TECHNIKI POZNAWCZO BEHAWIORALNE

– CHARAKTERYSTYKA I ZNACZENIA

Do podstawowych prawideł technik poznawczo – behawioralnych zalicza się wszelkie bodźce wzmagające biologiczne zdolności poznawcze dziecka, jego aktywność oraz rozwój wewnętrzny. Postawa myślenia behawiorystycznego jest prawo względem uwarunkowania instrumentalnego, które oparte jest na wykorzystaniu faktu, związanego z tym, że organizmy żywe posiadają zdolności do powtarzania zachowań przynoszących im korzyści, co oznacza nagrodę. Analogicznie organizmy biologiczne starają się unikać wszelkich zachowań, bądź też posunięć związanych z ewentualnym otrzymaniem kary, która może być także zatrzymanie możliwości otrzymania nagrody. Wobec czego techniki poznawczo behawioralne opierają się głównie na stosowaniu kar i nagród, w trakcie pracy, która ma na celu wychowanie podopiecznego. Zgodnie z wszelkimi zasadami terapii niedyrektywanej, w tego typu technikach wychowawcy starają się powstrzymywać od wydawania podopiecznym poleceń, udzielania nagan, czy tez zbytecznych pochwał. Albowiem wszelkiego rodzaju pochwała jest znakiem akceptacji bezwarunkowej, która może przyczynić się do przekształcenia w karę, a takie postępowanie nie ma dalszego sensu, gdyż jest nie w pełni zrozumiałe. Manipulowanie nagrodami i karami przez wychowawców związane jest z ich wewnętrznym przekonaniem iż oni najlepiej wiedzą, co jest najlepsze dla ich wychowanków.

Techniki poznawczo behawioralne stosowane są najczęściej w trakcie terapii behawioralno – poznawczej. Ona to właśnie jest głównym reprezentantem psychoterapii tegoż kierunki, a wywodzi się podejścia behawioralnego. Podstawa rozwoju nurtu behawioralnego, a zwłaszcza terapii były osiągnięcia psychologii eksperymentalnej, która zajmowała się badaniem wszystkich interesujących ta dziedzinę procesów uczenia się. Najważniejszą ideą tego właśnie podejścia było przekonanie, iż zaburzenia w zachowaniu zależne są w najwyższym stopniu od reakcji wyuczonych. Te natomiast, z racji bycia wyuczonymi, musza podlegać jedynie czemuś nabytemu, a nie wrodzonemu. Istocie, która jest możliwa do skorygowania, albo też zmiany. Wobec czego jeżeli zachowanie neurotyczne jest wyuczone, znaczy to, ze musi ono podlegać ustalonym prawom uczenia się, a znaczy to także ze jest możliwe do przeuczenia i oduczenia. Dlatego też wszelkiego rodzaju terapia behawioralna wykorzystuje w swoich działaniach zasadę warunkowania klasycznego, a także zasadę warunkowania instrumentalnego. W samym procesie terapii behawioralnej, wykorzystywane są techniki, które niezależnie od wagi leczonych zaburzeń, pozwalają na wyodrębnienie czterech podstawowych faz, to jest: diagnostyczną, wzbudzania motywacji do zmiany, zastosowania określonej procedury terapeutycznej oraz utrwalania zmian powstałych podczas psychoterapii. Współcześnie używa się określonego zestawu technik określających jakość i rodzaj terapii zorientowanej na działania poznawczo wychowawcze. Wszystkie te techniki łączą w sobie określone wspólne cechy, którymi są przekonanie, że wszelkie procesy poznawcze wpływają na emocje (motywacje, zachowania), wraz z procesami pragmatycznymi wykorzystującymi techniki poznawcze i techniki zmieniające dane zachowania. W samym podejściu poznawczym wyróżnia się cztery odmiany technik poznawczo behawioralnych, a są nimi: terapia racjonalno – emotywna A. Ellisa, terapia poznawcza A. Becka, metoda autoinstrukcji D. Meichenbauma oraz koncepcja D. M. Clarka. W terapii racjonalno – emotywnej A. Ellisa, uważanej za pierwszą z terapii zorientowanych na behawioryzm, próbuje się zmienić zaburzony proces myślowy poprzez wszelkiego rodzaju reakcje emocjonalne i zachowania. Uczony twierdził, że dobrze funkcjonująca jednostka zachowuje się racjonalnie i zgodnie z rzeczywistością. Według niego, myśli poprzedzają i prowokują zacho­wania, szczególnie zachowania emocjonalne. Jednostka zaburzona według tego autora „przejawia zachowania autode­strukcyjne, tj. uniemożliwiające samorealizację, przeżywanie samospełnienia, szczęś­cia i przyjemności w życiu. Zaburzenie jest stanem negującym zdrowie psychiczne, charakteryzowanym przez autora na 13 wymiarach. Celem terapii jest przebudowanie systemu przekonań jednostki i sposobu ocenia­nia siebie, szczególne nieracjonalnych „powinienem”, „muszę”, „należy”, które uniemożliwiają budowanie poczucia własnej wartości i emocjonalnie satysfa­kcjo­nujące życie. W tym celu wykorzystuje się kilka metod. Jedna z nich polega na podważeniu fałszywych przekonań za pomocą racjonalnej konfrontacji. Dzięki tej metodzie terapeuta uczy pacjenta dostrzegania i podważania fałszywych i irracjonalnych przekonań, które prowadzą do negatywnych konsekwencji emocjonalnych. Wykorzy­stuje się także techniki umożliwiające odreagowanie negatywnych emocji, oraz techniki behawioralne, oddziałujące na zaburzone reakcje człowieka. W terapii poznawczej A. Becka badane są zaburzenia lękowe, zaburzenia odżywiania i otyłości, a także zaburzenia zachowania u dzieci i młodzieży nadużywającej substancji psycho­aktywnych. Terapia poznawcza nie próbuje zmieniać przekonań metodą perswazji. Pacjenci są zachęcani do gromadzenia informacji na własny temat i wspólnie z terapeutą identyfikują przekonania i oczekiwania i nadają im formę hipotez. Doświadczenia podważające prawdziwość hipotez zapewniają pacjentowi poczucie sukcesu zmieniają destruktywny sposób myślenia. W przypadku zaburzeń lękowych terapia koncentruje się na identyfikowaniu automatycznych myśli, budzących lęk doznaniach somaty­cznych oraz na uczeniu pacjenta korygowania błędów logicznych w tych automa­tycznych myślach. Pacjent cierpiący np., na zespół uogólnionego lęku uczony jest korygowania skłonności do zbytniego przeceniania zagrożenia i niedoceniania swoich umiejętności radzenia sobie w rozmaitych sytuacjach. Akcentuje się także rolę pozytywnego związku emