheleen McCarthney.

Z biernym zjawiskiem „genotyp-środowisko” mamy do czynienia, gdy 2 jednostki są ze sobą spokrewnione biologicznie Dzieci z podobnym do swoich rodziców genotypem wystawione są na działanie środowiska korespondujące z ich genetycznymi predyspozycjami. Dziecko charakteryzujące się potrzebą silnych doznań ma podobnych do siebie pod tym względem rodziców i żyje w środowisku, którego typu zachowania wzmacnia.

Typ reaktywny występuje gdy, rodzice reagują na uwarunkowanie genetyczne zachowanie dziecka w sposób wzmacniający lub osłabiający to zachowanie. Dzieci zajmujące wysoką pozycję na wymiarze poszukiwania doznań przez jednych mogą być zachęcane do rozwijania tej cechy, przez innych natomiast powstrzymanie.

Aktywny typ korelacji „ genotyp-środowisko” ma miejsce, gdy jednostka poszukuje środowisko odpowiadające jej skłonnością, takie środowisko świadome wybiera lub tworzy. Osoba poszukująca doznań zaspokaja swoją potrzebę stymulacji przez formę aktywności lub przebywając w towarzystwie podobnych do siebie ludzi.

Typ bierny, na który dziecko nie ma wpływu, występuje we wczesnym dzieciństwie. Typ aktywny- gdy dziecko nauczy się samodzielnie regulować swoje życie.

Metody badań

Badacze najczęściej badają bliźniąt jednojajowych oddzielonych we wczesnym dzieciństwie i rodziców adopcyjnych.

Dowodów na rzecz roli tych czynników dostarczają także porównania par osób o różnym stopniu pokrewieństwa genetycznego, na przykład rodziców i ich dzieci, rodzeństwa czy dziadków i wnuków, są to tzw. studia rodzinne, które dostarczają słabych dowodów na temat wkładu czynnika genetycznego i środowiska w różnice indywidualne. Dla tego metoda ta, która w warunkach polskich została zainicjowana przez Oniszczenkę, stanowi raczej uzupełnienie metody porównywania par bliźniąt i metody adopcyjnej.

Aby określić wkład czynnika genetycznego w wariancję zachowania wprowadzono pojęcie wskaźnika odziedziczalności (h²) Wskaźnik h² waha się w granicach od 0do 1 lub od 0% do 100% - im wyższa wartość tego wskaźnika, tym większy udział czynnika genetycznego. U ludzi wskaźnik h² obejmuję z reguły zarówno wariancję genetyczną addytywną jak i nie addytywną, nigdy nie może być stosowany w odniesieniu do konkretnej jednostki, co wynika z istoty genetyki, co do której należy genetyka zachowania.

W genetyce zachowania są zmienne ukryte (latentne) – są to czynniki genetyczne i środowiskowe.

Zmienne fenotypowe – są obserwowalne. Te 2 zmiennych są połączone tzw. ścieżkami wpływu ( w kierunku od zmiennych latentnych do obserwowalnych)

Spośród równoważonych modeli należy wybrać prosty, ten, który zawiera mniej składników zmiennych ukrytych. Wśród dodatkowych kryteriów najczęściej stosuje się wskaźnik dobroci dopasowania (GFI), oraz kryterium informacyjne Akaike (AIC)

W badaniach mających na celu identyfikację genów dla określonych cech najlepszym przykładem dla QTL (opiera się na założeniu, że cechy mają rozkład ilościowy i że welogenowe efekty determinują addytywnie i wymiennie genetyczną wariancję tych cech) jest tzw. powiązanie alleli wyrażające się w korelacji danym fenotypem a określonym allelem. Zasadę, na której opiera się badanie prowadzone w ramach paradygmatu QTL zilustrował Plomin.

Badanie polegało na sprawdzaniu zdolności czytania w grupie 100 osób. Osoby te reprezentują rozkład normalny, przy czym u 5 z nich stwierdzono dysleksję. Wśród tych 100 osób niektóre mają dysfunkcyjną odmianę jednego genu, u innych drugiego genu, u niektórych dysfunkcyjne odmianę w obu genach. Jak się okazuję zarówno dyslektyków, jak i u tych, u których zaburzenia w czynniku się nie pojawiają spotkamy wszystkie odmiany genów, z tą różnicą, że proporcjonalne odmiany dysfunkcyjne występują częściej u dyslektyków.

Rozbieżność w wynikach odnoście do powiązania allelicznego dla określonych markerów DNA z wymiarami osobowości i inteligencji, a także fakt, że za wariancję genetyczną tych wymiarów odpowiada nie pojedynczy gen lecz nieznana do tych czas ich wielość sugeruje, że droga prowadząca do identyfikacji genów leżących u podstaw mechanizmów biologicznych tych zjawisk psychicznych jest – wbrew entuzjazmowi realizatorów programu IQ – QTL (kierowanego przez Plomina) – bardzo długa, a być może nawet nieskończona.

ROZDZ. 4. - INTELIGENCJA: DEFINICJE, STRUKTURA I PROCESY POZNAWCZE.

IQ – wskaźnik inteligencji ogólnej

Dwa nurty badań nad inteligencją:

- nurt psychometryczny: akcent na różnice indywidualne w inteligencji; inteligencja jako cecha.

- podejście poznawcze: akcent na poznanie procesów umysłowych, od których zależy zachowanie inteligentne oraz ustalenie ogólnych prawidłowości ich funkcjonowania w trakcie wykonywania zadań umysłowych.

Współcześnie oba nurty przenikają się.

Adaptacyjne funkcje inteligencji w życiu codziennym (trafność prognostyczna)

Pomiar inteligencji:

RÓŻNICE INDYWIDUALNE W INTELIGENCJI - testy inteligencji

- testy osiągnięć (szkolnych i akademickich)

Mechanizmy poznawcze i biologiczne leżące u podstaw inteligencji (Trafność teoretyczna)

Czym jest inteligencja?

Określenie inteligencja służy scharakteryzowaniu różnic indywidualnych w szybkości i jakości, z jaką ludzie rozwiązują problemy angażujące umysł. Za osoby inteligentne uważamy te, które szybciej, lepiej i skuteczniej, w porównaniu z innymi, rozwiązują zadania i problemy.

Laicy- zachowanie inteligentne to: radzenie sobie w rozwiązywaniu problemów praktycznych i w sytuacjach społecznych, a także umiejętność wyrażania w mowie swoich myśli.

Profesjonaliści- zróżnicowane poglądy, ale zgoda, że inteligencja wyraża się przede wszystkim w zdolnościach werbalnych.

Czym jest inteligencja?	Spearman	Binet
	Zdolność rozumowania i wnioskowania
	- procesy poznawcze, które generują nowe treści poznawcze na podstawie rozumowania indukcyjnego i dedukcyjnego.	- zdrowy rozsądek - zdolność do adaptacji do otaczających warunków Przejawy: -wydawanie trafnych sądów - adekwatne zrozumienie sytuacji - logiczne rozumowanie

Monografia Herstein`a i Murray`a – dowodzą, że niski iloraz inteligencji czarnych Amerykanów i wybranych mniejszości w USA, nie uzasadnia tworzenia kosztownych programów edukacyjnych służących wyrównywaniu szans, nie podwyższają bowiem w sposób istotny i trwały poziomu inteligencji. KONTROWERSJA!

Deklaracja ‘Mainstream science on intelligence’ (1994) (52 badaczy inteligencji podpisało):

„Inteligencja jest bardzo ogólną zdolnością umysłową, która m.in. obejmuje zdolność rozumowania, planowania, rozwiązywania problemów, myślenie abstrakcyjne, rozumienie złożonych idei, szybkość uczenia się i korzystania z doświadczeń.”

Przedstawiciele orientacji psychometrycznej (np. Bouchard, Brody, Loehlin): - koncentracja bardziej na cechach

Przedstawiciele orientacji poznawczej(np. Neisser, Sternberg, Urbina): - koncentracja na procesach

• podkreślenie zmienności funkcjonowania poznawczego inteligencji w zależności od specyfiki sytuacji, w której dana osoba się znajduje i specyfiki zadania umysłowego, które rozwiązuje.

• specyficzny proces przetwarzania informacji

• akcent: pamięć robocza, zasoby uwagi, strategie poznawcze/Traktowane jako procesualne składniki inteligencji ujmowane jako zjawisko ogóle odnoszące się do człowieka jako przedstawiciela gatunku Homo sapiens – podejście bliskie badaczom inteligencji zwierząt i badaczom z perspektywy rozwoju ewolucyjnego/

Twierdzenie, ze procesy poznawcze są zmienne nie jest sprzeczne ze stałością cech, bo dzięki tej zmienności w zależności od specyfiki zadania i sytuacji angażujących właściwe dla nich procesy poznawcze stałość cech może być zachowana.

H. Jerison (perspektywa rozwoju ewolucyjnego): „Inteligencja to skutek behawioralny globalnej zdolności neuronów do przetwarzania informacji, z poprawką na zdolność kontrolowania zwykłych funkcji somatycznych u reprezentatywnych, dorosłych przedstawicieli danego gatunku.”

D. Hebb – wprowadził pojęcie inteligencji „A” i „B”.

Inteligencja A- podstawowy potencjał intelektualny organizmu zdeterminowany przez genotyp. Górna granica możliwości człowieka. Tak jak genotyp nie może być przedmiotem obserwacji.

Inteligencja B- zdeterminowana przez fenotyp. Zdolności intelektualne przejawiające się na zewnątrz, w zachowaniu. Wynik interakcji inteligencji A z szeroko pojętym środowiskiem (m.in. środowisko płodowe, odżywianie, kultura, rodzina, szkoła, itp.)

P. Vernon- dodał pojęcie inteligencji C- zachowania ujawniające się w badaniach testami inteligencji. Operacjonistyczne rozumienie inteligencji, bo określa się ją na podstawie poziomu wykonania zadań. /inteligencja psychometryczna/.

Inteligencja wg Strelaua- konstrukt teoretyczny odnoszący się do względnie stałych warunków wewnętrznych człowieka, determinujących efektywność wykonywania zadań lub rozwiązywania problemów wymagających typowo ludzkich procesów poznawczych. Warunki te kształtują się w wyniku specyficznego dla jednostki oddziaływania między genotypem a środowiskiem.

- „konstrukt”- bo wciąż nie wiemy, co ją determinuje.

- „ względnie stałe warunki”- struktury anatomiczne i zjawiska neurofizjologiczne determinujące zachowanie inteligentne.

- „efektywność”- zależy od wielu czynników np.: aktualny stan organizmu, poziom aktywacji, motywacja, wiedza, czynniki środowiskowe (np. rodzaj otrzymanej instrukcji, stresory, nacisk grupowy).Względnie stałe są warunki wewnętrzne.

- „typowo ludzkie procesy poznawcze”- rozumowanie, wnioskowanie, myślenie abstrakcyjne, samokontrola, planowanie, korzystanie z dotychczasowego doświadczenia, itp.

- niepowtarzalny genotyp + niepow. Interakcja genotypu ze środowiskiem+ aktywność własna jednostki (ważna)

Inteligencja emocjonalna- wprowadzili P. Salovey i J. Mayer, rozpowszechnił D. Goleman. Przejawy w 5 podstawowych zdolnościach: znajomość własnych przeżyć, kierowanie emocjami, zdolności motywowania się, rozpoznawanie emocji u innych (empatia), nawiązywanie i podtrzymywanie związków z innymi (składnik inteligencji społecznej). Nie jest niezależna od inteligencji ogólnej.

Petrides, Furnham- skonstruowali narzędzie do pomiaru i.e. jako cechy. I.e. koreluje ujemnie z neurotycznością i dodatnio z ekstrawersją.

Inteligencja społeczna- wprowadził Thorndike ; zdolność rozumienia i kierowania ludźmi oraz rozumnego działania w stosunkach międzyludzkich. Koncepcję rozwinął J. Guilford w modelu struktury intelektu, zaproponował testy do jej pomiaru. Do tej pory nie potwierdzono, że jest niezależna od inteligencji ogólnej.

Inteligencja praktyczna-wprowadził Neisser; podkreślenie faktu, że inteligencja ogólna ma niewiele wspólnego z inteligencją przejawiającą się w życiu codziennym, w tym w pracy zawodowej.

J. Caroll- w wyniku badań stwierdził, że poszczególne jej rodzaje to zdolności reprezentujące w hierarchii zdolności czynniki drugiego stopnia, bardziej lub mniej nasycone czynnikiem ogólnym g, w zależności od tego, jak bardzo te specyficzne zdolności angażują procesy poznawcze.

Struktura inteligencji.

Ch. Spearman- stworzył podwaliny badań nad strukturą inteligencji; inicjator poznawczego podejścia do badań nad inteligencją. Rozwiązania oparte na badaniach empirycznych: podwaliny psychometrycznych badań nad inteligencją; rozwiązania teoretyczne: doprowadziło do opisu hipotetycznych mechanizmów poznawczych i biologicznych leżących u podstaw inteligencji.

Brak korelacji między postulowanymi przez Galtona i Cattella zdolnościami psychomotorycznymi traktowanymi przez tych autorów jako miary inteligencji a jej pomiarem dokonanym na podstawie testów angażujących rozumowanie oraz osiągnięć szkolnych. /stwierdzony przez S. Sharp i C. Wisslera/- punkt wyjścia badań Spearmana.

Równanie różnicy czwórkowej- pierwowzór analizy czynnikowej.

Dwuczynnikowa teoria zdolności- Spearman; wszystkie zdolności człowieka składają się z dwóch niezależnych czynników.

1. Inteligencja ogólna-czynnik „g”; czynnik mający charakter ogólny; wspólny dla wszystkich dokonywanych pomiarów; występuje w różnym nasyceniu- im go więcej, tym większy udział procesów umysłowych w rozwiązywaniu zadania; Wg Spearmana wkracza w miary zdolności wszelkiego rodzaju, jest stały dla każdej jednostki, ale zróżnicowany między jednostkami, utożsamiał go z tzw. „energią umysłową”; realnie nie istnieje, ale ma status hipotezy: istnieje mechanizm, który jest odpowiedzialny za to, co nazywamy inteligencją. Opiera się na procesach poznawczych polegających na zrozumieniu doświadczenia i na myśleniu abstrakcyjnym, którego istotą jest wydobycie związku lub konsekwencji z dwóch lub więcej zdarzeń (przesłanek, bodźców).

2. Zdolności specyficzne- czynnik „s”; różny dla różnych pomiarów; Wg Spearmana jest niezależny od czynnika g, a różne s są niezależne od siebie/z wyjątkami/.

Spearman sugeruje, że jego teoria dwuczynnikowa jest hierarchiczna, ale twierdzi, że „s” i „g” nie maja elementów wspólnych, więc tak naprawdę inteligencja w jego ujęciu jest jednoczynnikowa, bo sprowadza się do czynnika g.

- wszystkie procesy poznawcze są podporządkowane doktrynie „neogenezy”.

- Trzy podstawowe zasady funkcjonowania intelektu:

1. Zrozumienie własnego doświadczenia- jednostka ma mniejsze lub większe możliwości obserwowania tego, co dzieje się w jej własnym umyśle.

2. Edukcja relacji - proces umysłowy polegający na ujmowaniu stosunku między dwoma lub więcej elementami.

3. Edukcja korelatów - ma miejsce wtedy, kiedy znana jest relacja, a należy wydedukować to, co jest brakującym elementem, do którego ta relacja się odnosi.

Testy inteligencji, z założenia, służą do pomiaru inteligencji w rozumieniu Spearmana.

Krytyka: na inteligencję składa się więcej niż jeden czynnik; różnice co do liczby i jakości czynników, relacji w jakiej one pozostają w stosunku do siebie

T. Kelley- proponował 5 czynników inteligencji, równoległych, niezależnych od siebie: zdolności przestrzenne, liczbowe, werbalne, pamięć oraz szybkość przebiegu procesów poznawczych.

W pewnym sensie o modelu struktury intelektu- czynniki równorzędne czy hierarchiczne- decyduje zastosowana metoda analizy czynnikowej i technika rotacji czynników.

„psychometryczni” badacze inteligencji- wolą modele hierarchiczne

Modele czynników równorzędnych

Teoria podstawowych zdolności umysłowych- L. Thurstone; zastosował analizę czynnikową wymuszającą uzyskanie czynników równorzędnych; 7 zdolności podstawowych: rozumienie słów, płynność słowna, zdolności liczbowe, zdolności przestrzenne, zdolności rozumowania, pamięć, szybkość spostrzegania. Do ich pomiaru Thurstone opracował Testy Podstawowych Zdolności Umysłowych. ALE: po kolejnej analizie czynnikowej wyłonił się czynnik nadrzędny, drugiego stopnia, nazwany zdolnością indukcji, zbieżny z czynnikiem g.

Rotacja ukośna- wprowadzona do analizy czynnikowej przez Thurst.; transformuje pierwotne nieskorelowane czynniki wspólne w czynniki pomiędzy sobą skorelowane.

Model struktury intelektu (MSI)- twórca J. Guilford; inaczej: teoria trzech aspektów intelektu; stosował !centroidalną metodę analizy czynnikowej z rotacją ortogonalną!(uff…)- wyklucza możliwość uzyskania czynników hierarchicznych, ale za to wyodrębnione czynniki podporządkował 3 aspektom /operacja, treść materiału, wytwór/(o statusie założeń teoretycznych)niepotwierdzonych w analizie czynnikowej. Służy do generowania hipotez- wyodrębniania nowych czynników. Zdolności elementarne są od siebie niezależne i nie korelują ze sobą.

Operacje- dotyczą procesów przetwarzania informacji. Obejmują 5 kategorii: pamięć, wytwarzanie (myślenie) dywergencyjne, wytwarzanie konwergencyjne, ocenianie. Operacje są wykonywane na dwóch rodzajach informacji, które dotyczą treści i wytworu.

Treści- odnoszą się do informacji. 4 kategorie: figuralna, symboliczna, semantyczna, behawioralna.

Wytwory- odnoszą się do formalnego aspektu informacji. 6 kategorii: jednostki, klasy, relacje, systemy, przekształcenia, implikacje.

Zalety MSI: najbliższy sposobom myślenia o inteligencji w kategoriach informacji; myślenie dywergencyjne istotne w psychologicznych teoriach twórczości oraz testach płynności, giętkości i oryginalności myślenia twórczego; podkreśla różnorodność procesów umysłowych uczestniczących w zachowaniu inteligentnym.

Wady MSI: model atomistyczny; ignoruje fakt, że zdolności nie są izolowane jedne od drugich; czynniki wynikają z faworyzowanej teorii; podważenie trafności logicznej modelu struktury intelektu; „niepożyteczna złożoność”; wyodrębnione czynniki są sztucznym wytworem.

Modele czynników hierarchicznych.

C. Burt- koncepcja odwołująca się do badań empirycznych, ale oparta tylko na rozważaniach teoretycznych. Trudno zaliczyć do koncepcji czynnikowych. Poziom 1- inteligencja ogólna, p.2- relacje, p.3- skojarzenia, p.4- postrzeganie, p.5- wrażenia.

P. Vernon- koncepcja oparta na badaniach empirycznych. Struktura inteligencji składa się z 4 poziomów (im niższy tym mniejsze nasycenie czynnikiem g).

g

Główne czynniki grupowe

Cz. Werbalno-szkolny Cz. Praktyczny

Drugorzędne

czynniki grupowe

Zdolności werbalne Z. liczbowe z. przestrzenne z. mechaniczne

z. manualne

Czynniki

Specyficzne

Wariancja: 40% cz. g. ; 10% cz. grupowe główne i drugorzędne; 50% czynniki specyficzne i błąd pomiaru.

R. Cattell i J. Horn- hierarchiczny model zdolności umysłowych / najbardziej ceniony model hier./; podział czynnika g:

a) inteligencję płynną( g _f): uwarunkowana właściwością fizjologiczną struktur nerwowych w mózgu; zależy mocno od czynnika genetycznego; podobna do inteligencji A wg Hebba; ujawnia się w zadaniach na ujmowanie stosunków między rzeczami/elementami w testach niewerbalnych (edukcja relacji u Speramana); ujawnia wrodzoną zdolność rozumowania; wg Horna rozwija się do starości.

b) inteligencję skrystalizowaną (g _c): podobna do inteligencji B wg Hebba; jest wynikiem doświadczenia i uczenia się, które nakładają się na inteligencję płynną; zmiany z wiekiem, wpływ kultury; wg Horna rozwija się do okresu dojrzewania.

Później: Cattell twierdził, że g _f jest najbardziej zbliżona do g Spearmana i nie trzeba dawać nad g _f i g _c nadrzędnego czynnika g. Ale: inni badacze wykazali, że g _f i g _c dzielą wariancję z czynnikiem g i że są ze sobą skorelowane.

Triadowa teoria struktury zdolności- Cattella; istnieją 3 główne składniki zdolności: możliwości, (zdolności ogólne, ograniczone biologicznie: szybkość i płynność przebiegu procesów umysłowych, pamięć i zajmująca centralne miejsce g _f ) , zdolności lokalne (zdolności percepcji wzrokowej i słuchowej, sprawności motoryczne; występują obok g _f i g _c), zdolności pośredniczące /instrumentalne/( wszystkie zdolności podstawowe wg Thurstone’a, miejsce centralne g _c – ogólna zdolność pośrednicząca.

Carroll- wprowadził pojęcie warstwy- absolutna miara stopnia ogólności czynnika w zakresie obszaru zdolności poznawczych. Jakikolwiek czynnik może należeć do określonej warstwy, niezależnie od stopnia, na którym go operacyjnie, na podstawie dokonanej analizy czynnikowej, wyizolowano. Struktura zdolności poznawczych składa się z 3 warstw. Zdolności poznawcze:

1. wąskie/warstwa I/: najbardziej specyficzne, specjalizacja zdolności, różne treści i procesy stosowane w zadaniach.

2. szerokie/warstwa II/: inteligencja płynna, inteligencja skrystalizowana, ogólna pamięć i zdolność uczenia się, ogólna percepcja wzrokowa, ogólna percepcja słuchowa, ogólna zdolność wydobywania z pamięci, ogólna szybkość umysłowa(szybkość przetwarzania informacji, szybkość reakcji psychomotorycznych)

3. ogólne/warstwa III/- tu czynnik inteligencji ogólnej G lub G3(podobne do g Spearmana), ma wspólną wariancję z czynnikami z war.II

Najpowszechniej akceptowany pogląd na strukturę inteligencji.

Triarchiczna teoria inteligencji.

R. Sternberg- istotę inteligencji człowieka należy rozpatrywać z 3 punktów widzenia; teoria o jednostkach i ich relacji do świata wewnętrznego, ich świata zewnętrznego i ich doświadczeń, które są mediatorami między wewnętrznym i zewnętrznym światem jednostek. 3 subteorie wchodzą w jej skład:

1) s. składników:najbliższa pojęciu inteligencji w ujęciu psychometrycznym, zwłaszcza Intel. Płynnej. Sternberg nazywa ją inteligencją analityczną lub akademicką; 3 rodzaje składników:

• metaskładniki (procesy przetwarzania informacji wyższego rzędu występujące w czynnościach planowania, kontroli i podejmowania decyzji. Nadzorują przebieg procesów niższego rzędu):decyzja co do problemu, który należy rozwiązać; wybór składników niższego rzędu; decyzja dotycząca angażowania zasobów uwagi; kontrola rozwiązania zadania; wrażliwość na zewnętrzne sprzężenie zwrotne.

• składniki wykonawcze (procesy przetwarzania informacji uczestniczące w wykonywaniu zadań): kodowanie bodźców; strukturalizacja i porównywanie bodźców (wnioskowanie, przekształcanie, zastosowanie, porównywanie, wyjaśnianie); reakcja.

• składniki nabywania wiedzy (procesy przetwarzania informacji obecne w czynnościach uczenia się i nabywania wiedzy): selektywne kodowanie polegające na odrzuceniu informacji nieistotnych od istotnych; selektywne łączenie, w czasie którego następuje proces strukturalizacji informacji; selektywne porównywanie polegające na odniesieniu nowo nabytej informacji do informacji uprzednio utrwalonych. Tu miara inteligencji to różnice indywidualne w szybkości nabywania wiedzy.

- zadania odwołujące się do rozumowania indukcyjnego

- model myślenia przez analogię (6 składników procesu przetwarzania informacji w rozumowaniu indukcyjnym/status elementarnych składników przetwarzania informacji przebiegających na wewnętrznych reprezentacjach przedmiotów i symboli/: rozkodowanie, wnioskowanie, umiejscowienie, zastosowanie, uzasadnienie, odpowiedź)

2) s. doświadczenia: - 2 rodzaje składników

• zdolność radzenia sobie z nowym zadaniem i wymogami środowiska- wymaga ogólnego systemu przetwarzania informacji (procesy są kontrolowane i uświadomione)

• zdolność automatyzacji procesów myślowych- /zadania znane/wymaga lokalnego systemu informacyjnego

3) s. kontekstu:

• adaptacja- inteligencja jako celowa adaptacja do istniejącej rzeczywistości

• selekcja

• kształtowanie (zmiana)

Wyniki badań Sternberga: Inteligencja ogólna i praktyczna(zdrowy rozsądek) układają się w 2 niezależne czynniki. I. prakt. słabo lub wcale nie koreluje z i. psychometryczną, ALE : (o zgrozo!)w badaniach innych autorów wyszło, że koreluje z nią!.(bądź tu człowieku mądry:-/)

Formalna teoria inteligencji

Nęcka- skoncentrował się na formalnej teorii myślenia Newella i Simona. Wg nich istotne dla zrozumienia procesu myślenia jest nie tyle poznanie jego treści, ile sposobu jego przebiegu (uwzględniając szybkość, pojemność i tolerancję na brak wyniku czynności poznawczej).

Nęcka odniósł pojęcie pojemności do uwagi i pamięci roboczej (pamięć operacyjna).

Zasoby uwagi korelują dodatnio z wynikami testów inteligencji. Pojemność pamięci roboczej koreluje z inteligencją psychometryczną.

Pobudzenie- pomiar na podstawie techniki „papier-ołówkek”. Koncepcja R. Thayera pozwala na pomiar samooceny pobudzenia w kategoriach pobudzenia energetycznego (energia-zmęczenie) i pobudzenia napięciowego (napięcie-spokój). U Nęcki te różne pobudzenia są mediatorami zasobów uwagi i pojemności pamięci roboczej. Pobudzenie energetyczne pełni funkcje mobilizujące, zwiększa zasoby obu procesów (z wyjątkami). Pobudzenie napięciowe ma funkcje lękotwórcze, zmniejsza pojemność zasobów uwagi.

Proces inteligencji – proces oscylowania przez organizm w granicach pobudzenia, które są akceptowalne w przypadku konkretnej osoby (wielkość zasobów uwagi i pojemność pamięci roboczej), rozwiązującej konkretne zadania w konkretnej sytuacji.

Ekstrawersja współdeterminuje wielkość pobudzenia energetycznego, neurotyczność- napięciowego.

Nęcka mówi o inteligentnym zachowaniu- kompetencje konkretnej osoby w rozwiązywaniu pewnej klasy zadań. Poziom kompetencji intelektualnych danego człowieka jest cecha trwałą, ale waha się w zależności od cech sytuacji zewn., motywacji, osobowości i innych czynników.

Model ma łączyć podejście poznawcze z psychometrycznym.

Osoby bardziej inteligentne mają większe zasoby uwagi i pojemność pamięci roboczej od osób mniej inteligentnych.

Teoria wielu inteligencji.

H. Gardner- należy odejść od testów i korelacji na rzecz bardziej naturalnych źródeł informacji o tym, jak ludzie na świecie rozwijają umiejętności ważne w ich codziennym życiu. Inteligencja- zdolność do rozwiązywania problemów lub do tworzenia produktów cenionych w określonym środowisku kulturowym lub w społeczności. /teoria wielce spekulatywna- cóż za piękne określenie/

7 inteligencji wyodrębnionych przez Gardnera: językowa, logiczno-matematyczna, przestrzenna, muzyczna, cielesno-kinestetyczna, interpersonalna, intrapersonalna.

W społeczności amerykańskiej najwyżej cenione: językowa i logiczno-matematyczna.

ROZDZIAŁ 5 – MECHANIZMY POZNAWCZE I BIOLOGICZNE LEŻĄCE U PODSTAW INTELIGENCJI

Charles Spearman – czynnik g:

- wynik analizy czynnikowej, nie zaś „coś”, czemu można przypisać realny byt

- W celu definicji, odwołanie do fizycznego pojęcia energii – czynnik g to energia umysłowa (psychologiczno-fizjologiczna)

- różnice indywidualne pod względem tej energii umysłowej – 3 wymiary:

1. maksymalna ilość energii mierzonej przez czynnik g

2. stopień bezwładności (szybkość zmiany jednego systemu energetycznego w drugi)

3. łatwość regeneracji systemu po dużym wysiłku

2 nurty badań mających na celu dociekanie natury inteligencji:

1. Poznawczy – procesy przetwarzania informacji uczestniczące w rozwiązywaniu zadań poznawczych (np. czas reakcji)

2. Biologiczny – funkcje i struktury mózgu; badania nad genetycznymi podstawami inteligencji

   Inteligencja a szybkość i efektywność wykonywania elementarnych zadań poznawczych

   Hipoteza F. Galtona o związku inteligencji ze zdolnością do odbioru i różnicowania bodźców sensorycznych – podstawą badań, które wykazały, że z inteligencją psychometryczną wiążą się takie zmienne jak szybkość reakcji na proste bodźce sensoryczne i semantyczne oraz efektywność różnicowania bodźców

   4 założenia badań:

1. Przedmiotem są elementarne zadania poznawcze (elementary cognitive tasks, ECT)

2. Wynik (czas lub efektywność) nie zależy od wiedzy ani umiejętności jednostki

3. ECT odwołują się do przetwarzania info a nie do treści zadania – są wspólne wszystkim ludziom

4. Wykonywanie ECT angażuje procesy poznawcze takie jak pamięć i uwaga – leżą one u podstaw zachowań inteligentnych

   CZAS REAKCJI ECT

   Czas reakcji (CR) prostej – na pojedynczy bodziec niosący ze sobą zero bitów informacji (aktywność poznawcza jest w tym przypadku znikoma, polega jedynie na percepcji bodźca)

   Czas reakcji złożonej (z wyborem) – wybór spośród 2 lub więcej bodźców tego, który jednostka uważa za trafny

   Arthur Jensen – badania związku między czasem reakcji motorycznej a inteligencją psychometryczną. 3 założenia:

1. Czynnik g jest wspólny dla wszystkich rodzajów czynności poznawczych

2. Czynnik g odzwierciedla wariancję w szybkości i efektywności procesów przetwarzania info

3. Osoby charakteryzujące się szybszym procesem przetwarzania info mają szybszy CR

Prawo Hicka – CR wzrasta liniowo jako funkcja logarytmiczna liczby wyborów czy alternatywnych bodźców.

Związek inteligencji z CR prostej – najsłabszy (-0,10). Siła związku wzrasta, gdy dokonuje się pomiaru CR z wyborem – ale tylko do pewnej liczby bodźców (8 bodźców)

3 hipotezy Jensena:

1. Szybkość transmisji impulsu nerwowego stanowi podstawę ogólnej zdolności umysłowej i związku CR ze zdolnościami umysłowymi

2. Szum w transmisji neuronalnej może sprawić, że intraindywidualna zmienność w CR koreluje z testami inteligencji

3. U podstaw korelacji CR z testami inteligencji leży pamięć operacyjna

Robert Sternberg – pionier badań nad związkiem między czasem wykonywania elementarnych zadań poznawczych o treści semantycznej a inteligencja psychometryczną

Szybkość przebiegu składników procesu przetwarzania info koreluje dodatnio z inteligencją psychometryczną.

Earl Hunt – klasyczny przykład badań nad wyżej opisanym związkiem

Wg Hunta, mechanizmem organizującym procesy poznawcze jest pamięć robocza i długotrwała.

Badanie polegające na porównywaniu liter (procedura badawcza M. Posnera) – czas porównywania liter fizycznie identycznych koreluje jedynie z inteligencją płynną, natomiast czas porównywania bodźców semantycznie identycznych – koreluje z oboma rodzajami inteligencji

A. Neubauer, R. Riemann, R. Mayer, A. Angleitber – badanie analogiczne do Hunta, z tym , że zastosowano 3 różne zadania poznawcze:

1) pomiar czasu reakcji motorycznej (oparty na paradygmacie Hicka)

2) zadanie Posnera

3) zadanie Sternberga (test rozpoznawania cyfr)

- Najwyższe wskaźniki korelacji z CR uzyskało zadanie Posnera, najniższe – zadanie Sternberga.

- Wniosek, iż inteligencja psychometryczna wiąże się głównie z pamięcią trwałą a jej związek z pamięcią roboczą jest niejednoznaczny.

- Co leży u podłoża związku czasu reakcji z inteligencją? Najprawdopodobniej – szybkość przewodzenia impulsu nerwowego od receptora do kory mózgowej

CZAS INSPEKCJI

Czas inspekcji (CI) – szybkość podejmowania decyzji z pominięciem szybkości reakcji w przypadku czasu wstępnej analizy percepcyjnej bodźców wzrokowych.

- Istota badań: przez zmianę ekspozycji bodźca wzrokowego ogranicza się dokładność podejmowanej przez osobę badaną decyzji.

- Badanie polega zazwyczaj na różnicowaniu dwóch horyzontalnie eksponowanych linii połączonych za sobą linią poziomą; długość jednej jest zawsze stała, drugiej – zmienia się losowo z ekspozycji na ekspozycję.

- Zadaniem os. badanej jest ocena, która linia jest dłuższa, przy czym z ekspozycji na ekspozycję zmieniany jest również czas prezentacji bodźców.

- Miarą CI jest ten czas ekspozycji, przy którym os. badana udzieliła 95% prawidłowych odpowiedzi.

- Osoby inteligentne mają krótszy czas inspekcji, ponieważ dokładniej różnicują bodźce przy krótszym czasie ekspozycji.

Kierunek związku CI <–> inteligencja - 3 hipotezy (Deary):

1. CI jest trafnym wskaźnikiem efektywności elementarnych procesów przetwarzania info i odpowiada do pewnego stopnia za wariancję niektórych aspektów inteligencji

2. CI jest złożonym zadaniem umysłowym angażującym strategie umysłowe typowe dla osób inteligentnych

3. Istnieje inna, niekontrolowana zmienna przyczyniająca się do różnic indywidualnych w czasie inspekcji i inteligencji.

- Istnieje również czas inspekcji słuchowej.

J. Grudnik i Kranzler – metaanaliza wyników badań nad CI wzrokowej i słuchowej i inteligencją. Wnioski:

- siła związku między CI wzrokowej i słuchowej a IQ jest niemal identyczna

- wielkość korelacji między CI a IQ nie różnicuje osób dorosłych od dzieci

- siła związku zwiększa się dla wyników skorygowanych ze względu na błąd doboru próby, błąd pomiaru i zakres zmienności

SKŁADNIKI POZNAWCZE WYSTĘPUJĄCE W TRAKCIE ROZWIĄZYWANIA ZADAŃ A INTELIGENCJA PSYCHOMETRYCZNA

• pamięć

Psychologowie poznawczy za centralny konstrukt przyjmują pamięć operacyjną, nie zaś inteligencję.

Podejście psychometryczne kładzie nacisk na czynnik g.

- obok Spearmanowskiego czynnika g, występuje hierarchiczna struktura w zakresie operacji poznawczych obecnych przy rozwiązywaniu zadań

- na szczycie tej hierarchii znajduje się pamięć operacyjna, oznaczana jako g*

- czynniki g i g* silnie ze sobą korelują – mierzą one w zasadzie podobne – ale nie tożsame – zjawiska

• uwaga

U podstaw badań nad związkiem uwagi i inteligencji – teoria zasobów uwagi Kahnemana.

E. Hunt – badania w paradygmacie „podwójnych zadań”; wyniki: poziom inteligencji koreluje umiarkowanie z zasobami uwagi

Lazar Stankov – 3 aspekty uwagi:

1. koncentracja – długotrwałe utrzymywanie uwagi a zadaniu

2. płynność – tendencja do zmiany sposobu rozwiązywania zadania

3. szybkość operacji umysłowych

Wszystkie one korelują z inteligencją (szybkość oczywiście ujemnie)

Czynność bioelektryczna mózgu a inteligencja

Badania nad związkiem inteligencji i falami EEG (alfa i beta)
Hans Berger – odkrywca zjawiska czynności bioelektrycznej mózgu, wprowadzenie pojęcia elektroencefalografii (EEG)
- fale alfa – w stanie pełnego relaksu, gdy nie działają bodźce zewnętrzne
- fale beta – w stanie pobudzenia emocjonalnego, gdy działają bodźce zewnętrzne
- niejednoznaczne wyniki, ale świadczą o tym, że osoby umysłowo upośledzone mają istotnie niższą częstotliwość fal alfa w porównaniu z osobami normalnymi (czyli im wyższa częstotliwość fal alfa, tym wyższy poziom inteligencji; dodatnia korelacja)

Badania nad potencjałami wywołanymi (PW, evoked potential), odzwierciedlającymi aktywność bioelektryczna mózgu związaną z analizą bodźców, podejmowaniem decyzji i inicjowaniem reakcji.
John Ertl – pionier badań nad PW:
- Hipoteza mówiąca, iż PW są elektrycznym wskaźnikiem procesu przetwarzania info przebiegającego w mózgu i dlatego zasadnym jest wiązanie efektywności tego procesu z inteligencją
- Czas latencji na bodźce świetlne skraca się wraz z poziomem inteligencji osób badanych
- współczesne badania potwierdzają, że szybkość przebiegu procesów neurofizjologicznych jest jednym ze składników determinujących inteligencję

Donna i Allan Hendricksonowie – 
- podczas przekazywania impulsów nerwowych przez synapsy powstają błędy w transmisji – błędy w przekazywaniu info
- u osób o wysokim IQ liczba tych błędów jest mniejsza
- Gdy błędy takie nie występują, uśredniona fala PW zachowuje kształt pojedynczej fali i kształt ten jest złożony
- im więcej błędów, tym mniej złożony kształt uśrednionej fali PW (błędy powodują, iż kształty pojedynczych fal są różne i nakładając je na siebie, otrzymamy falę bardziej uproszczoną)
- METODA SZNURKOWA jako pomiar złożoności fali – kształt fali traktuje się jak kawałek odpowiednio ułożonego sznurka, którego długość mierzy się po wyprostowaniu. 
- korelowanie tak uzyskanej charakterystyki PW z ilorazem inteligencji – istnieje istotny i silny związek między inteligencją psychometryczną a stopniem złożoności fal uśrednionych PW.
- im wyższy IQ, tym mniejsza zmienność PW

Aktywność metaboliczna mózgu a inteligencja
Badania przy pomocy tomografii pozytronowej (PET)  - Robert Haier:
- osoby o wyższych wynikach w teście inteligencji charakteryzują się większą aktywnością metaboliczną mózgu 
- aktywność metaboliczna w prawej półkuli silniej koreluje z inteligencją wykonaniową, aktywność w lewej półkuli – z inteligencją werbalną
- osoby o większych możliwościach poznawczych angażują mniejsze zasoby metaboliczne mózgu (spalają mniej energii) 

Badania przy pomocy rezonansu magnetycznego (MRI) - V. Prabhakaran:
- podczas rozwiązywania zadań z testu inteligencji Ravena występuje silniejsza aktywacja obszarów kory lewej półkuli w przednich częściach mózgu (test Ravena wymaga wnioskowania przez analogię – jest testem inteligencji płynnej; angażuje pamięć roboczą => potwierdzenie tezy o istnieniu silnego związku między inteligencją płynną a pamięcią roboczą)
Mankamentem badań przy użyciu PET i MRI jest mała liczebność osób badanych

Wielkość mózgu a inteligencja

Pearson – korelacja między wielkością głowy a inteligencją jest znikoma (brak predykcji)

Rushton i Ankney – pomiar mózgu techniką MRI – korelacja wielkość mózgu a inteligencja wynosi od 0,15 do nawet 0,42 u zdrowych dorosłych (dobry predyktor)

Największy mózg ma mongoidalna, potem biała, potem czarna (taka sama zależność jak dla IQ), różnice minimalne, ale istotne statystycznie

Mężczyźni mają większe mózgi, ale brak różnic w IQ

Flashman – wielkość mózgu koreluje z IQ (0,25), ale tylko ze skalą wykonaniową w teście Wechslera, z werbalną nie

Cały mózg jest zaangażowany w zachowania inteligentne

Zbliżony wkład czynnika genetycznego i środowiska w wariancję inteligencji: wyniki badań oparte na metaanalizach

3 metaanalizy – wniosek z nich: równa rola dziedziczności i środowiska w determinowaniu różnic indywidualnych w inteligencji:

• najwyższe współczynniki korelacji dla bliźniąt MZ, a zerowe dla osób niespokrewnionych (współczynnik korelacji rośnie wraz z pokrewieństwem genetycznym) – rola genów

gdy osoby wychowywane oddzielnie, to współczynniki korelacji były niższe – rola środowiska

• 50% geny

50% środowisko:

- wspólne 25%

• specyficzne 15%

• błąd pomiaru 10%

Wkład czynnika genetycznego w korelację miedzy inteligencją ogólną a specyficznymi zdolnościami poznawczymi oraz specyfika rozwojowa determinant różnic indywidualnych w inteligencji.

Wkład genów i środowiska w specyficzne zdolności poznawcze, nie tylko w ogólną inteligencję g

zdolności werbalne i przestrzenne są głównie zdeterminowane genami i środowiskiem specyficznym, a mało zależą od środowiska wspólnego

odziedziczalność zdolności:

• werbalnych 0,71

• przestrzennych 0,74

• szybkość 0,89

• pamięć 0,38-0,43

wkład genów w wariancję zdolności specjalnych wzrasta wraz z wiekiem (tak jak zdolności ogólnych)

Swedish Adoption/Twin Study of Aging (SATSA)

Za część wariancji poszczególnych zdolności specjalnych odpowiada czynnik genetyczny specyficzny dla tych zdolności, taki który nie wyjaśnia wariancji zdolności ogólnych (ale ta wartość jest mniejsza niż dla czynnika ogólnego)

większość wariancji w specyficznych zdolnościach poznawczych jest fenotypowo wspólna – ten sam czynnik genetyczny warunkuje różne zdolności specyficzne

Wariancja zdolności ogólnych:

- 76% geny

- 20% środowisko specyficzne

- 4% środowisko wspólne

Czy wkład czynnika genetycznego i środowiskowego zmienia się wraz z wiekiem?

dzieciństwo: głównie środowisko wspólne, geny 40%

dorosłość: głównie środowisko specyficzne, geny 60%, środowisko wspólne 0%, mniejszy błąd pomiaru niż u dzieci

wzrasta odziedziczalność i maleje znaczenie środowiska wspólnego

Colorado Adoption Project (CAP)

• zdolności specyficzne – ważna rola środowiska specyficznego; wkład czynnika genetycznego jest większy w wariancję czynnika g niż jego składników

• wkład środowiska wspólnego jest nieistotny

• wkład genów od 0,26 dla zdolności werbalnych do 0,53 dla pamięci

Nowe perspektywy badań nad rolą genów leżących u podstaw inteligencji: od genetyki zachowania do genetyki molekularnej

badacze poszukują genów odpowiedzialnych za zachowanie inteligentne, zaczeli szukać, bo:

- niezależnie od sposobu pomiaru inteligencja w dużym stopniu zależy od czynnika genetycznego

- różne postaci upośledzenia umysłowego uwarunkowane są jednym genem (np. fenyloketonuria, Alzheimer)

• u podłoża inteligencji leży wiele genów o zmiennej wielkości wpływu, co tłumaczy ciągłość czy stopniowalną zmienność poziomu inteligencji

• badanie loci cech ilościowych (QTL)

• nie istnieje pojedynczy gen, który determinowałby inteligencję

Ewolucja mózgu a inteligencja

• inteligencja rozwijała się przez wiele milionów lat, równolegle ze zmianami zachodzącymi w mózgu

• inf. z badań paleontologicznych, archeologicznych i porównawczych zwierząt

• większość stwierdzeń na temat ewolucji inteligencji ma status hipotez

• inteligencja jest zjawiskiem biologicznym, wspólnym człowiekowi i zwierzętom

• inteligencja = zdolność adaptacji zachowania do nowych warunków środowiska (ta definicja została wprowadzona przez Sterna)

Wybrane teorie wyjaśniające filogenezę inteligencji biologicznej

a) Czteroczynnikowa teoria inteligencji biologicznej Stenhouse`a

wszystkie uwarunkowania zachowań inteligentnych można sprowadzić do 4 czynników:

• D – czynnik kierunkowy; odpowiada za sprawność interakcji sensorycznej i motorycznej jednostki ze środowiskiem; występuje już we wczesnym stadium rozwoju filogenetycznego w postaci zachowań instynktownych

• C – centralny magazyn pamięci; służy gromadzeniu doświadczeń sensorycznych i motorycznych; od pojemności pamięci zależy sprawność zachowań adaptacyjnych, to fundament uczenia się

• A – abstrahowanie i generalizowanie; zdolność dostrzegania podobieństw i różnic pozwala wybrać z pamięci treści przydatne do modyfikacji zachowania; silnie zaznaczony u gatunków ewolucyjnie wyższych

• P – zdolność odraczania lub powstrzymywania reakcji nawykowych (hamowanie wewnętrzne Pawłowa) = kontrola zachowania

b) Poznawcza teoria filogenezy inteligencji Donalda

istotne punkty zwrotne w ewolucji poznawczej hominidów zaczęły się dopiero u pikantropa, a potem u homo sapiens; ewolucja zachodząca w mechanizmie pamięci:

• Pamięć mimetyczna, umiejętności motoryczne – brak komunikacji werbalnej, naśladownictwo - wytwarzanie narzędzi, świadoma ekspresja twarzy, głosu, ciała umożliwiła przekazywanie stanów emocjonalnych

• Pamięć leksykalna – zdolność komunikacji, język; wywarło to ogromny wpływ na stosunki społeczne i sposób kontroli środowiska fizycznego i społecznego (u homo sapiens ok. 45 tys. lat temu)

• Pamięć zewnętrzna – przekazywanie i wykorzystywanie doświadczenia nagromadzonego przez poprzednie pokolenia (różne wytwory np. narzędzia, obrazy, budowle, dokumenty pisane)

Encefalizacja a inteligencja

• stosunek wagi mózgu do reszty ciała jest największy u człowieka

• Jerison: encefalizacja to nadwyżka wielkości mózgu ponad wymogi, jakie stawia wielkość ciała; wielkość mózgu wiąże się ze zdolnością do przetwarzania inf., więc encefalizacja jest miarą inteligencji

• Wprowadził iloraz encefalizacji EQ = stosunek rzeczywistej wagi mózgu do wartości oczekiwanej dla danego gatunku

• EQ dla homo sapiens = 7,79

• EQ zwierząt wymarłych jest niższe niż tych żyjących współcześnie – wraz z ewolucją gatunków zwierzęcych rosła zdolność przetwarzania inf. w mózgu

• Allometria – pomiar względnej wielkości części organizmu w stosunku do całości ciała

Strukturalne zróżnicowanie mózgu, iloraz encefalizacji a zachowania inteligentne

• zwierzęta należące do tego samego gatunku, ale do różnych rodzajów mają często podobny EQ, czyli podobną inteligencję; ale zdolność ta wykorzystywana jest w różny sposób – różne rodzaje różnią się pod względem proporcji poszczególnych tkanek mózgowych (np. u gryzoni mocno rozwinięte są obszary mózgu odpowiedzialne za słuch i węch, a u ptaków za wzrok i równowagę

• stąd istnieje taka różnorodność zachowań inteligentnych

zasada masy właściwej – masa tkanki nerwowej odpowiedzialnej za daną funkcję odpowiada ilości inf. przetwarzanej przy pełnieniu tej funkcji

EQ nie można stosować do porównywania różnic wewnątrzgatunkowych

Ważna jest nie tylko waga mózgu, ale też jego struktura (bo np. człowiek i szympans mają taką samą wagę mózgu)

Człowiek ma rozwiniętą korę nową, w tym głównie płaty czołowe odpowiedzialne za zachowania typowo ludzkie

Wraz z rozwojem filogenetycznym gatunków rośnie bogactwo powiązań między poszczególnymi obszarami mózgu

ROZDZIAŁ 6: ROLA ADAPTACYJNA INTELIGENCJI W ŻYCIU CODZIENNYM.

O czym będzie?

Rozdział ten ma na celu przedstawienie danych empirycznych ilustrujących związek inteligencji ogólnej (i.) z nauką szkolną, działalnością zawodową oraz z osiągnięciami zawodowymi, a także z patologią życia codziennego.

Ale dlaczego i. ma mieć moc predyktywną? Ponieważ:

1. Odzwierciedla ona zdolność rozumowania, rozw. problemów, myślenia abstrakcyjnego i nabywania wiedzy.

2. Zarówno testy i. jak wykonywane czynności w życiu codziennym i w pracy są nasycone złożonością poznawczą. Rodzaj pr. poznawczych uczestniczących w rozwiązywaniu testów i., takich jak abstrahowanie, kontrastowanie, wnioskowanie, wynajdywanie podobieństw i różnic – to jednostki składowe i. przewijające się w rozumowanie, rozw. problemów i łatwości ujmowania nowych treści.

Badania longitudinalne Lee Termana nad powodzeniem życiowym dzieci o wybitnej i. (IQ<140)

Cele badania Termana:

1. Dokonanie wszechstronnej charakterystyki dzieci odznaczających się wybitnymi zdolnościami umysłowymi

2. Śledzenie ich losów życiowych

3. Ustalenie, jakie czynniki współ determinują ich późniejsze osiągnięcia życiowe

Wyniki:

• Dzieci szybciej osiągały dojrzałość szkolną, a w klasie wyprzedzały pod względem osiągnięć szkolnych jak również aktywności poznawczej swoich kolegów.

• Wiele z nich ukończyło studia wyższe, uzyskało tytuły naukowe oraz dobyło wys. kwalifikacje zawodowe.

• ALE! Nie wszystkie dzieci z tej grupy osiągnęły wybitne rezultaty zawodowe czy powodzenie w życiu.

A zatem jakie cechy odróżniały dzieci o wybitnej i., które odniosły sukces od tych, które go nie odniosły?

• Miały lepsze zdrowie psychiczne

• Większą stałość em.

• Lepsze przystosowanie społ.

• Czyli różnice występowały w: i. emocjonalnej, społecznej oraz potrzebie osiągnięć.

Inteligencja a wykształcenie

Niski poziom i. to jeden z najlepszych predyktorów niepowodzeń szkolnych, podobnie jak wys. IQ pozwala z dużym prawdopodobieństwem przewidywać sukces w nauce szkolnej.

Spośród osób wstępujących do szkoły średniej około 5% uczniów nie kończy jej, gł. z powodów intelektualnych bądź ze względu na niski status ekonomiczno-społ. (SES) rodziców.

Badania Herrnsteina i Murraya (kojarzycie panów z wykładów z psychometrii? To ci od the Bell Curve ;) oparte na danych uzyskanych w ramach Narodowego Studium Longitudinalnego Młodzieży (National Longitudinal Survey of Youth, NLSY:

• Prawdopodobieństwo porzucenia szkoły jest znacznie większe w przypadku uczniów o niskiej i. niż przy wys.

• SES rodziców w znacznie mniejszym stopniu niż i. pozwala przewidywać niepowodzenia szkolne.

• Czynniki te pozostają w interakcji: ryzyko porzucenia szkoły jest większe w przypadku osób o niskiej i. pochodzących z rodzin o niskim SES niż w przypadku działania każdego z tych czynników oddzielnie.

Matarazzo: Iloraz i. absolwentów szkół średnich mierzony testem Wechlera wynosi 105, a absolwentów szkół uczelni wyższej z licencjatem – 115, a z doktoratem – 125 (wyniki podobne do uzyskanych w NLSY).

• Dla licencjatu ważniejsza jest wys. i. niż SES rodziców.

Kontrowersje wokół korelacji wykształcenia z IQ, czyli co na co wpływa?

Jak można się domyślić, kierunek zależności zależy do której grupy zwolenników się należy

Zwolennicy poglądu o dominującym wkładzie czynnika genetycznego w determinacji różnic indywidualnych w i. głoszą, że to i. decydująco wpływa na poziom wykształcenia. Z kolei zwolennicy poglądu, że inteligencja kształtuje się w wyniku doświadczenia i edukacji szkolnej, traktują wykształcenie jako czynnik determinujący poziom i.

No to kto ma rację? Czyli o tym, że prawda jak zwykle leży po środku.

Ceci i Williams: poziom i. pozostaje w związku miedzy innymi z takim czynnikami, jak: przerywane uczęszczanie do szkoły, opóźniony start szkolny, czas trwania nauki szkolnej, opuszczenie szkoły przed uzyskaniem dyplomu, długi czas trwania wakacji, data urodzin decydująca o niemal rocznym opóźnieniu rozpoczynania nauki. Wszystkie te czynniki, wyrażające w różnej postaci skrócony okres pobierania nauki szkolnej, idą w parze z obniżonym IQ w porównaniu z grupami uczniów równoważnych pod względem zmiennych demograficznych, u których w. w. czynniki nie wystąpiły.

Learned i Wood: badania 3 grup różniących się pod względem wykształcenia: maturzystów, studentów II roku (^^), i studentów kończących studia. Wyniki: poziom inteligencji wzrasta wraz z poziomem wykształcenia, zarazem jednak u studentów, których cechowała ta sama liczba lat nauki szkolnej występowała duża wariancja i. Ok. 10% uczniów kończących szkołę średnią uzyskało lepszy wynik w teście i. niż połowa studentów kończących studia wyższe.

• Związek poziomu wykształcenia z poziomem i. jest złożony i zapewne wpływ obu tych czynników na siebie ma charakter obustronny.

Inteligencja a zarobki.

Ceci i Williams: kiedy kontrolowany jest poziom wykształcenia, istnieje liniowy związek z wys. zarobku a poziomem i. Ale z drugiej strony poziom wykształcenia idzie w parze z wys. zarobku niezależnie od poziomu i.

• Wariancja w zakresie wys. dochodów zależy w dużym stopniu od innych czynników a i. jest umiarkowanym predykatorem poziomu zarobków.

Związek i. z ubóstwem i patologią życia codziennego - Herrenstein i Murray:

• i., traktowana jako wypadkowa niskiego wykształcenia, niewykwalifikowanej pracy i niskich zarobków, jest dobrym predykatorem ubóstwa.

• Pomiar i. dokonany w wieku 15 lat pozwala przewidywać ubóstwo 15 lat później.

• SES rodziców jest drugim predykatorem ubóstwa.

• Prawdopodobieństwo, że os. o wys. i. (ok 130) doznają ubóstwa wynosi jedynie 2%, podczas gdy u os. z niskim IQ (ok. 70) to prawdopodobieństwo zbliża się do 30%.

• SES jest mniej istoty od IQ w przewidywaniu ubóstwa.

• Dla populacji przestępców w USA średnie IQ obniża się do 92.

• Niski IQ zwiększa prawdopodobieństwo zachowań przestępczych, co szczególnie dotyczy młodocianych w wieku od 15 do 24. Przyczyny? Z niskim IQ idą w parze niepowodzenia szkolne i trudności w znalezieniu pracy. Może os. o niskiej i. koncentrują się bardziej na natychmiastowych korzyściach (kradzieże, samosądy) niż na abstrakcyjnych korzyściach odroczonych w czasie; perspektywa pobytu w więzieniu wydaje sie zbyt odległa w czasie i mało realna; mają one większe trudności w przyswojeniu sobie obowiązujących w społeczeństwie zasad moralnych i reguł prawnych.

• Dwie miary przestępstwa: samoopis i pobyt więzieniu; dla obu miar zachowań przestępczych niski IQ pozwala z prawdopodobieństwem 15% przewidywać te zachowania. Znacznie mniejszą rolę jako predyktory zachowań przestępczych odgrywa SES rodziców.

Hirschi i Hindelang:

• młodociani przestępcy charakteryzują się niższym IQ aniżeli ich rówieśnicy stanowiący gr. równoważną pod względem wszystkich innych zmiennych demograficznych i społ.;

• rola pobytu w wiezieniu okazała się minimalna.

• Wyższy SES szedł w parze ze zwiększającym się ryzykiem zachowań przestępczych, choć IQ jest silniejszym predyktorem.

Strelau, Sobolewski i Cegłowski: wśród wielu zmiennych kontrolowanych w tym badaniu, takich jak: dane demograficzne, SES rodziców, obszerna charakterystyka sytuacji rodzinnej, cechy temperament, IQ mierzony testem Ravena okazała się być najlepszym predykatorem zachowań przestępczych (korelacja na poziomie -0,38).

Inteligencja jako predyktor efektywności pracy i uczenia się czynności zawodowych

Hunter: meta analiza predyktywnej trafności zdolności poznawczych mierzonych Baterią Testów Ogólnych Uzdolnień (General Aptitude Test Battery, GATB) jako predyktor wykonywanego zawodu zmniejsza się wraz z malejącym ST. Złożoności wykonywanej pracy.

Schmidt i Hunter dokonali meta analizy trafności i użyteczności metod stosowanych w psychologii kadr. Dwa wskaźniki zasługują na szczególną uwagę jako predyktory efektywności pracy. Są to: poziom i. mierzony testem GAT, który koreluje 0,51 z efektywnością pracy oraz testy próbki pracy.

Czemu IQ?

1. Pomiar i. charakteryzuje się największą trafnością i pociąga najmniejsze koszty.

2. Wyniki badań wskazują na to, że pomiar i. jest wśród wszystkich znanych metod najsilniejszym predyktorem efektywności pracy.

3. I. jest najlepszym predykatorem pracy wymagającej uczenia się i zdobywania wiedzy.

4. związek między i. a wydajnością pracy wymagającej pracy jest teoretycznie lepiej uzasadniony niż w przypadku wszystkich pozostałych predyktorów efektywności pracy.

ALE: trafność pomiaru wzrasta, jeżeli pomiar i. połączyć z innymi predyktorami efektywności pracy, takim jak:

• test „Próbki Pracy” – metoda dobra tylko dla os. już obeznanych z kryterialnym rodzajem pracy;

• testy integralności – dokonuje się pomiaru szeregu cech osobowości oraz zbiera się inf. o tym, czy osoba nie charakteryzuje się zaburzeniami w zachowaniu takimi jak np. alkoholizm, narkomania, kradzieże etc.;

• testy służące do pomiaru sumienności – sumienność należy do cech osobowości o najwyższym poziomie trafności, kiedy traktuje się go jako predyktor efektywności pracy;

• Strukturalizowane wywiady – służą dopasowaniu do rodzaju oczekiwanej pracy, dlatego odznaczają się dużą trafnością a w połączeniu z i. stanowią najlepsze predyktory efektywności pracy.

Schmidt i Hunter dokonali także meta analizy całej gamy pomiarów stosowanych jako predyktory sukcesu uczenia się czynności zawodowych. Tutaj także poziom i. okazał się najlepszym predyktorem (0,56).

Gottfredson:

• w ramach wszystkich zawodów występuje duża wariancja IQ oraz duża zbieżność między poszczególnymi zawodami;

• środkowa liczba 50% kandydatów do pracy mieści się w granicach 15-20 pktów IQ;

• minimalny próg podnosi się wraz ze wzrostem stopnia złożoności zawodu;

• opcje zatrudnienia maleją drastycznie wraz z obniżeniem poziomu IQ: przy wartości 120 są one praktycznie rzecz biorąc nieograniczone, zaś przy 80 – bardzo ograniczone.

Prediger: zdolności specjalne np. werbalne, liczbowe, przestrzenne, mechaniczce itp. Są lepszymi predyktorami efektywności pracy zawodowej anieli ogólna inteligencja.

A co z osobowością?

Beahr i Orban: w zależności od specjalności zawodowej i stopnia trudności wykonywanego zawodu dominującym predyktorem są cech osobowości (np. w zawodach wymagających pracy przy taśmie), przy czym wraz ze stopniem trudność wzrasta rola zdolności poznawczych). Badania potwierdziły, że najlepszym predyktorem powodzenia zawodowego jest kombinacja zdolności poznawczy z cechami osobowości.

Wartość predyktywna i. w służbach wojskowych

Na zlecenie armii USA wykonano badania testem Armed Services Vocational Aptitude Battery (ASVAB), który jest odpowiednikiem testów inteligencji. Wypełnia się go przed przystąpieniem do służb wojskowych.

Wyniki korelowały z podatnością na trening w zakresie poszczególnych rodzajów czynności wykonywanych w wojsku oraz z powodzeniem w wykonywaniu czynności w odpowiednich specjalnościach wojskowych. Wskazuje to na fakt, że i., mierzona powyższym testem, jest mocno nasycona czynnikiem g i jest dobrym predykatorem powodzenia w służbach wojskowych.

A może to zdolności specjalne?

W innych badaniach okazało się, że czynnik g jest najbardziej trafnym, zaś udział czynnika s okazał się zerowy, bądź znikomy. Średnia korelacja między czynnikiem g a wynikiem treningu wynosiła 0,76, a dodanie czynnika w postaci zdolności specjalnych podwyższało tę wartość zaledwie o 0,02.

Badania testem AFOQT (Air Force Officer Qualifying Test): czynnik g jest najlepszym predyktorem powodzenia zawodowego. Ogólna ocena osiągnięć w zakresie pilotażu korelowała 0,4 z czynnikiem g, a w odniesieniu do nawigacji współczynnik korelacji osiągał wartość 0,49. Wkład zdolności specjalnych spowodował wzrost o 0,08 dla pilotów i 0,02 dla nawigatorów.

Inteligencja praktyczna jako predyktor powodzenia życiowego oparty na wiedzy i doświadczeniu

Triarchiczną teoria inteligencji R. Sternberga doprowadzała badacza do wyodrębnienia z subteorii doświadczenia tzw. inteligencji praktycznej (i. p.), której składnikiem jest wiedza ukryta. Liczne badania doprowadziły Sternberga do konkluzji, że i. praktyczna jest najlepszym predyktorem powodzenia zawodowego.

Czy aby na pewno? Czyli kilka słów o krytyce.

Schmidt i Hunter:

• i. p. jest niczym innym jaki tylko szeroko rozumianą wiedzą ukrytą. Wiedza nie jest konstruktem należącym do zdolności, stąd porównywanie w. ukrytej i i. p. z ogólnymi zdolnościami poznawczymi (i. ogólną) to nieporozumienie. W tym kontekście wiedza ukryta to wiedza o pracy.

• testy wiedzy zawodowej korelują niemal tak samo wysoko (o,48) jak testy zdolności ogólnych (0,51) jednak pod warunkiem, że rodzaj pracy koresponduje z testami wiedzy zawodowych.

Gottfredson:

• niektóre testy i. p. mają rzetelności nie większe niż 0,1!

• przypisanie i. p. nazwy „czynnik ogólny” jest mylące, bo ogranicza się do specyficznej gr. zawodów.

Longitudinalne badania Bad powodzeniem życiowym przeprowadzone na warszawskich 11-latkach o zróżnicowanych zdolnościach ogólnych

Anna Firkowska-Mankiewicz:

• po 33 latach od momentu pierwszego badania spośród 100 os. charakteryzujących się IQ w granicach dolnej normy intelektualnej, jedynie 2 os. zdobyły wyższe wykształcenie, a tylko 10 znalazło się w db sytuacji materialnej i w gr. pracowników umysłowych. W gr. os. z wys. uzyskało wyższe wykształcenie, 80% wykonywało prace umysłowe, a 50% miało dobre warunki materialne;

• os. charakteryzujące się wys. IQ miały wyższe osiągnięcia zawodowe, edukacyjne i materialne;

• wśród cech osobowości wys. samoocena i czynnik, który określiła jako zaradność życiowa, miały istotny wpływ na osiągnięcia życiowe.

Uwagi końcowe

• wyższa i. podnosi szanse sukcesu w szkole i pracy, ale jest to zaleta a nie gwarancja;

• funkcjonalne znacznie i. jako predyktora jest szczególne w tym sensie, że bardziej niż inne charakterystyki osobowe i. przejawia się we wszystkich tych czynnościach i zachowaniach, które wymagają czynnika poznawczego;

• powodzenie życiowe jest dodatnio skorelowane z wys. i.;

• niekiedy wys. poziom i. jest czynnikiem doprowadzającym do frustracji np. gdy jesteśmy zmuszeni przez długi okres do wykonywania pracy poniżej naszych zdolności intelektualnych.

ROZDZIAŁ 7 - OSOBOWOŚĆ JAKO ZESPÓŁ CECH: OD ALLPORTA DO MODELU WIELKIEJ PIĄTKI

Krótki rys historyczny i treściowy:

- wszyscy badacze osobowości prócz behawiorystów podkreślają, że zachowanie jest w znacznej mierze funkcją O (czyli właściwości organizmu, wziętych ze schematu S-O-R)

- pierwsza praca: Allport „Personality. A psychological interpretation” (1937)

- za podstawę opisu osobowości przyjmuje się cechę.

1. Gordon Allport

   1. osobowość – niepowtarzalna struktura cech o właściwościach motywacyjnych; cechy decydują o sposobach przystosowania do środowiska. Jest to organizacja dynamiczna, adaptacyjna, specyficzna dla jednostki.

   2. dwie kategorie wykorzystywane przez Allporta:

      1. cecha (cecha nomotetyczna)

         1. od nawyku odróżnia ją bardziej ogólny charakter

         2. od postawy odróżnia ją niemożność oceny moralnej (cecha dobra lub zła)

         3. zapewnia spójność zachowania (ale de facto rzadko mamy do czynienia z pełną spójnością

         4. geneza – może być genetyczna w niektórych cechach.

      2. dyspozycja osobista (cecha idiograficzna) – definiowana jak cecha, lecz specyficzna dla konkretnej jednostki.

         1. dyspozycja dominująca – wpływa na całe zachowanie (np. osobowość autorytarna lub makiaweliczna)

         2. dyspozycja centralna – ujawniają się najczęściej (np. grzeczność, pewność siebie)

         3. dyspozycje wtórne – mało istotne dla opisu osobowości, rzadko się ujawniają

   3. badania leksykalne – pogrupowanie kilkunastu tys. wyrazów na 4 kategorie: terminy neutralne (stałe tendencje w zachowaniu), terminy wyrażające aktualne stany, terminy oceniające postępowanie, pozostałe terminy.

   4. wprowadzenie pojęcia Ja – zapewnia poczucie osobowości, rozwija się w ontogenezie

   5. Autonomia funkcjonalna – każda czynność często powtarzana może zostać celem samym w sobie.

   6. Allport – przeciwnik analizy czynnikowej, rozważał osob. czysto teoretycznie.

2. Raymond Catell

   1. rezygnacja z podejścia idiograficznego – cel badań nad osobowością to ustalenie konkretnych praw zachowania ludzi w funkcji ich osobowości

   2. cechy – struktura psychiczna osobowości

      1. cechy powierzchniowe – obserwowane na zewnątrz, wnioskujemy o nich bezpośrednio

      2. cechy źródłowe – reprezentują podstawowe zmienne, z których zbudowana jest osobowość (posługujemy się tu analizą czynnikową i wyjaśniamy ludzkie zachowania).

         1. konstytucjonalnie zdeterminowane (czyli biologia)

         2. fizycznie i społecznie zdeterminowane

      3. Wyodrębnienie:

         1. cechy zdolnościowe (np. inteligencja) – jak sobie jednostka radzi z rozwiązywaniem zadań?

         2. cechy tempreamentalne – tempo i ogólny styl działania

         3. cechy dynamiczne – jak i dlaczego jednostka jest napędzana do zachowań? motywacyjny aspekt zachowań.

            1. Ergi – wrodzone psychofizyczne tendencje mające składnik percepcyjny, afektywny i dążeniowy (np. seks, ciekawość, głód, gniew)

            2. sentymenty – kształtowane pod wpływem działań środowiskowych i własnych doświadczeń (np. religia, sport, kariera, własne Ja)

            3. postawy – wzajemne relacje między ergami i sentymentami.

         4. Ergi, sentymenty, postawy tworzą hierarchiczną służebną wobec siebie sieć dynamiczną; ergi – podstawowe siły napędowe osobowości. (zajrzeć na str. 173, drugi akapit, nie ma co przepisywać)

   3. Metoda wielozmiennowa – badacz nie manipuluje zmiennymi, które bada.

   4. Hipoteza leksykalna – wszystkie ważne aspekty osobowości są utrwalone w języku. (catell na podst. analizy czynnikowej ograniczył liczbę cech ze słownika do 35)

   5. Trzy podstawowe źródła wnioskowania o osobowości: (największą spójność co do liczby i jakości wyodrębnionych czynników wykazują dane L i Q, a spójność T i Q wychodzi dopiero przy analizach 2-go rzędu).

      1. Dane L – obserwacja zachowania w codzinnych warunkach życiowych lub dokumentacja, np. świadectwa szkolne, akta sądowe.

      2. Dane Q – samopis i/lub kwestionariusze

      3. Dane T – testowe, stworzenie sytuacji prowokujących do określonych zachowań.

   6. Kwestionariusz – 16 PF Questionaire: 5 wyodrębnionych czynników o dwóch biegunach, ujemnym i dodatnim: ekstrawersja, lęk, sztywność umysłowa, niezależność, samokontrola

   7. Uwagi krytyczne – za dużo wyodrębnionych czynników, oderwanie od życiowych problemów.

3. Leksykalne badania nad strukturą osobowości (oparte na PMO)

   1. pionierzy (opis zarysowy, można zerknąć po szczegóły na str. 180)

      1. Donald Fiske – pierwszych 5 czynników

      2. Tupes i Christal – w ich badaniach zawsze 5 czynników się pojawiało

      3. Norman – badał z większym obiektywizmem, otrzymał 5 czynników: surgencja, ugodowość, sumienność, stałość emocjon., kultura.

      4. Goldberg –

         1. zmodyfikowana hipoteza leksykalna - różnice indyw. najbardziej istotne w codziennych kontaktach międzyludzkich zostaną ostatecznie zakodowane w języku.

         2. zaproponował listę 100 dwubiegunowych przymiotników, które są prototypowe dla osobowości

      5. W Polsce – Szarota badał te struktury na uczniach liceum, zastąpił ekstrawersję dynamicznością, neurotyczność pobudliwością.

      6. Hofstee i inni – propozycja umieszczania czynników na przestrzeni kołowej, która pozwala na opis każdego czynnika w relacji do pozostałych czynników i reprezentujących je składników.

      7. wiele badaczy – swobodne charakterystyki opisu:

         1. odwołanie do języka naturalnego

         2. spontaniczne opisy osobowości są ważne dla jej charakterystyki

         3. im ważniejsza cecha, tym częściej wymieniana w opisie

         4. swobodne opisy w różnych kulturach uwzględniają wpływ różnych czynników na tworzenie się osobowości.

         5. do klasyfikacji samooopisu używane przez badacza jest 5 wymiarów: Ekstrawersja, ugodowość, sumienność, stałość emocjonalna i intelekt.

         6. 80% opisów dzieci podawanych przez rodziców da się zaklasyfikować do 5 podanych wyżej wymiarów.

         7. Badania na polskiej grupie –Marszał – Wiśniewska i Jarmuż

      8. Krytyka: te badania są wyjątkowo ateoretyczne! uproszczone!

4. Psychometryczne badania nad PMO

   1. Costa i McCrae

      1. pierwotnie 3 wymiary: NEO (neurotyczność, esktraersja i otwartość na doświadczenie)

      2. pod wpływem leksykalnych badań rozszerzenie do kolejnych dwóch czynników: ugodowość i sumienność

      3. Obowiązujący Inwentarz osobowości Costy i McCrae:

         1. NEO- PI – R – 30 skal, po 6 na każdy czynnik., uzyskano możliwość opisu osobowości na 30 poziomach pierwszego rzędu oraz 5 poziomach drugiego rzędu (czyli właśnie PMO). (skale i poziomy można sobie poczytać na str. 189, są oczywiste, więc nie przepisuję)

         2. (strona 190 – dwubiegunowa charakterystyka NEOAC na podst. polskich badań, jest intuicyjna i oczywista, podam przykład: duża ugodowość – skłonność do udzielania pomocy, prostolinijność, prostoduszność, łagodność, skromność; mała ugodowość – egocentryzm, sceptycyzm, rywalizacja, oschłość)

      4. Konkurencja – badania innych naukowców nad strukturą PMO

         1. Zuckerman – rzeczywiście, lepiej osobowości strukturę oddaje 5 czynników, jednak są to: towarzyskość, aktywność, neurotyczność – lęk, agresywność – wrogość oraz psychotyczność – impulsywne poszukiwanie doznań.

         2. Hendriks i wsp. – FFPI, spełnia kryteria badań międzykulturowych.

   2. Czynniki NEOAC jako podstawwe wymiary osobowości:

      1. istnieją realnie – ujawniają się przy samopisie oraz szacowaniu, duża zgodność tych metod, duża stałość,

      2. niezmienniczość – zawsze w badaniach ujawniają się te właśnie (NEOAC) czynniki osobowości. Ale – przy analizach danych z innych kwestionariuszy (np. Strelaua) nie potwierdza się tych 5 czyników. stąd – OAC to sfera charakteru

      3. uniwersalność – niezależnie od płci, rasy i kultury, wieku we wszystkich badaniach jest ta sama struktura. Nie zawsze jednak jest potwierdzona ortogonalność tych składników.

      4. jest postawa biologiczna! stopień odziedziczalności 40%, ale nie bardzo jest jak szukać korelatów fizjologicznych.

   3. Zuckermana krytyka powyższego ujęcia cech traktowanych jako odstawowy wymiar osobowości:

      1. musi być także – występowanie podobnych cech behawioralnych w świecie zwierząt i powiązanie cech osobowości z identyfikatorami biologicznymi

   4. Najnowsze ujęcie teorii Costy i McCrae:

      1. czynniki są genetyczne i uniwersalne u wszystkich homo sapiens (świadczą o tym wyniki badań międzykulturowych). Kontra tym wynikom można stwierdzić, że także badania nad PEN i RTT Strelaua potwierdzają uniwersalność swoich czynników.

      2. wobec tego Costa i McCrae nadają teraz czynnikom status temperamentu. (czynniki to wg. nich niezależna siła, która kieruje swoim rozwojem; nie są one w żadnej mierze produktami środowiska!)

      3. (warto schemat na str. 197!)

   5. Konfiguracja typów osobowości

      1. punkt wyjścia – typologia Block’ów:

         1. odporność Ego – zdolność do elastycznego reagowania na zmieniające się wymogi sytuacji, jak np. konflikt, stres, niepewność.

         2. kontrola Ego – tendencje do powstrzymywania się vs wyrażania impulsów motywacyjnych i emocjonalnych.

      2. 3 typy osobowości:

         1. typ przystosowany: niska neurotyczność, wysoka sumienność, ponadprzeciętna ekstrawersja, średnie położenie ugodowości i otwartości

         2. typ nadmiernie kontrolujący się: wysoka neurotyczność, introwersja, średnie O,A,S

         3. typ niedostatecznie kontrlujący się – niska S., U niżej przeciętnej, NEO przeciętne.

         4. Badania potwierdzają występowanie tych 3 typów, a także w badaniach opartych na innych modelach wyróżnia się jeszcze inne typy (np. typ nieodporny w RTT)

         5. + oczywista krytyka.

ROZDZIAŁ 8. TEORIE TEMPERAMENTU KONCENTRUJĄCE SIĘ NA DZIECKU

Badacze zorientowani biologicznie traktują i osobowość i temperament jako synonimy (Eysenck),

inni (Buss i Plomin) mówią, że temperament to osobowość, ale w pierwotnej postaci, typowej dla wczesnego okresu rozwoju dziecka.

Temperament:

• cechy przejawiające się w zachowaniu (stąd temperament to cz. składowa osobowości rozumianej jako zespół cech)

• względna stałość w ciągu życia

• podłoże bioologiczne

• różnice indywidualne w cechach temperamentu są częściowo zdeterminowane genetycznie indywidualnie spiecyficzne zróżnicowanie między genotypem a środowiskiem

• obecne od wczesnego niemowlęctwa (w postaci pierwotnych emocji i motoryki)

• pewne cechy temperamentu występują też w świecie zwierząt

Interakcyjna teoria temperamentu Thomasa i Chess

• NYLS (longitudinalne) kategorie temperamentu i ich konstelacje

• temperament jako styl zachowania koncepcja stylistyczna

• temperament w kategoriach opisowych (brak genezy itd.)

• 9 kategorii temperamentu

Kategoria	Opis
Aktywność	Aspekt motoryczny zachowania oraz proporcja okresów aktywności i braku aktywności w ciągu doby
Rytmiczność	Regularność bądź brak regularności funkcji biologicznych (np.snu i czuwania)
Zbliżanie się – wycofywanie	Rodzaj pierwotnej reakcji na bodziec. Zbliżanie – przejaw reakcji pozytywnej, unikanie – negatywnej
Łatwość przystosowania	Łatwość z jaką można zmienić zachowanie dziecka w pożądanym kierunku, wyrażająca się w sposobie reagowania na nowe bodźce
Próg reagowania	Siła bodźca potrzebna do wywołania zauważalnej reakcji, przejawia się w reakcjach na słabe bodźce
Siła reakcji	Poziom energetyczny r. niezależnie od jej kierunku lub jakości
Jakość nastroju	Proporacja emocji pozytywnych do negatywnych
Roztargnienie	Skuteczność, z jaką bodźce zewn.odwracają uwagę dziecka od tego, co robi w danym momencie
Zasięg uwagi i wytrwałość	Zasięg uwagi - Najdłuższy czas poświęcony bez przerwy danej aktywności Wytrwałość – Zdolność kontynuowania aktywnosci mimo działania bodźców rozpraszających

• 3 konstelacje temperamentalne (= t y p y temperamentu)

  • Łatwy – ok. 40% dzieci;

regularność, zbliżanie się, łatwośc przystosowania się, niewielka lub umiarkowana siła reakcji i przewaga nastroju pozytywnego

• Wolno rozgrzewający się – ok. 15%

negatywne r. na nowe bodźce, przystosowują się powoli, wykazują przewagę nastrojów negatywnych + reagują z niewielką siłą i zajmują pozycję średnią na wymiarze regularności

• Trudny – ok. 10%

• brak regularności, wycofywanie się, trudność w przystosowaniu, duża siła reakcji i przewaga emocji negatywnych; największe ryzyko wystąpienia zaburzeń

• jednak zależność między temp. a zaburzeniami nie jest bezpośrednia: w przypadku dobrego dopasowania (zgodność jiędzy temp. jednostki a oczekiwaniami otoczenia) zaburzenia nie wystąpią;

• w przypadku niedopasowania zaburzenia wystąpią nawet w przypadku temp. łatwego

UWAGI KRYTYCZNE

- etykieta „dziecko trudne” może prowadzić do samospełniającej się przepowiedni

- brak operacjonalnizacji „zaburzenia”; podział na łagodne, głębokie i umiarkowane

ROZWOJOWY MODEL TEMPERAMENTU – Rothbart i Derryberry

• Temperament – konstytucjonalnie uwarunkowane różnice indywidualne w reaktywności i samoregulacji

• (konstytucjonalne = wyposażenie biolog., kształtujące się pod włpywem czynnika dziedzicznego, dojrzewania i doświadczenia)

Reaktywność – pobudliwość fizjologiczna i behawioralna (somatyczna, autonomiczna, neurohormonalna, poznawcza); przejawia się w:

• progach wrażliwości

• czasie latencji

• sile i amplitudzie reakcji

• czasie powrotu reakcji do stanu wyjściowego

Samoregulacja – procesy modyfikujące (podwyższające/obniżające) reaktywność

R i S wchodzą w stałą interakcję, a w miarę rozwoju samoregulacja wywiera coraz większy wpływ na reatywność (zwiększa się świadoma kontrola samoregulacji); wysiłek = wola

Rozwój temperamentu we wczesnym dzieciństwie

Faza rozwoju	Składnki temperamentu
Noworodek	Niezadowolenie i łatwość uspokajania, aktywność, orientacja i czujność (uwaga), zbliżanie się- wycofywanie
Wczesne niemowlęctwo	Jak wyżej + uśmiech, wokalizacja, poszukiwanie i unikanie bodźców, frustracja
Poźne niemowlęctwo	Jak wyżej + kontrola zachowania, strach
Wiek przedszkolny i powyżej	Jak wyżej + dalszy rozw. wytężonej kontroli zachowania

Biologiczne podstawy temp w miarę dojrzewania zachodzą zmiany w OUN, stąd mechanizmy biologiczne są rozwojowo specyficzne (rys 8.1 – str. 211)

U małego dziecka ważnym wyznacznikiem temp. są różnice ind. w aktywacji środka podkorowego.

Dojrzewanie ukł. limbicznego i kory mózgowej- lepsza kontrola hamowania

Dojrzewanie przodomózgowia – ułatwia rozwój pocesów samoregulacji

Hipoteza Rothbart i Derrybery : u podstaw ontogenetycznego kształtowania się cech temp. leżą neurofizjologiczne mechaznimy motywacyjne, które kształtując się rozwojowo regulują zachowania.

+ w kształt. się temp. biorą udział fizjologiczne mechanizmy leżące u podstaw uwagi.

Stuktura i pomiar temperamentu (Rothbart):

Struktura temp. niemowlęcia : poziom aktywności, uśmiech, strach, niezadowolenie w wyniku skrępowania ruchów, łatwość uspokajania się i czas koncentracji

Struktura temp. dzieci w wieku 3-8: zbliżanie się, przyjemność, uśmiech, aktywność, impulsywność, nieśmiałość, niezadowolenie, strach, złość, smutek, łatwość uspokajania się, kontrola hamowania, uwaga i wrażliwość percepcyjna wyłonienie 3 czynników: ekstrawersji/surgencji, afektywności negatywnej i wzmożonej kontroli

Krytyka teorii – zbyt szeroki zasięg

KONCEPCJA TEMPERAMENTU ZAHAMOWANEGO I NIEZAHAMOWANEGO – Kagan

Kagan – autor poznawczego stylu refleksyjnego – impulsywnego

jedyne cecha, która się nie zmienia w trakcie rozwoju to niesmiałość/ lękliwość vs. śmiałość/ towarzyskość

Temperament zahamowany – dziecko na nowe zdarzenia reaguje zawsze w sposób nieśmiały i osrtożny, milknie, powstrzymuje się od okazywania emocji i jest wystraszone (10%); analogia do Eyesenckowskiej introwersji czy zwierzęcego unikania bodźców

Temerament niezahmowany – otwartość, spontaniczność, itd. (25%); ~ ekstrawersja/ zbliżanie się do bodźców

Temperament wg Kagana – dziedzicznie uwarunkowane profile zachowania i funkcjonowania biologicznego obecne od najwcześniejszego dzieciństwa

metoda pomiaru – obserwacja, nie relacje rodziców

temp. zahamowany/niezahamowany = temp. wysoko-/niskoreaktywny

temp. wysokoreaktywny – predyktor temp. zahamowanego w okr. przedszkolnym i szkolnym i odwrotnie – niskoreaktywny = niezahamowany

Biologiczne podstawy temperamentu

ukł. limbiczny : dzieci niezahamowane – wyższa reaktywność układów nerwowych tzn., że reagują one wzrostem napięcia mięśniowego, przyspieszeniem skcji serca, rozszerzeniem źrenic, wzmożonym wydzielaniem kortyzolu

wysoki wskaźnik odziedziczalności

UWAGI:

• Kagan a Pawłow – typ zahamowany/niezahamowany = słaby/ silny Typ Układu Nerwowego

• Kagan a Eyesenck – typ zahamowany a intowertyk raczej naurotyk ze względu na poziom lęku

BEHAWIORALNO-GENETYCZNA TEORIA TEMPERAMENTU – Buss i Plomin

Cecha temeramentalna – musi występować co najmniej od 2 roku życia; różnice indywidualne w jej zakresie muszą zależeć od czynnika genetycznego

Temperament – obejmuje szeroki zakres zachowań i przejawia się w wielu sytuacjach; wypełnia całą osobowość we wczesnym dzieciństwie

3 podstawowe temperamenty - EAS

• Emocjonalność – skłonność do reagowania silnym pobudzeniem (niezadowolenie płacz) i do łatwego i silnego rozstrojenia; emocje negatywne – ponadprzeciętny poziom aktywacji

• Aktywność – wigor (poziom energetyczny zachowania) + tempo (szybkość reakcji); ujawniają się w stylu reakcji; wydatkowanie energetyczne

• Towarzyskość – wiąże się z kierunkiem zachowań – dążeniem do kontaktu z ludźmi lub unikaniem go

Hipotezy: odpowiednia kombinacja aktywności i towarzyskości może być źródłem różnic ind. w zakresie podwyższonego nastroju/depresji

• odpowiednia kombinacja skrajej aktywności i braku kontroli może objawiać się nadaktywnością psychoruchową

• interakcja aktywności i złości (składnik emocjonalności) – różnice ind. w agresywności

• wpływ na środowisko wywierają temp.skrajne; przy nieskrajnych to środowisko ma większy wpływ

Biologiczne podstawy temperamentów EAS

wkład czynnika genetycznego – 30-40%

fizjologicznym korelatem towarzyskości jest aktywacha struktur mózgowych

RODZ. 9 – TEORIE TEMPERAMENTU SKONCENTROWANE NA DOROSŁYM

EYSENCK – TEORIA PEN (PSYCHOTYZM – EKSTRAWERSJA - NEUROTYZM)

A) Ogólne informacje

• Eysenck uważał, że osobowość = temperament + inteligencja (redukcjonistyczne ujęcie osobowości), więc terminów „osobowość”(z pominięciem inteligencji) i „temperament” używał zamiennie

• „szkoła warszawska” klasyfikuje PEN jako teorię temperamentu ze względu na:

  • biologizację teorii

  • występowanie ekstrawersji i neurotyczności też u zwierząt

• geneza PEN:

  • inspiracja: Jung (ekstrawersja, nerwica)

  • badania na żołnierzach cierpiących na nerwicę – wyodrębnienie 2 czynników

    • neurotyczności vs. równowagi emocjonalnej (N)

    • histerii (nadmierna emocjonalność w stanie załamania u ekstrawertyków) vs. dystymii (obniżony nastrój i aktywność u załamanych introwertyków) – stąd: ekstrawersja – introwersja (E)

• psychotyczność (P) wyróżniona najpóźniej (lata 70.)

  • zalążki E i N już w t. Hipokratesa – Galena: melancholik = neurotyczność + introwersja, flegmatyk = równowaga emocjonalna + introwersja, choleryk = neurotyczność + ekstrawersja; sangwinik = równowaga emocjonalna + ekstrawersja

  • P, E i N są wzajemnie niezależne i uniwersalne

  • PEN to teoria hierarchiczna – w skład „superczynników”/„czynników nadrzędnych”/„typów osobowości” wchodzi 9 „czynników pierwszego rzędu”/„czynników pierwotnych”:

    • P: agresywny, chłodny, egocentryczny, bezosobowy, twórczy(!), aspołeczny, pozbawiony empatii, impulsywny, gruboskórny

    • E: towarzyski, żywy, aktywny, asertywny, śmiały, beztroski, dominujący, wybuchowy, poszukujący doznań

    • N: lękliwy, depresyjny, z poczuciem winy, spięty, płochliwy, o niskiej samoocenie, irracjonalny, markotny, emocjonalny

… a niżej w hierarchii są nawyki i akty behawioralne

• P, E i N to dwubiegunowe wymiary – między normą i patologią istnieje ciągłość, różnica ilościowa, a nie jakościowa

B) Podstawy biologiczne

• E – najbardziej zaawansowana teoria podstaw fizjologicznych;

• teoria hamowania (najwcześniejsza, pod wpływem Pawłowa i Hulla)

  • introwertycy: pobudzenie tworzy się szybko i jest silne, hamowanie reaktywne pojawia się wolno i szybko zanika – przewaga pobudzenia nad hamowaniem (ciągle przestymulowani)

  • ekstrawertycy: odwrotnie – przewaga hamowania nad pobudzeniem (ciągle niedostymulowani)

• postulat lekowy

  • leki uspokajające: zwiększają poziom hamowania, obniżają poziom pobudzenia – ujawniają się ekstrawertywne wzorce zachowania

  • leki pobudzające: odwrotnie – po ich podaniu ujawniają się introwertywne wzorce zachowania

• teoria aktywacji (zastąpiła t. hamowania)

  • wydłużony łańcuch przyczynowo-skutkowy – dodane struktury podkorowe (układ siatkowaty pnia mózgu)

  • niespecyficzna aktywacja kory mózgowej przez układ siatkowaty może być silniejsza lub słabsza

  • „poziom aktywacji” (poziom aktywności pętli korowo-siatkowatej) wyższy u introwertyków niż u ekstrawertyków

    • N – są teorie, ale brak jednoznacznego poparcia empirycznego dla nich

• AUN: Wegner – „zasada braku równowagi autonomicznej”: u neurotyków wyższa jest reaktywność układu współczulnego (sympatycznego) niż u zrównoważonych emocjonalnie

• OUN: układ limbiczny – u neurotyków wyższa jest reaktywność: hipokampa, jądra migdałowatego, obręczy półkuli mózgu, przegrody i podwzgórza

  • P – brak torii fizjologicznej, tylko pewne biologiczne korelaty

• wskaźnik odziedziczalności – wg. Eysencka 50%, a po korekcie 60%; według nowszych badań – do 40%

• u psychotyków – niski poziom aktywności MAO (oksydazy monoaminowej) – ale to też korelatem ekstrawersji, impulsywności i poszukiwania doznań

• jaki mechanizm biologiczny? – nie wiadomo; teza: jakaś dezorganizacja między aktywacją autonomiczną, motoryczną i korową, co może wynikać z osłabienia regulacji pobudzenia i hamowania w OUN

C) Zrewidowany Kwestionariusz Osobowości Eysencka (EPQ-R)

• 4 skale: E, N, P i skala kłamstwa

• 100 pozycji z formatem odpowiedzi TAK/NIE

• adaptacja polska – Brzozowski i Drwal

• porównania międzykulturowe: potwierdziły uniwersalność 3 superczynników i ich ortogonalność (niezależność)

D) Funkcjonalne znaczenie P, E i N (związki z funkcjonowaniem jednostek w warunkach laboratoryjnych i naturalnych)

• założony przez Eysencka łańcuch przyczynowo-skutkowy:

dalsze czynniki poprzedzające (genetyczne determinanty zachowania)→bliższe czynniki poprzedzające (biologiczne czynniki pośredniczące)→P, E, N (układ cech osobowości)→bliższe konsekwencje (badania eksperymentalne, np. nad warunkowaniem)→dalsze konsekwencje (zachowania społeczne)

• E – najwięcej danych, najlepsze opracowanie

  • prawo Yerkesa-Dodsona nie jest uniwersalne – optymalny poziom stymulacji inny u introwertyków, a inny u ekstrawertyków:

    • ekstrawertycy – potrzebują więcej stymulacji, lepiej wykonują zadania silnie stymulujące

    • introwertycy – przy bodźcach zbyt silnych reagują hamowaniem ochronnym (Pawłow) – występuje spadek szybkości reakcji lub spadek poziomu wykonania

  • różne znaczenie emocjonalne bodźców:

    • bodźce słabe – dodatnie zabarwienie emocjonalne u introwertyków (cechuje ich unikanie nadmiaru stymulacji), a ujemne u ekstrawertyków (cechuje ich „głód” stymulacji)

    • bodźce silne – odwrotnie

  • postulat podatności na warunkowanie (conditionability)

    • introwertycy łatwiej i szybciej wytwarzają odruchy warunkowe niż ekstrawertycy (bo mają wyższy potencjał pobudzenia, a niższy hamowania)

    • u introwertyków szybciej i łatwiej zachodzi proces socjalizacji

      • N – słabsze przesłanki teoretyczne

        • skrajna neurotyczność prowadzi do zaburzeń i patologii, ale ważna też rola interakcji ze środowiskiem

        • postulat Eysencka – neurotyczność ujawnia się w warunkach wzmagających aktywność układu limbicznego i współczulnego (tj. w warunkach silnego stresu)

      • P – bez hipotez przyczynowo-skutkowych, bo słabo znane podłoże biologiczne

• skrajny psychotyzm pozostaje w związku z różnymi negatywnymi zjawiskami, np. przestępczością, alkoholizmem, negatywizmem, dezaprobatą dla innych

• jednocześnie istnieje związek psychotyczności z twórczością !

  • interakcja P, E i N

    • nie pojedyncze superczynniki, ale ich konfiguracja wpływa na przystosowanie się jednostki

    • wysokie E i N = histeria, wysokie I i N = dystymia

    • wiele badań dot. funkcjonowania seksualnego, bo w nim ujawnia się rola każdego z superczynników: emocji (N), pobudzenia (E), nagrody i kary (P)

    • przestępcy lokują się wysoko na wszystkich 3 wymiarach: E, N i P

    • unikanie narkotyków dodatnio koreluje z introwersją i stałością emocjonalną

E) Krytyka PEN

• Gray – uczeń Eysencka

  • pierwotne nie są E i N, ale lęk i impulsywność (Gray zidentyfikował je u szczurów)

  • lęk = wrażliwość na kary i brak nagrody

  • impulsywność = wrażliwość na nagrody i brak kary

  • ekstrawertycy – wysoka impulsywność, niski lęk

  • introwertycy – niska impulsywność, wysoki lęk

  • zrównoważeni emocjonalnie – niska impulsywność, niski lęk

  • neurotycy – wysoka impulsywność, wysoki lęk

  • gdy bodźcem bezwarunkowym kara – warunkowanie zachodzi łatwiej i szybciej u introwertyków (jak zakładał Eysenck), ale gdy bodźcem bezwarunkowym nagroda – łatwiej i szybciej uwarunkować ekstrawertyka

    • poziom aktywacji zmienia się w ciągu doby:

      • introwertycy – bardziej pobudzeni rano

      • ekstrawertycy – bardziej pobudzeni wieczorem

    • wątpliwości dot. psychotyzmu

• rozkład nie jest normalny, ale prawo-skośny (więcej jednostek z niskim psychotyzmem jest w populacji)

  • badania w ramach Big Five – psychotyzm to nie odrębny wymiar, ale wypadkowa ujemnych biegunów ugodowości i sumienności

  • Strelau i Zawadzki – psychotyczność to raczej cecha charakteru, nie ma związku lub wykazuje tylko luźne powiązanie z cechami temperamentu

ZUCKERMAN – TEORIA POSZUKIWANIA DOZNAŃ

A) Ogólne informacje

• inspiracja – badania Hebba nad deprywacją sensoryczną

• teoria skoncentrowana tylko na 1 wymiarze temperamentu

• zakłada istnienie różnic indywidualnych w optymalnym poziomie stymulacji, którego osiągnięcie jest warunkiem pozytywnego stanu emocjonalnego

• ten optymalny poziom stymulacji zależy od czynników sytuacyjnych i konstytucjonalnych (tj. reaktywności OUN i AUN) – te ostatnie decydują o względnie stałych różnicach indywidualnych w zapotrzebowaniu na stymulację

• poszukiwanie doznań (sensation seeking, SS) – cecha, która wyraża tendencję do poszukiwania lub unikania stymulacji („cecha zdefiniowana przez poszukiwanie zróżnicowanych, nowych, złożonych i intensywnych wrażeń i doświadczeń oraz gotowość do podejmowania ryzyka fizycznego, społecznego, prawnego i finansowego w celu dostarczenia sobie tego typu doświadczeń”)

• źródło stymulacji – nie tyle wartość fizyczna bodźców, ile ich znaczenie dla konkretnej osoby (wynika z doświadczenia indywidualnego)

• Zuckerman przypisuje SS podłoże silnie biologiczne i dostrzega tę cechę też u zwierząt, ale w definicji odwołuje się do doświadczeń typowo ludzkich

• w skład SS wchodzą 4 czynniki:

  • poszukiwanie grozy i przygód (TAS – thrill and adventure seeking) – aktywność na świeżym powietrzu, zajęcia fizycznie ryzykowne, sporty ekstremalne

  • poszukiwanie przeżyć (ES – experience seeking) – nonkonformizm, angażowanie umysłu i zmysłów; przykłady: nieplanowane podróże, niezwykłe towarzystwo, narkotyki

  • rozhamowanie (Dis - disinhibition) – rozładowywanie się i szukanie odprężenia w alkoholu, seksie, hazardzie, „hulaszczym” życiu; Dis jest najsilniej uwarunkowane biologicznie

  • podatność na nudę (BS – boredom suseptibility) – awersja do powtarzania doświadczeń, rutynowej pracy, nudnych ludzi; wskaźnikiem BS jest reagowanie niepokojem na monotonię

B) Pomiar SS

• popularne zwłaszcza 2 narzędzia – Skala Poszukiwania Doznań (SSS – Sensation Seaking Scale) – wersje IV i V

• w obu wersjach są skale TAS, ES, Dis i BS; poza tym w wersji IV jest ogólna skala poszukiwania doznań (w wersji V zamiast tego sumuje się wyniki z 4 wyżej wymienionych skal)

• brak dobrej adaptacji do warunków polskich (próby: Oleszkiewicz-Zsurzs, Żychowska)

C) Podstawy biologiczne

• poszukiwacze doznań – chronicznie niski poziom aktywacji w pętli kora – układ siatkowaty

• unikający doznań – chronicznie podwyższony poziom aktywacji w tym obszarze

• neuroprzekaźniki – SS funkcją poziomu katecholamin (noradrenaliny i dopaminy) w obszarach nagrody układu limbicznego; dopomina wzmaga tendencje eksploracyjne i aktywność behawioralną

• u poszukiwaczy doznań jest mało MAO (enzym MAO obniża poziom dopaminy)

• dodatnia korelacja SS z amplitudą potencjałów wywołanych

• dodatnia korelacja SS z aktywnością hormonów płciowych (m.in. z poziomem testosteronu)

• wskaźnik odziedziczalności SS waha się od 0,20 do 0,60

• nowe zestawienie wyników 3 badań – czynnik genetyczny addytywny wyjaśnia ok. 50% wariancji wszystkich 4 składników SS (najwięcej ES – 57%), za resztę odpowiada środowisko specyficzne

D) Funkcjonalne znaczenie SS

• poszukiwacze doznań preferują sytuacje i czynności nowe, silnie stymulujące, związane z dużym ryzykiem, zaspokajające potrzeby hedonistyczne

• często wskazuje się na działania społecznie nieakceptowane – np. alkoholizm, narkomanię, przestępczość, psychopatię

• ale mogą to też być działania akceptowane w społeczeństwie (np. skoki bungee, noszenie dziwnych ubrań, nocowanie w lesie) – badania Hansen i Breivik na gimnazjalistach:

  • związek SS z czynnościami ryzykownymi nieakceptowanymi społecznie jest słabszy niż związek SS z czynnościami społ. akceptowanymi

  • związek pomiędzy SS a częstością podejmowania czynności ryzykownych silniejszy u dziewcząt niż u chłopców

• związek między SS a przejawami behawioralnymi – wyjaśnienie Zuckermana:

• dla przystosowania jednostki optymalny jest przeciętny poziom aktywności układów katecholaminowych (katecholaminy – dopomina i noradrenalina – uczestniczą w regulacji poziomu aktywacji OUN)

• poszukiwacze doznań mają chronicznie niski poziom aktywności układów katecholaminowych, więc szukają takich bodźców, które go podwyższą

• unikający doznań – odwrotnie

E) Krytyka teorii

• nie wykazano biologicznej, czy biochemicznej specyfiki poszczególnych składników SS

• te same korelaty biologiczne są typowe dla SS i dla innych cech – np. ekstrawersji, impulsywności

• zła koncepcja układów katecholaminowych funkcjonujących jako całość – neuroprzekaźniki zmieniają swoje funkcje w zależności od miejsca występowania, poziomu skupienia, interakcji z innymi neuroprzekaźnikami, czy hormonami

• nieuwzględnienie roli środowiska, gł. kontekstu społecznego, w wyjaśnianiu genezy SS

CLONINGER – PSYCHOBIOLOGICZNY MODEL TEMPERAMENTU

A) Ogólne informacje

• punkt wyjścia – obserwacja 2 rodzajów lęku u pacjentów psychiatrycznych:

  • lęku poznawczego (psychicznego) – oczekiwana obawa, rozmyślania nasycone niepokojem, lęk społeczny, niepewność, trudności w rozprężeniu mięśniowym, powolne odzyskiwanie równowagi po stresie lub chorobie, zmęczenie;

psychiczny dystres u takich pacjentów powoduje: unikanie nowości, antycypację szkody, słabe reagowanie na środki uspokajające, niską tolerancję na środki pobudzające i fizjologiczny stres;

ujemna korelacja z towarzyskością, impulsywnością, zachowaniami aspołecznymi

• lęku somatycznego – dolegliwości cielesne, bóle, częste autonomiczne zaburzenia + rozproszenie uwagi, ogólne przestraszenie bez specyficznych sygnałów ostrzegawczych;

psychiczny dystres u takich pacjentów powoduje: poszukiwanie nowości, zachowania impulsywne, niski próg bólu, odporność na środki uspokajające, sprawne funkcjonowanie w odpowiedzi na nowe bodźce;

dodatnia korelacja z impulsywnością i zachowaniami aspołecznymi

• nawiązanie do koncepcji Graya

  • wg. Graya:

    • u podstawy lęku leży behawioralny układ hamujący (BIS) – podstawową strukturą jest układ przegrody hipokampa, odpowiada za wrażliwość na sygnały kary i braku nagrody, jego aktywności towarzyszy subiektywny stan lęku

    • u podstawy impulsywności leży behawioralny układ aktywacyjny (BAS) – podstawowe struktury: zwoje podstawy mózgu, jądra wzgórza, okolice kory nowej, reguluje wrażliwość na sygnały nagrody i braku kary, jego duża reaktywność determinuje zachowania impulsywne

  • wg. Cloningera należy:

    • zastąpić pojęcie „lęk” „unikaniem szkody” – to dziedziczna tendencja do uczenia się unikania kary, braku nagrody i nowości; to odpowiednik neurotyczności

    • zastąpić pojęcie „impulsywność” „poszukiwaniem nowości” – jednostki z ta cechą są aktywne, eksploracyjne, intensywnie zaangażowane w poszukiwanie nowych, nieznanych bodźców; to odpowiednik ekstrawersji

      • Cloninger wyróżnił jeszcze trzeci wymiar (obok unikania szkody i poszukiwania nowości):

        • „zależność od nagrody” – to genetycznie uwarunkowana neurobiologiczna tendencja do zachowań dostarczających nagród i pozwalających na uniknięcie kary; szczególnie nagradzające są u ludzi: uznanie i akceptacja społeczne, ale „zależni od nagrody” („skierowani na zewnątrz”) reagują dodatnio też np. na jedzenie, poza tym myślą życzeniowo, są ambitni, sentymentalni, niepraktyczni, są manipulatorami, sami też ulegają wpływom skierowanym na zaspokojenie ich potrzeby nagród;

„niezależni od nagrody” są natomiast praktyczni, bezkompromisowi, realistyczni, analityczni i sprytni

• inni (Svrakic i Przybeck) dołączyli jeszcze czwarty wymiar:

• „wytrwałość” – odporność na frustrację i zmęczenie

  • Cloninger wyróżnił też 3 cechy charakteru (już nie temperamentu!): ukierunkowanie Ja, transcendencję Ja i skłonność do współdziałania

  • kształtowanie się temperamentu i charakteru:

• pamięć proceduralna + uczenie się skojarzeniowe i percepcyjne – podstawa kształtowania się dziedzicznie uwarunkowanych cech temperamentu

• pamięć deklaratywna + uczenie się pojęciowe – podstawa kształtowania się charakteru

• charakter kształtuje się na bazie temperamentu, ale wtórnie też go modyfikuje

B) Biologiczne podstawy cech temperamentu

• filogeneza temperamentu – kształtowanie się temperamentu w toku ewolucji:

• najpierw – zdolność do hamowania zachowań, tj. do unikania szkody

• u zwierząt bardziej rozwiniętych dochodzi większa aktywność, tj. poszukiwanie nowości

• potem – system utrzymujący występujące zachowania, tj. zależność od nagrody

  • podstawy biologiczne:

• unikanie szkody – centralny układ „karania”/hamujący zachowania, mieści się w strukturach limbicznych; silna predyspozycja do unikania szkody – wysoki poziom aktywności serotonicznej (serotoniny i jej metabolitów)

• poszukiwanie nowości – centralny układ „motywacyjny”/aktywacyjny zachowania – drogi dopaminergiczne w miejscu sinawym (dopomina reguluje aktywność eksploracyjną); silna tendencja do poszukiwania nowości – obniżona(! – inaczej podawał Strelau przy ekstrawersji i SS) aktywność dopaminergiczna

• zależność od nagrody – centralny układ „nagrody”/utrzymywania zachowania – neurony noradrenergiczne w pęczku grzbietowym; intensywne reakcje na nagrodę + odporność na wygaszanie zachowań nagradzających – niska aktywność noradrenergiczna

  • odziedziczalność 4 cech temperamentu – 50% do 65%

  • znaczący wpływ ma jedynie środowisko specyficzne

C) Pomiar cech temperamentu

• dawniej: Trójwymiarowy Kwestionariusz Osobowości (TPQ)

• obecnie: Inwentarz Temperamentu i Charakteru (TCI) – 7 skal (4 cechy temperamentu i 3 cechy charakteru), 240 pozycji

• jest polska adaptacja (Hornowska, Zakrzewska) – wykazano pewne związki ze skalami FCZ-KT (patrz niżej): poszukiwania nowości – ze skalą aktywności, a unikania szkody – z reaktywnością emocjonalną

D) Krytyka teorii

• zbyt silny akcent na determinację genetyczną cech temperamentu + niedocenianie środowiska

• przypisane cechom temp. neuroprzekaźniki nie są dla nich specyficzne, np. dopamina ma też związek z ekstrawersją, impulsywnością, poszukiwaniem doznań

• mała oryginalność – konglomerat teorii Eysencka, Graya i Zuckerman (choć bazą – obserwacje kliniczne)

STRELAU – REGULACYJNA TEORIA TEMPERAMENTU (RTT)

A) Ogólne informacje

• cechy temperamentu odnoszą się do formalnych cech zachowania, a cechy osobowości – do treściowych

• 2 aspekty formalne zachowania:

  • energetyczny

  • czasowy

• początkowo wyróżnione 2 cechy energetyczne:

• reaktywność – determinuje intensywność reakcji; 2 bieguny: wrażliwość sensoryczna – wydolność;

  • wysoka reaktywność – małe zapotrzebowanie na stymulację, mała wydolność

  • niska reaktywność – duże zapotrzebowanie na stymulację, duża wydolność

• aktywność – ilość i zakres podejmowanych działań o określonej wartości stymulacyjnej, ma doprowadzić poziom aktywacji do optimum;

  • wysoka aktywność – niska reaktywność

  • niska aktywność – wysoka reaktywność

• początkowo wyróżniono kilka cech czasowych – największe znaczenie miała ruchliwość zachowania = zdolność do szybkiej zmiany zachowania w odpowiedzi na zmianę otoczenia

• obecnie wyróżnia się 6 cech temperamentu:

• 2 czasowe:

  • żwawość – szybkie reagowanie, wysokie tempo aktywności, łatwa zmiana zachowania

  • perseweratywność – kontynuacja i powtarzalność reakcji/stanów emocjonalnych już po zniknięciu bodźca

• 4 energetyczne:

  • wrażliwość sensoryczną – reagowanie na bodźce zmysłowe o małej wartości stymulacyjnej

  • reaktywność emocjonalną – intensywne reagowanie na bodźce wywołujące emocje, niska odporność emocjonalna

  • wytrzymałość – adekwatne reagowanie w warunkach silnej stymulacji

  • aktywność – podejmowanie zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub dostarczających stymulacji zewnętrznej

• niektóre postulaty RTT:

  • cechy temperamentu są obecne od wczesnego dzieciństwa

  • temperament występuje też u zwierząt

  • temperament wynikiem ewolucji biologicznej, dużą rolę odgrywa dziedziczność

  • cechy temperamentu powoli zmieniają się w ontogenezie – efekt interakcji genetyki i środowiska oraz dojrzewania

  • funkcja regulacyjna temperamentu – dobór sytuacji i zachowań odpowiednio do posiadanych cech temperamentalnych

  • rola temperamentu ujawnia się zwłaszcza w sytuacjach trudnych/zachowaniach ekstremalnych

B) Pomiar cech temperamentu

• Formalna Charakterystyka Zachowania – Kwestionariusz Temperamentu (FCZ-KT):

• 6 skal – jak wyodrębnione cechy

• 120 pozycji, 4-stopniowa skala odpowiedzi

• badania międzykulturowe – struktura 6-cio czynnikowa jest uniwersalna

• nadaje się dla osób od 15. roku życia

  • Kwestionariusz Temperamentu dla Dzieci (KTD)

    • 6 skal – analogicznych do FCZ-KT

    • 30 pozycji z odpowiedziami TAK/NIE

C) Podstawy biologiczne

• FCZ-KT:

  • czynnik genetyczny wyjaśnia ok. 40% wariancji wszystkich cech temperamentu

  • środowisko specyficzne (razem z błędem pomiaru=20%) – ponad 50% wariancji

• KTD:

• czynnik genetyczny wyjaśnia od 16% wariancji (wytrzymałość) do 83% (perseweratywność)

  • dla poszczególnych cech nie wyodrębniono żadnych specyficznych mechanizmów neurofizjologicznych ani biochemicznych

  • cechy temperamentu warunkuje specyficzna dla jednostki konfiguracja systemów nerwowych i hormonalnych („indywidualność neurohormonalna”)

D) Funkcjonalne znaczenie cech temperamentu

• jednostki różnią się stylem działania w zależności od siły procesu pobudzenia:

  • mała siła (=wysoka reaktywność, małe zapotrzebowanie na stymulację) – styl wspomagający = przewaga czynności pomocniczych (zmniejszających ryzyko porażki, chroniących zasoby; przykłady: czynności orientacyjne, przygotowawcze, korekcyjne, ochronne) nad zasadniczymi (prowadzącymi bezpośrednio do celu)

  • duża siła (=niska reaktywność, duże zapotrzebowanie na stymulację) – styl prostolinijny = przewaga czynności zasadniczych lub równowaga między zasadniczymi i pomocniczymi

• gdy jednostka może regulować wartość stymulacyjną swoich działań i sytuacji przez wybór odpowiedniego stylu działania, między wysoko– i niskoreaktywnymi nie ma różnic w efektywności wykonania

• gdy nie można regulować wartości stymulacyjnej:

• i ta wartość bardzo wysoka – spada efektywność u wysokoreaktywnych

• i ta wartość bardzo niska (np. deprywacja sensoryczna, monotonia) – spada efektywność u niskoreaktywnych

• gdy można wybrać sytuację i formy zachowania:

• wysokoreaktywni wybierają niską wartość stymulacyjną

• niskoreaktywni wybierają wysoką wartość stymulacyjną

• wyjątkowo (np. gdy przy nadzwyczajnej motywacji) różnice między wysoko– i niskorektywnymi:

• w efektywności wykonania – mogą się nie ujawnić

• ale w poniesionych kosztach psychicznych lub psychofizjologicznych – ujawnią się:

  • duża wartość stymulacyjna – koszty wyższe u wysokoreaktywnych

  • niska wartość stymulacyjna – koszty wyższe u niskoreakltywnych

+ może dojść do zmian w samych cechach temperamentu(!)

• różne inne:

• reaktywność emocjonalna zwiększa wpływ stresorów na ogólny stan zdrowia psychicznego, intensywność symptomów neurotycznych i dobrostan jednostki

• pacjenci depresyjni – obniżona żwawość, wytrzymałość i aktywność, podwyższona reaktywność i perseweratywność

E) Krytyka teorii

• dawniej nie było odpowiedniego narzędzia, ale teraz jest FCZ-KT

• niedostateczne uwzględnienie prawidłowości rozwojowych – potrzeba badań longitudinalnych

• Eliasz – „transakcyjny model temperamentu” – lepiej uwzględnia zmienność cech temperamentalnych, i ich oddziaływanie ze środowiskiem, zwł. społecznym; model tylko teoretyczny, nie da się go zweryfikować

ROZDZIAŁ 10: FUNKCJONALNE ZNACZENIE TEMPERAMENTU I ROLA SPECYFICZNYCH DLA NIEGO MECHANIZMÓW BIOLOGICZNYCH UCZESTNICZĄCYCH W REGULACJI WARTOŚCI STYMULACYJNEJ SYTUACJI I ZACHOWAŃ

* czynnik genetyczny odpowiada za wariancję wszystkich cech osobowości (sfera temperamentu, postawy, zainteresowania (np. religijne), wartości) ---> wniosek: cz. genetyczny nie różnicuje temperamentu od innych cech osobowości

* ale! cechy temperamentu – odwołanie do hipotetycznych mechanizmów fizjologicznych czy biochemicznych <--- jest to wyjątek, bo do innych cech osobowości się to nie odnosi

* podstawy biologiczne temperamentu – konstrukt zwany AKTYWACJĄ (= POBUDZENIEM)

- zgadzają się co do tego wszyscy badacze temp. dociekający jego biologicznych podstaw

* regulacyjna funkcja cech temp. - moderowanie wartości energetycznej i temporalnej bodźców i zachowań dzięki mech. fizjologicznym ---> regulacja poziomu aktywacji, zwłaszcza w sytuacjach trudnych <stres>, gdy skrajnie podwyższony/obniżony poziom aktywacji

1. Miejsce aktywacji w badaniach nad temperamentem

1. XVIII wiek - I. Kant: temp = energia życiowa (waha się między pobudliwością a ospałością)

2. Gottfried Ewald - pojęcie biotonusu - energia życiowa jest ograniczona biotonusem, jednostki się różnią pod tym względem między sobą; biotonus - związany z ilościowymi aspektami zachowania (wyrażanymi przez intensywność i tempo)

3. Kant i Ewald - rozważania czysto teoretyczne

4. Iwan Pawłow - badania, XX wiek, konstrukty pobudzenia i siły procesu pobudzenia; badał typy układu nerwowego u psów - uważał je za odpowiedniki temperamentu u ludzi

• jego założenie: jedn. różnią się pod względem poziomu pobudzenia i różnice te są względnie stałe

• jednostki o stale podwyższonym poziomie procesów pobudzenia (=aktywacji) - słaby typ UN

• jednostki o stale obniżonym poziomie procesów pobudzenia (niska aktywacja) - silny typ UN

2. Pojęcie aktywacji

1. 1951 - E. Duffy "The concept of energy mobilization" - pojęcia aktywacji i pobudzenia (synonimy pojęcia mobilizacji energii); jej zdaniem wszystkie rodzaje zach. to zmiany kierunku lub intensywności zachowania

2. AKTYWACJA (arousal, activation) = ogólne, niezróżnicowane, leżące u podstaw temp. zjawisko, identyfikowane przez Duffy z wymiarem intensywności zach.

3. Pobudzenie - wyzwolenie potencjalnej energii do działania/reagowania; warunkowane przez czynnki fizjologiczne: hormony, leki, pokarm, stopień wymaganego wysiłku; to pobudzenie odzwierciedla się w procesach fizjologicznych, np: napięciu mięśni szkieletowych, aktywności EDA i EEG

4. Donald Hebb (1955) - podobny pogląd do Duffy; wyróżnił 2 nierozłączne funkcje stymulacji:

1 - sygnałowa - kierunek = steruje zachowaniem

2 - czujności = energetyczna podstawa zachowań

* aktywacja = ogólny stan popędowy; akcent, że KA ŻDE zach. ma skł. energetyczny (aktywacyjny)

* wprowadzenie pojęcia optymalnego poziomu aktywacji <--- po to, aby go osiągnąć, niektóre osobniki poszukują, a niektóre unikają stymulacji

Hebb: poziom aktywacji pełni funkcję wzmocnienia: optymalny poziom - emocje pozytywne, inny niż optymalny poziom - emocje negatywne;

* przy niskich poziomach aktywacji nagrodą jest silna stymulacja (wzrost intensywności popędu)

* przy wysokich poziomach aktywacji nagrodą jest słaba stymulacja (spadek intensywności popędu)

1. wpływ na pojęcie aktywacji - odkrycie, że twór siatkowaty pnia mózgu (BSFR) kota wytwarza niespecyficzne pobudzenie, a stymulacja BSFR desynchronizuje i wzmaga zapis EEG ---> odtąd aktywacja jest też konstruktem neurofizjologicznym

2. konstrukt aktywacja dot. wszystkich charakterystyk energetycznych, dlatego precyzuje się mechanizmy do których się ona odnosi, np. dopaminergiczna, korowa, fazowa, toniczna itd.;

3. John Lacey (1967): rozróżnienie aktywacji autonomicznej, korowej i behawioralnej; do bad. nad temp. znaczenie ma głównie aktywacja behawioralna (ogólna) = konstrukt hipotet. odnoszący się do energii wyzwalanej przez organizm jako całość, wypadkowa wszystkich mechanizmów biorących udział w kontroli energetycznych (aktywacyjnych) skł. reakcji, stanów i zach.

4. K. Pribram i D. McGuinness (1975) - wyróżnienie aktywacji fazowej i tonicznej:

*toniczna (zwana "activation") = fizjologiczna gotowość do reagowania <stan poprz. działanie bodźców>

*fazowa = fizjologiczna odp. na bodziec wejściowy <wynik działania bodźców)

(W bad. temp. zjawiska fizjol. mierzy się podczas wyk. różnych czynności w różnych syt. i przy ekspozycji różnych bodźców, czyli markery fizjologiczne związane są głównie z aktywnością FAZOWĄ)

3. Aktywowalność jako współdeterminanta poziomu aktywacji

1. jeśli cechy temp. są stałe, to fizjologiczne mechanizmy aktywacji również --> konstrukt OUN spełniający kryterium stabilności w czasie = AKTYWOWALNOŚĆ (J. Gray, 1964) - to pojęcie podkreśla, że:

1 - istnieją indyw. różnice w organicznych determinantach aktywacji

2 - istnieje chroniczna, względnia stabilna tendencja do reagowania na bodźce swoistym dla jednostki poziomem aktywacji = "aktywacja-cecha"

*Gray odnosił to pojęcie tylko do aktywacji korowej (OUN), Strelau proponuje do wszystkich jej rodzajów

* na czym polegają indyw. różnice w poziomie aktywowalności?

- osoby o niskiej aktywowalności reagują na stymulację niskim stopniem niespecyficznej impulsacji kory ze strony tworu siatkowatego:D (a osoby o wysokiej aktywowalności - impulsacją wysokiego stopnia)

1. determinanty aktywacji: zawierają w sobie bodźce oraz stan org. poprz. zadziałanie bodźców, mogą mieć różny charakter (nowość, złożoność, intens.), mogą występować jako wymagania, zadania, stresory; są to np. nastrój, leki, popęd, zmęczenie, pora dnia

* aktywacja warunkowana przez czynniki wymagające reakcji = aktywacja natury fazowej

* stan org. poprz. zadziałanie bodźców (warunkujący poziom aktywacji) = aktywacja natury tonicznej

+ tendencja do bycia silniej/słabiej pobudzonym (zw. z aktywowalnością) jest zależna od indyw. różnic w reaktywności (gotowości do reagowania) biol. mech. warunkujących poziom aktywacji

+ wskaźniki aktywacji zależą od jej rodzaju

+ aktywacja ogólna (globalna) = wynik interakcji między aktywacją biochem,.autonomiczną i korową

+ aktywacja ogólna warunkuje reakcje emocjonalne oraz energet. i czasowe skł. zachowania

+ aktywacja behawioralna ma status ogólnej, ale ocenianej na podst. wskaźników behawioralnych

4. Aktywowalność jako konstrukt pozwalający na wyjaśnienie biologicznych podstaw różnic indywidualnych w temperamencie

• różnice w indyw. w dowolnej cesze temp. nie mogą być tłumaczone jedynie mech. biochemiczno - fizjologicznymi, gdyż te mechanizmy tłumaczą jedynie ekspresje cech (zachowania, stany);

• z kolei własności biol. leżące u podstaw różnic indyw. w zachowaniu, odnoszą się do formalnych charakterystyk owych mech. fizjologicznych i biochemicznych, np. zahamowanie i impulsywność zależą od poziomu reaktywności mechanizmów biol.;

• to samo dotyczy mech. biochemicznych, np. stwierdzenia, że aktywność amin katecholaminowych jest mech. leżącym u podstaw poszukiwania doznań.

• Różnice indywidualne mogą zostać objaśnione dopiero wtedy, gdy odwołamy się np. do różnic w reaktywności struktur neuronalnych zaangażowanych w aktywność katecholaminergiczną

A. poziom aktywowalności uwarunkowany jest mechanizmami biol., ale są one indywidualnie zróżnicowane pod względem progu reaktywności, np. u jednych osób stymulacja (sensoryczna, emocjonalna) o danej intensywności prowadzi do wysokiego poziomu aktywacji, u innych ta sama stymulacja prowadzi do niskiego poziomu aktywacji.

Zróżnicowanie pod względem wybranych cech temperamentu:

• gdy wysoki poziom aktywowalności (chronicznie podwyższone pobudzenie): wysoka reaktywność emocjonalna, mała wytrzymałość, mała żwawość, niska aktywność

• gdy niski poziom aktywowalności (chronicznie obniżone pobudzenie): niska reaktywność emocjonalna, duża wytrzymałość, duża żwawość, wysoka aktywność

B. wymiary temp. interpretowane w kategoriach aktywowalności to: ekstrawersja, neurotyczność, emocjonoalność, aktywność, poszukiwanie: doznań, aktywności, nagrody; unikanie szkody, siła procesu pobudzenia, lęk, impulsywność, temp. zahamowany (wszystkie mają związek z neurofizjologicznymi i/lub biochemicznymi mech. aktywacji)

UWAGA! TABELA AKTYWOWALNOŚCI, CECH TEMP. I MECH. BIOL. NA STR 267

5. Funkcjonalne znaczenie temperamentu u dzieci

a) Thomas i Chess - bad. nad temperamentem trudnym; pierwsi wykazali funkcjonalne znaczenie temp.

b) Maziade i współp. - bad. kilku tys. dzieci; uzyskali strukturę czynnikową temp.; pierwszy czynnik uznany za typowy dla temp. łatwego/trudnego; w jego skład weszły cechy: aktywność, przewidywalność, łatwość przystosowania, intensywność reakcji, nastrój, wytrwałość

*dzieci ocenione jako sprawiające trudności w wychowaniu: duża aktywność, mała przewidywalność, duże trudności w adaptacji, silne reagowanie, mała wytrwałość, przewaga nastroju negatywnego

c) Maziade i współp. - bad 700 niemowląt; syndrom temp. trudnego: tendencja do wycofywania się, duża intensywność reakcji, złe przystosowanie, duża łatwość rozpraszania się ---> sugestia, że syndrom temp. trudnego zmienia się z wiekiem!

d) M. Windle (1991) - konstrukt temp. trudnego z koncepcji czynników ryzyka: ryzyko zaburzeń zachowania u dziecka jest tym większe, im więcej w życiu dziecka pojawia się czynników ryzyka; jego zdaniem każdy temp. może być uznany za przejaw trudnego, jeżeli ma skrajne nasilenie <---dlatego liczba cech składających się na temp. trudny może wahać się od jednej do wielu

e) Ch. Super i S. Harkness (1994) - punkt wyjścia: pojęcie dobroci dopasowania Thomasa i Chess oraz dane potwierdzające istnienie różnic międzykulturowych (Kenia i USA) w zakresie cech temp.; wniosek: sposób org. środowiska wpływa na ekspresję i rolę funkcjonalną cech temp. ---> pojęcie niszy rozwojowej

= warunki społ. i fizyczne, w których rozwija się dziecko <-- ich zdaniem trzeba je uwzględnić by rozwiązać spory dot. pojęcia temp. trudnego

f) R. Martin - bad. nad związkiem między temp. a osiągnięciami szkolnymi - 10 lat, 5 bad. przedszkolaków

Bateria Narzędzi do Diagnozy Temp. (aktywność, łatwość przystosowania, zbliżanie się, siła emocji, podatność na roztargnienie, wytrwałość); osiągnięcia -> oceny i testy z języka ojczystego i matematyki

* spójne wyniki: 3 cechy = wysoka aktywność motoryczna, roztargnienie i mała wytrwałość = najlepsze predyktory niskich osiągnięć szkolnych; zdaniem Martina te 3 cechy = syndrom temp. trudnego

g) liczne bad. nad związkiem cech temp. dzieci z patologią i zaburzeniami zach. - symptomy (m. in.): hiperaktywność, zła koncentracja uwagi, agresywność, depresja, lęk, brak apetytu, trudności w zasypianiu

- ale te bad. mają zastrzeżenie! bo kwestionariusze do pomiaru temp. dzieci zawierają często pozycje z kwestionariuszy do pomiaru zaburzeń zach. = zależne kryteria ---> więc związek pozorny!

h) BADANIA PODŁUŻNE

• Kyrios i Prior (1990) - bad. dzieci australijskich w wieku 3-5 lat; wniosek: cechy temperamentalne są najlepszymi predyktorami zaburzeń w zachowaniu pośród innych zmiennych kontrolowanych (przebiegu rozwoju i chorób, zasobu słów, koordynacji psychoruchowej, charakterystyki psychicznej rodziców, atmosfery w rodzinie i stosowanych praktyk wychowawczych); rola cech temp. ujawniła się po roku od 1szego bad.; wpływ tych cech na zaburzenia zach. był bezpośredni oraz pośredni - przez modyfikację poziomu nieprzystosowania rodziców (co wpływało na powst. zaburzeń zach. u dzieci); reaktywność obejmowała drażliwość, dużą aktywność i duże natężenie emocji, a słaba samoregulacja - roztargnienie, małą rytmiczność i niski poziom wytrwałości = czyli cechy które należą do temp. trudnego

• Tubman, Lernerowie i von Eye (1992) - wyniki programu NYLS -->analiza skupień w celu wyłonienia longitudinalnych profili grupowych dla temp. łatwego i trudnego; wyodrębniono 4 wiązki temp.; Wiązka 1 - charakterystyki trudnego temp.; te same osoby włączone do Wiązki 1 w 2 przedziałach wiekowych wykazywały trudności w przystosowaniu w wieku dorosłym; wskaźniki przystosowania (np. samoocena, stosunki rodzinne, trudności w szkole, nawyki, ekspresja emo., funkcjonowanie społ., sexualne, zawodowe) były niezależne od pomiarów temp.

• Avshalom Caspi i współp. - spektakularne wyniki - czy różnice w cechach temp. w wieku 3 lat pozwalają na predykcję funkc. interpers. w późniejszych latach? TAK, bad. Nowa Zelandia; 22 opisy zach. (dla dzieci 3letnich); wyodrębniono 5 grup temp.: dzieci 1) dobrze przystosowane, 2) niekontrolujące się, 3) pewne siebie, 4) skryte, z rezerwą, 5) zahamowane; kiedy mieli 21 lat - samoopis --> rozmieszczenie na skali uwzględniającej 17 aspektów przystosowania interpersonalnego i konfliktów (PATRZ RYS. NA STR. 272) => potwierdzenie hipotez - predykcji

6. Związek cech temperamentu ze zjawiskami stresu: badania na populacji dorosłych

a) Cechy temp. w rozwoju jedn. występują najwcześniej; mają status moderatora w relacji do zjawisk stresu; RYS. ZW. MIĘDZY TEMP. A STRESEM - STR 273:

• stresory niezależne od jednostki (np. kataklizmy, śmierć bliskich) - temp. bez wpływu na nie; ale one mogą oddziaływać na zmiany w cechach temp., cechy temp. mogą też moderować wartość stymulacyjną tych stresorów

• stresory zależne od jedn. (np. konflikty w rodzinie) - wzajemna interakcja z cechami temp.

• (cechy temp. ---> konflikt ----> cechy temp.)

• stan stresu, style radzenia sobie ze stresem, cechy temp. - wzajemna interakcja

• brak bezpośr. relacji między cechami temp. a konsekwencjami stanu stresu (cechy moderują stan stresu ---> ewentualne źródło konsekwencji = zaburzeń/patologii)

b) gdy wysoki poziom aktywacji - obniża się tolerancja na wydarzenia o dużej intensywności bo działa proces wzmacniania bodźców; przy niskiej aktywacji obniża się tolerancja na wydarzenia o niskiej wartości stymulacyjnej (deprywacja, izolacja) = rezultat procesu tłumienia działających bodźców:

• cechy temp. związane z niską aktywowalnością (np. ekstrawersja, niska reaktywność emo.) wchodząc w relację z wyd. o niskiej wartości stymul. obniżają tolerancję na te wyd., bo tłumią ich i tak niską wartość stymulacyjną --> jedn. o takich cechach wtedy bardziej podatne na stres

• cechy temp. zw. z wysoką aktywowalnością (introwersja, wysoka reaktywność emo) wchodząc w reakcje z wyd. o dużej wartości stym. (np. mega hałas) oddziałują jak moderatory wzmacniające efekt tych wyd.

c) temp. = jeden z czynników współdeterminujących wielkość kosztów psychofizjol. stresu;

pojęcie W. Careya (1986) temperamentalnego czynnika ryzyka (TCR) = jakakolwiek cecha/konfiguracja cech, która sama albo w interakcji z innymi czynnikami działającymi intensywnie, stale lub cyklicznie (środowisko, wychowanie, charakterystyki jedn.) zwiększa ryzyko rozwoju zaburzeń;

te modele interakcji temp. i środowiska to: 1. sumowanie się, 2. temp. modyfikuje wrażliwość na oddziaływanie środowiska, 3. temp. moderuje kontakt jedn. ze środowiskiem

d) C. Aldwin - wpływ neurotyczności na zw. między stresorami a podatnością na zaburzenia zach. - wysoka N. była dobrym predyktorem pojawienia sie zaburzeń psych. => odrywa tu rolę TCR;

wyniki: neurotyczność ma większy wpływ na zdrowie niż liczba codziennych kłopotów, ale najwięcej wariancji wyjaśniało zsumowanie N, codziennych kłopotów i stresujących wydarzeń życiowych

e) cechy temp. a patologia (w szczególności nowotwory i choroba wieńcowa), por. wymiary PEN Eysencka

• typ I (= typ C), ten typ częściej u pacjentów nowotworowych w por. do gr. kontrolnej: niższy poziom neurotyczności i psychotyczności i dominacja ekstrawersji nad introwersją (że niby osoby chore na raka mają tendencję do tłumienia bądź wyparcia emocji)

• typ II (= typ A), pacjenci z chorobą wieńcową: podwyższona neurotyczność i psychotyczność (jako podwyższona wrogość i agresywność); te cechy - interakcja ze stresorami =większe ryzyko choroby

f) Grossarth i Eysenck (1991), trzy niezależne bad. prospektywne przez 10 lat; wyodrębniono 4 typy osobowości: I - skłonny do zachorowania na raka, II - do choroby wieńcowej, III - histeryczny, IV - zdrowy psychicznie; po 10 latach zbadano śmiertelność i przyczyny zgonów: najwyższa śmiertelność z powodu raka - w grupie z typem I, a z powodu wieńcowej - w typie II, dla III i IV - znacząco niższa; ponadto śmiertelność (generalnie) w gr. osób żyjących w chronicznym stresie była wyższa niż u ludzi żyjących w war. normalnych (RYSUNEK NA STR. 277)

g) B. Zawadzki (2001) - zw. między cechami temp. a chorobą somatyczną ujawnia się dop. gdy bierzemy pod uwagę inne zmienne (cechy osobowości nienależące do temp.); np. reaktywność e mo. i aktywność = pośrednie czynniki ryzyka, bo wpływ na depresyjność i uległość oraz palenie tytoniu, a to dop. wpływa bezpośrednio na chorobę raka płuc (RYSUNEK MODELU ŚCIEŻKOWEGO NA STR 278)

h) Strelau, Zawadzki, Oniszczenko, Sobolewski - cechy temp. jako predyktory konsekwencji stanu stresu: *ofiary powodzi stulecia, bad. PTSD oraz cechy temp.; wszystkie cechy temp. (poza wrażliwościa sensoryczną) korelowały z poziomem PTSD (perseweratywność i reaktywność emo. dodatnio, a reszta cech ujemnie); najtrafniejszy predyktor PTSD = reaktywność emocjonalna i aktywność;

• górnicy uratowani z katastrofy górniczej; bad. tymi samymi narzędziami psychometrycznymi; wyniki: najtrafniejsze predyktory PTSD = reaktywność emocjonalna i wytrzymałość;

• bad. na zw. między cechami temp. a funkcjonowaniem w warunkach stresu te, które dot. wydarzeń extremalnych (gdy max. mobilizacja org.) najbardziej dosadnie ujawniają funkcjonalną rolę tych cech

i) czynniki ryzyka zaburzeń zach. i patologii --> temp. ma miejsce szczególne, bo trudno go zmodyfikować

j) M. Rutter (1979) - bad. roli czynników chroniących przed zaburzeniami w reakcjach dzieci na stres ---> b. silny wpływ na epidemiologię zaburzeń zach. ma przyrost liczby czynników ryzyka -> proporcjonalny wzrost; obecność 1 czynnika nie wpływa na wzrost częstości zaburzeń w danej populacji; wzrost czynników ryzyka do 4 --> aż 20% wzrost częstości zaburzeń zach.! ==>konieczność uwzględnienia temp. jako jednego z wielu czynników ryzyka pojawienia się patol., psychol. i psychofizjolog. skutków stresu

ROZDZIAŁ 11: STYLE JAKO KONSKRUKTY PSYCHOLOGICZNE PODKREŚLAJĄCE ISTNIENIE RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH W SPOSOBACH FUNKCJONOWANIA CZŁOWIEKA.

Styl – odnosi się do względnie stałych różnic indywidualnych w sposobie zachowania i funkcjonowania psychicznego.

Wg Eleny Grigorenko style i strategie różnią się:

• Stopniem świadomości – strategie angażują świadomy wybór alternatywnych decyzji, style operują bez angażowania świadomości

• Stopniem stałości – strategie są stosowana specyficznie dla danej sytuacji, stylom przypisuje się stałość w zakresie określonych tendencji

• Specyfiką adaptacji – strategie to mechanizmy adaptacyjne, których celem jest minimalizacja błędu w procesach podejmowania decyzji, style to adaptacyjne mechanizmy kontroli modyfikujące związek pomiędzy określonym stanem a środowiskiem

1. STYLE POZNAWCZE

Najpopularniejsze są dwie, niżej opisane koncepcje. Ponadto, Rotter wyróżnił „wewnętrzne-zewnętrzne umiejscowienie kontroli”, ale jako cechę osobowości opisaną dwubiegunowo. Nosal wypisał to jako styl poznawczy.

Witkin: charakterystyka stylów poznawczych:

• Dotyczą raczej formy, a nie treści aktywności poznawczej.

• Są wymiarami o szerokim zasięgu, mają charakter holistyczny.

• Cechuje je spójność czasowa. Są względnie stałe, co jednak nie implikuje ich niezmienności.

• Są dwubiegunowe. Oba bieguny stylu poznawczego odgrywają odmienną rolę adaptacyjną w zależności od specyficznych okoliczności, stąd nie podlegają one – jak zdolności – wartościowaniu.

1. Zależność – niezależność od pola

Pierwsze badania empiryczne na szeroką skalę nad stylami poznawczymi podjął w latach 1960. Herman Witkin. Były to badania nad percepcją pionu. Stosowano test „Pręta i Ramy”. Przed badanym znajdowała się oświetlona rama, a w niej ustawiony pionowo świecący pręt. Położeniem ramy w stosunku do pionu manipulował eksperymentator. Badany miał ustawić pionowo pręt, niezależnie od zmieniającej się pozycji ramy. Jedni badani kierowali się raczej sygnałami pochodzącymi z otoczenia (zewnętrznymi, tu: położeniem ramy), podczas gdy inni brali pod uwagę sygnały pochodzące z własnego organizmu (wewnętrzne, tu: pozycją własnego ciała).

Witkin i wsp. skonstruowali Test Ukrytych Figur – badanemu eksponuje się przez krótki okres pojedynczą figurę o różnych kształtach geometrycznych, po czym pokazuje się bardziej złożoną, w którą wkomponowana jest pierwotna figura. Trzeba ją znaleźć.

To doprowadziło Witkina do wyodrębnienia stylu poznawczego znanego jako zależność – niezależność od pola. „Zależność od pola” gdy percepcja jest silnie zdominowana przez przeważające pole, „niezależność od pola” gdy osoba badana doświadcza szczegóły jako bardziej lub mniej oddzielne od otaczającego je pola. Rozkład normalny wyników.

Różnice: Niewielkie różnice międzypłciowe – u kobiet dominuje styl zależny od pola, choć dotyczy to kultur zachodnich. Wiąże się z ekonomiczną i społeczną rolą, jaką społeczeństwo przypisuje kobietom styl ten zależy od socjalizacji.

Rozwój: W wieku przedszkolnym dominacja zależności od pola. Potem coraz większe znaczenie stylu niezależnego od pola. W dorosłości najbardziej wyraziście ujawniają się różnice indywidualne. W wieku starczym znów dominuje zależność.

Wady teorii: brak wyjaśnienia podstawowego mechanizmu leżącego u podstaw wyodrębnionych stylów poznawczych. Dlatego Nosal proponuje, by styl globalny (zależny od pola) rozpatrywać w kontekście regulacyjnym, jako: (1) spowodowany trudnością utrzymania kontekstu, co jest rezultatem szybkiego zanikania śladów w STM (2) skutek sztywności nastawień orientacyjnych, co związane jest ze sztywnością uwagi.

1. Refleksyjność – impulsywność

Kagan w badaniach nad dziećmi zauważył, że różnią się w sposobie rozwiązywania problemów, przy czym różnice te dotyczą zarówno szybkości reakcji, jak i liczby popełnionych błędów. Przyczyny tych różnic doszukiwał się w lęku. Jego występowanie podczas zadania i związane z nim napięcie wzmagają tendencję do ucieczki przed zadaniem, w związku z czym reakcja pojawia się szybko. Jednak nie sama sytuacja niepewności jest źródłem lęku, lecz różnice indywidualne w samoocenie, która jest zaniżona u osób impulsywnych. U osób refleksyjnych dominuje kontrola oparta na wewnętrznym układzie odniesienia, u osób impulsywnych – na zewnętrznym.

„Impulsywność to tendencja do szybkiego udzielania odpowiedzi i popełniania wielu błędów; refleksyjność to tendencja do długiego namyślania się i popełniania niewielu błędów. Można sądzić, że właśnie czas zastanawiania się nad rozwiązaniem ma tu znaczenie podstawowe, poprawność zaś (lub błędność) odpowiedzi jest jego pochodną. Stąd też inna nazwa refleksyjności – impulsywności to tempo poznawcze”.

Ten styl poznawczy jest związany ze stopniem kontroli nad własnym funkcjonowaniem poznawczym, ze sposobem definiowania przez osobę kompetencji poznawczych, ze stopniem tolerancji na odroczenie wzmocnienia lub też na ryzyko poznawcze, czy wreszcie ze strategią poszukiwania informacji.

Test Porównywania Znanych Kształtów (MFF) Jeroma Kagana: 12 zadań, 6 podobnych rysunków w każdym, tylko 1 identyczny z rysunkiem-wzorcem. Zidentyfikować rysunki tożsame ze wzorcem. Wynik to średni czas reakcji z 12 zadań oraz suma popełnionych błędów. Podstawą diagnozy impulsywności – refleksyjności jest podwójny podział medianowy wyników. Salkind i Wright zaproponowali inny sposób diagnozy: standaryzacja czasu reakcji i popełnionych błędów, podstawą średni wynik z grupy, do której należy osoba. Wskaźnik impulsywności to wynik standaryzowany popełnionych błędów minus wynik standaryzowany czasu latencji.

Wyniki badań polskich wskazały na korelacje pomiędzy czasem reakcji a liczbą błędów w granicach od -0.4 do -0.54, co częściowo potwierdza słuszność przesłanki o zależności tych dwóch zmiennych, będącej kryterium wyróżnienia tego stylu poznawczego.

Rozwój: Kagan: refleksyjność – impulsywność podlega zmianom rozwojowym. Wraz z wiekiem, począwszy od wieku przedszkolnego aż do dorosłości, zwiększa się refleksyjność, co związane jest z dojrzewaniem struktur poznawczych. Jednak występują na tyle silnie wyrażone i względnie stałe różnice indywidualne, że trudno wytłumaczyć je wiekiem osób badanych.

Badania Matczak nie potwierdziły poglądów Kagana nt. zmiany szybkości reagowania wraz z wiekiem. W 4 wyodrębnionych grupach wiekowych (uczniowie I-IV, uczniowie V-VII, licealiści, osoby dorosłe) średni czas reakcji i odchylenia standardowe są zbliżone. Natomiast występują istotne różnice w liczbie błędów. Są one najliczniejsze w grupie najmłodszych, zaś najmniejsze u licealistów. Różnice indywidualne w zakresie r – i. Liczba błędów osób impulsywnych jest większa od liczby błędów w dowolnej grupie osób refleksyjnych.

Znaczenie refleksyjności – impulsywności:

• Impulsywni funkcjonują bardziej efektywnie w trakcie rozwiązywania problemów konwergencyjnych, natomiast uczniowie refleksyjni lepiej radzą sobie z zadaniami dywergencyjnymi

• Refleksyjność czynnikiem utrudniającym naukę języka obcego

• Większa agresywność i konfliktowość dzieci impulsywnych oraz wyższe oceny w zachowaniach prospołecznych dzieci refleksyjnych

• Młodzież dokonująca oceny osobom refleksyjnym przypisuje bardziej atrakcyjny wygląd zewn., wyższą efektywność kontaktów społecznych, większe powodzenie u płci przeciwnej oraz większą zaradność życiową

Smith i Caplan: badanie dzieci w wieku 5-10 lat, z 4 kultur: japońskiej, chińskiej mieszkającej w USA, izraelskiej, amerykańskiej. Jedynie dzieci japońskie charakteryzują się odmienną charakterystyką rozwojową – mniejsza liczba błędów idąca w parze z niewielkim wzrostem czasu odpowiedzi. We wszystkich kulturach szybszy spadek liczby błędów w MFF niż wzrost czasu odpowiedzi.

Impulsywność w teoriach temperamentu: składnik ekstrawersji u Eysencka, u Graya jeden z podstawowych wymiarów temperamentu.

1. Style myślenia

Sternberg: Teoria poznawczego samokierowania – różne style kierowania spotykane w świecie stanowią w pewnym sensie zewnętrzne odbicie stylów, które ulokowane są w umyśle człowieka.

Style myślenia – nie są to zdolności, lecz preferowane sposoby ich wykorzystywania. Ludzie wybierają w danym momencie te style, które zapewniają im najlepszą adaptację do poznawczych wymagań otoczenia. Różny stopień giętkości w wyborze stylów.

Sternberg wziął pod uwagę 5 kryteriów poznawczego samokierowania (funkcje, formy, poziomy, zasięg, skłonności), a wewnątrz nich łącznie 13 stylów myślenia:

• FUNKCJE

• Styl legislacyjny – osoby działają i myślą w sposób przez siebie ustalony, są twórcze, lubią zadania o nieustalonej z góry strukturze

• S. wykonawczy – lubią kierować się już ustalonymi regułami, preferują zadania ustrukturalizowane

• S. oceniający – osoby mające tendencję do oceniania zasad i procedur działania innych ludzi, lubią zadania poddające się analizie i ocenie z różnych pkt widzenia

• FORMY

• S. monarchiczny – koncentracja na 1 celu aż do pełnej realizacji

• S. hierarchiczny – realizacja różnych celów na raz, z uwzględnieniem priorytetów

• S. oligarchiczny – kilka celów w tym samym czasie, nie różnicując stopnia ich ważności, co utrudnia wykonanie

• S. anarchiczny – osoby skłonne do działań, którymi rządzi przypadek

• POZIOM

• Styl lokalny – preferują wykonywanie zadań szczegółowych, gdzie ważne są detale i wymagają precyzji w działaniu

• S. globalny – preferują myślenie abstrakcyjne i rozwiązywanie problemów o dużym stopniu ogólności

• ZASIĘG

• S. wewnętrzny – osoby lubiące samotność i zadania bez udziału innych

• S. zewnętrzny – osoby preferujące zadania kolektywne, wymagające interakcji z innymi, osoby lubiące przebywać z ludźmi

• SKŁONNOŚĆ

• S. liberalny - charakteryzuje osoby nieprzestrzegające ustalonych zasad i reguł, ale nie będące autorami nowych pomysłów i rozwiązań

• S. konserwatywny – jednostki przywiązane do tradycji i znanych rzeczy

Główną rolę w kształtowaniu stylów myślenia odgrywa socjalizacja. Czasowa spójność stylów wskazuje, że być może istnieją jednak wrodzone dyspozycje, które trudno zmienić.

Sternberg i Grigorenko badali jakie style preferują nauczyciele i uczniowie. Łatwo wymyślić, ale jak ktoś jest zainteresowany – str. 297. Mam nadzieję, że te korelacje nie są ważne.

Wady teorii: oparta na intuicji Sternberga niż badaniach, badania na nielicznych próbach, style zmieniające się w zależności od zadania spełniają raczej kryterium strategii niż stylu, brak weryfikacji teorii w innych ośrodkach badawczych. Wg Strelaua jest to raczej ciekawostka poznawcza, niż koncepcja naukowa.

1. STYLE RADZENIA SOBIE ZE STRESEM

1. Style a strategie i proces radzenia sobie ze stresem

Lazarus: transakcyjna teoria stresu – stres to taka relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez tę osobę jako zagrażająca, przy czym termin „zagrożenie” jest tu rozumiany bardzo szeroko. Radzenie sobie ze stresem – wynik subiektywnej oceny swoich możliwości sprostania wymaganiom, jakie stawia ta sytuacja; proces o zmieniającym się przebiegu.

Lazarus i Folkman: wprowadzenie terminu strategii – sposobów radzenia sobie typowych dla określonych sytuacji stresowych. Kwestionariusz Sposobów Radzenia Sobie (WCQ). Wyróżnili 2 podstawowe formy radzenia sobie ze stresem: skoncentrowanie na problemie i skoncentrowane na emocjach.

Reasumując: styl jest traktowany jako trwała dyspozycja podmiotu do określonego zmagania się z sytuacjami stresowymi. Strategia to określone działania, jakie jednostka podejmuje w konkretnej sytuacji stresowej. Proces radzenia sobie ze stresem rozumiany jest jako ciąg zmieniających się w czasie strategii.

Czynnik genetyczny odpowiada w od 33 do 37 % za różnice indywidualne w stylach radzenia sobie ze stresem.

1. Style radzenia sobie ze stresem w ujęciu Endlera i Parkera

Typowym dla jednostek sposobom radzenia sobie Endler i Parker nadali status cechy. Działąnia zaradcze, jakie człowiek podejmuje w stresowej sytuacji są wynikiem interakcji między sytuacją a stylem radzenia sobie. Styl radzenia sobie odróżniają od mechanizmów obronnych, ponieważ te drugie nie angażują świadomości, a style owszem. To założenie odbiega od definicji stylu Grigorienki.

Endler i Parker, na czysto empirycznej drodze, wyróżnili następujące style radzenia sobie ze stresem:

• Styl skoncentrowany na zadaniu – podejmowanie zadań, wysiłków zmierzających do rozwiązania problemu przez poznawcze przekształcenie lub próbę zmiany sytuacji

• S. skoncentrowany na emocjach – tendencja do koncentracji na sobie i własnych przeżyciach, skłonność do myślenia życzeniowego i fantazjowania. Działania takie mają na celu zmniejszenie napięcia emocjonalnego związanego z sytuacją stresową; czasem mogą powiększać poczucie stresu.

• S. skoncentrowany na unikaniu – tendencja do wystrzegania się myślenia, przeżywania i doświadczania sytuacji stresowej. 2 formy: angażowanie się w czynności zastępcze lub poszukiwanie kontaktów towarzyskich.

Wyodrębnione style są w zasadzie niezależne od siebie, poza stylami polegającymi na angażowaniu czynności zastępczych lub poszukiwaniu kontaktów, które stanowią część stylu skoncentrowanego na unikaniu. Każda osoba zajmuje specyficzne dla siebie miejsce na tych trzech wymiarach.

Autorzy opracowali Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych (CISS).

1. Style odbioru informacji w sytuacji zagrożenia

Suzanne Miller: poznawcza orientacja psychoanalityczna. Wyróżniła poszukiwaczy informacji (osoby, które koncentrując się na stresorze, poszukują inf o zdarzeniu, gromadzą, przetwarzają i wykorzystują ją) oraz jednostki unikające informacji lub dystraktorów (w konfrontacji ze stresorem odwracają od niego uwagę, unikają informacji o nim oraz reakcji na sytuację stresową; stosują zaprzeczanie, tłumienie, wypieranie, odrzucenie).

Styl radzenia sobie determinuje poziom odczuwanego stresu. Ogólnie, stosowanie strategii wysoce unikających/ nisko poszukujących redukuje poziom aktywacji fizjologicznej (w konsekwencji zmniejsza poziom stresu), zaś stosowanie strategii nisko unikających/ wysoko poszukujących wzmaga poziom aktywacji.

Wymiary są od siebie niezależne, ale ich ortogonalność nie została potwierdzona w sposób jednoznaczny. Są 4 style: unikający/nieposzukujący, nieunikający/poszukujący, unikający/poszukujący, nieunikający/nieposzukujący. Miller widzi możliwość wyodrębnienia stylu będącego wypadkową obu wymiarów.

Diagnoza: Skala Stylu Behawioralnego Miller.

1. STYLE RADZENIA SOBIE JAKO SPOSOBY SAMOREGULACJI W SYTUACJI ZAGROŻENIA

Carver, Scheier, Weintraub: samoregulacyjna teoria radzenia sobie ze stresem. Punkt wyjścia teorii – stwierdzenie, że stres jest częścią codziennego życia a radzenie sobie z nim nie różni się od innych form zachowania. Wprowadzenie pojęcia zagrożenia (osiągnięcie celu lub uniknięcie niepożądanego stanu jest zakłócone) i utraty (osiągnięcie celu lub pokonanie przeszkody jest niemożliwe).

Konstrukcja własnego kwestionariusza radzenia sobie ze stresem - Kwestionariusza COPE (Coping Orientations to Problems Experienced – „Kierunki Radzenia Sobie z Aktualnymi Problemami”). Dwie wersje: pozwalająca na pomiar stanu (strategii) oraz stylu (cechy) – zmiana instrukcji (jak zwykle postępuje w określeniu sytuacjach vs. jak w danej chwili radziła sobie ze stresem). Wyodrębniono 4 czynniki: aktywne radzenie sobie, wsparcie społeczne – koncentracja na emocjach, unikanie oraz akceptacja – pozytywne przewartościowanie.

Zalety: różnicuje między pojęciem strategii, którą traktuje w kategoriach stanu i pojęciem stylu, który ujmuje jako dyspozycję.

Wady: jakość i liczba pokrywają się. Rozumienie stylu jako względnie stałej tendencji do stosowania specyficznych dla jednostki sposobów radzenia sobie kłóci się z poglądem autorów samoregulacyjnej koncepcji sposobów radzenia sobie ze stresem.

Koncepcja najbardziej popularna w badaniach nad radzeniem sobie ze stresem.

ROZDZIAŁ 12. - RÓŻNICE INDYWIDUALNE I WYNIKAJĄCE STĄD KONSEKWENCJE SPOŁECZNE: ROZWAŻANIA OGÓLNE.

Henry Goddard w 1914 w monografii „The Kallikak Family” napisał, że przyczyną opóżnienia umysłowego jest czynnik genetyczny. Uważał, że niemożliwa jest równość społeczna między ludźmi i uzasadniał faktem istnienia odziedziczonych różnic w inteligencji. Przełożył Skalę Bineta na język angielski i przeprowadził pomiar zdolności umysłowych imigrantów przybyłych na początku drugiej dekady naszego stulecia do USA. Wyniki jego badań wskazywały na to rzekomo, że 87% Rosjan, 83% Żydów, 80% Węgrów i 79% Włochów, którzy osiedlili się w Ameryce to osoby opóźnione w rozwoju umysłowym.

Robert Yerkas prowadził badania podczas I Wojny Światowej testami inteligencji Alfa i Beta, a te ujawniły z całą ostrością konsekwencje społeczne rzekomych różnic grupowych w poziomie inteligencji. Na ich podstawie stwierdzono, że IQ Murzynów amerykańskich a także innych rekrutów, których językiem ojczystym nie jest język angielski, jest istotnie niższy od poziomu IQ białych żyjących w USA. Na podstawie tych wyników badań Kongres Amerykański opracował Ustawę Imigracyjną, która drastycznie ograniczyła możliwości osób pochodzących z krajów Europy Wschodniej i Południowej.

Tego typu myślenie o nierówności między rasami i narodami miało kilka przyczyn: panowało uzasadnione przekonanie, że inteligencja jest cechą, która w sposób istotny wpływa na powodzenia życiowe i pozycję społeczną, a także pod wpływem Galtona zaakceptowano pogląd o dziedziczności inteligencji a także jej niezmienności.

Arthur Jensen opublikował artykuł, który stał się oficjalnym raportem Senatu USA . Uzasadniał w nim konieczność posyłania dzieci murzyńskich do szkół zawodowych , dzieci te maja bowiem niższy w porównaniu z białymi IQ. Argumentacja w tej publikacji:

• różnice indywidualne w inteligencji są w 80% zdeterminowane genetycznie

• różnica w IQ między białymi a czarnymi mieszkańcami USA wynosi około 1 odchylenia standardowego na niekorzyść Murzynów

• stwierdzonej różnicy nie sposób wytłumaczyć różnicami kulturowymi i SES

• ponieważ różnice w inteligencji są głównie zdeterminowane czynnikiem genetycznym przeto nie można ich zniwelować przez oddziaływania wychowawcze

• soby o niższym IQ, charakteryzujące się obniżoną zdolnością rozumowania- a są to przede wszystkim dzieci murzyńskie- należy kierować do szkół zawodowych

W podobnym duchu został sformułowany tzw. Sylogizm Herrnsteina, który miał uzasadni panowanie merytokracji, tj. warstwy społecznej uzyskującej swoje pozycje dzięki wykształceniu, które- zdaniem tego autora- dostępne jest tylko dla osób z dziedzicznie zdeterminowaną wysoką inteligencją.

Richard Herrnstein i Charles Murray w monografii „The Bell Curve: Intelligence and Class Structure In American Live” opierając sie na licznych danych empirycznych dokonali tendencyjnej interpretacji korespondującej z sylogizmem Herrnsteina. Na podstawie faktu, że IQ czarnych badany tradycyjnymi testami inteligencji jest o ok. 15 punktów niższy niż białych i że kosztowne programy kompensacyjne nie podwyższają istotnie poziomu inteligencji, sformułowali wniosek o daleko idących konsekwencjach społecznych i politycznych. –Walkę o równość klas i grup społecznych należy wstrzymać, ponieważ programy kompensacyjne, które nadmiernie obciążają podatnika nie przynoszą oczekiwanego efektu, co wynika z biologicznie uwarunkowanej niższej inteligencji czarnych i grup mniejszościowych. W odpowiedzi na tę publikację powołano specjalną komisję składająca się z najwybitniejszych amerykańskich ekspertów w dziedzinie badań nad inteligencją, a ich zadaniem była ocena faktów, które posłużyły za podstawę wniosków sformułowanych przez autorów tej monografii. Stwierdzono, że: czynnik środowiskowy może zmienić IQ w granicach jednego odchylenia standardowego. Ponadto zwrócono uwagę na tzw. Efekt Flynna (James Flynn na podstawie badań przeprowadzonych na 14 grupach narodowościowych doszedł do wniosku, że w ciągu ostatnich 50 lat IQ zwiększył się o ok. 15 punktów, co wytłumaczy można wyłącznie wpływem takich czynników jak odżywianie, zmiany kulturowe, warunki nauczania, praktyki wychowawcze itp. Wykazano, ze środowisko ubogie w stymulację intelektualną ma szczególny wpływ na obniżenie ilorazu inteligencji.

Zróżnicowanie psychologiczne miedzy ludźmi, w tym także ze względu na ich możliwości wyrażające się przede wszystkim w zdolnościach i poziomie funkcjonowania intelektualnego, jest niepodważalnym faktem. To, że różnice indywidualne w zachowaniu i cechach psychicznych zależą w określonym stopniu od czynnika genetycznego nie przesądza o stałości tych charakterystyk i niewiele mówi o możliwościach rozwojowych jednostki. Dzieje się tak, ponieważ ten sam genotyp wchodząc w związki z niezwykle zróżnicowanym środowiskiem, przejawia się na poziomie fenotypowym w różnej postaci, a zakres reagowania genotypu informujący o możliwościach jego wyrażania się, jest praktycznie rzecz biorąc nieograniczony. Wśród czynników ograniczających zakres ekspresji genotypu można wymienić: warunki rozwoju w życiu płodowym, miejsce urodzenia, jakoś edukacji, status społeczno-ekonomiczny rodzinny, wybory dokonywane przez rodziców i opiekunów, wybory dokonywane przez nas samych (Badania dotyczące korelacji genotypu ze środowiskiem wskazują na to, że jednostki o określonym wyposażeniu genetycznym mają tendencję do poszukiwania środowiska i poszukiwania działalności, które korespondują z ich wyposażeniem genetycznym.

Nasze genetycznie zaprogramowane możliwości są tylko częściowo wykorzystywane (Leona Tyler). Różnorodność nieprawdopodobnych potencjalnych możliwości , jakimi obdarzony jest człowiek, ujawnia się dopiero wtedy, gdy obserwujemy osiągnięcia kulturowe i cywilizacyjne w skali całej populacji ludzkiej.

Równość szans w rozwoju z punktu widzenia odziedziczalności: wysoki jej wskaźnik informuje, że mamy do czynienia z mało zróżnicowanym środowiskiem, które w znikomym stopniu wpływa na wariancję zachowania. Jeżeli to homogeniczne środowisko doświadczane przez jednostki w danej społeczności sprzyja rozwojowi genetycznie zdeterminowanych możliwości w określonej sferze zachowań, to zwiększa ono w tym zakresie szanse rozwoju. Homogeniczne środowisko niesprzyjające, cho także powoduje, że mamy do czynienia z wysokim wskaźnikiem odziedziczalności , w gruncie rzeczy nie pozwala na realizację genetycznie zdeterminowanych możliwości. (Dobrym przykładem jest tu wzrost człowieka, w którym różnice indywidualne są w 90% zdeterminowane genetycznie a jednak bardzo podatne na oddziaływanie środowiska).

Rozumowanie, że wysoka odziedziczalność jakiejś cechy oznacza, ze jest ona stała i niepodatna na zmianę jest błędne. Panuje myślenie, że jeżeli h² dla jakiejś cechy jest wysokie, to oddziaływanie czynników środowiskowych nie pomaga w redukowaniu różnic między poszczególnymi osobami. I odwrotnie, jeżeli h² jest niskie, istnieją stosunkowo duże możliwości zmniejszenia tych różnic na drodze manipulacji środowiskiem. Są to mylne poglądy, ponieważ h² mówi nam jedynie o względnej ważności aktualnie istniejącego środowiska dla występującej wariancji fenotypowej. Jeżeli h² jest niskie, wtedy wiemy, że istniejąca różnorodność środowiska odgrywa względnie dużą rolę w kształtowaniu fenotypowych różnic między jednostkami. Jeżeli zaś h² jest wysokie, to istniejące środowisko w obrębie populacji, dla której dokonano pomiaru odziedziczalności ma mały wkład w kształtowanie wariancji fenotypowej.

Efekt genetyczny m miejsce w odniesieniu do wszystkich rodzajów zachowania, jest jednak nieprawdopodobne, aby geny wpływały wprost na zachowanie społeczne.

Edukacja i szkolnictwo.

Polityka wyrównawcza szans wychodzi naprzeciw zasadzie równości społecznej, specjalne programy edukacyjne prowadzą bowiem do podniesienia kompetencji poznawczych dzieci intelektualnie zaniedbanych. Programy te nie likwidują jednak istnienia różnic indywidualnych w funkcjonowaniu poznawczym. W ich wyniku ujawniają się natomiast różnice indywidualne uwarunkowane w większym stopniu przez czynniki genetyczne.

Jednostki różnią się nie tylko pod względem możliwości intelektualnych, lecz także ze względu na zdolność do korzystania z oferowanych im warunków. Równość w edukacji ma dwa aspekty: 1. Prawo współzawodniczenia z innymi na tych samych warunkach w dostępie- dzięki formalnej edukacji- do różnych pozycji społecznych; 2. Prawo do różnego traktowania zgodnie z posiadanymi zdolnościami i zainteresowaniami. Różne genetycznie uwarunkowane zdolności wymagają odmiennych środowisk, jeżeli mają się rozwinąć w stopniu , w jakim to umożliwia wyposażenie genetyczne. Równość szans nie znaczy więc takiego samego traktowania.

Joseph Fangan i Cynthia Holland twierdzą, że IQ jest miarą tego, ile ludzie wiedzą w porównaniu z osobami w tym samym wieku. To zaś ile wiedzą zależy od ich zdolności intelektualnych (inteligencja płynna w ujęciu Cattella). Zdolności intelektualne zależą od wyposażenia genetycznego i od tych czynników środowiska fizycznego, które powodują zmianę w funkcjonowaniu mózgu, a ilość i jakoś informacji, jakie otrzymuje jednostka zależą od kultury, w której żyje (inteligencja skrystalizowana).

Craig Ramey i Sharon Ramey podsumowali przegląd badań nad rolą programów interwencyjnych, których istota polega właśnie na wzbogacaniu repertuaru informacji i stwierdzili, że pod wpływem tych programów IQ podwyższa się od 3 do 15 punktów, a w przypadku adopcji od 9 do 12.

Działania ludzkie, stanowiące główny czynnik regulujący równowagę między jednostką a otoczeniem, mogą być zrozumiałe i przewidywalne, a co za tym idzie- oceniane jedynie wtedy, kiedy rozpatrujemy je jako część składową sytuacji. Czynnikami składowymi sytuacji są między innymi cechy i stany psychiczne człowieka, które staja się zrozumiałe tylko wtedy, gdy będziemy rozpatrywać je w powiązaniu ze wszystkimi znaczącymi elementami i stanami sytuacji, w której człowiek przebywa.

Niedopasowanie możliwości intelektualnych człowieka do wymagań sytuacji, w której się znajduje Stanowic może źródło niepowodzeń i trudności. Wykonywanie czynności, której stopień trudności jest znacznie poniżej możliwości umysłowych spowodować może obniżenie motywacji do działania czy niezadowolenie z podejmowanej pracy. Cechy psychiczne, które można by oceniać jako pozytywne w określonej sytuacji, mogą uzyskać ocenę negatywną w innych warunkach. Stąd też różnice indywidualne w cechach psychicznych, w tym również w zdolnościach człowieka, same w sobie nie są ani dobre ani złe i dlatego nie mogą Stanowic podstawy oceny wartości człowieka.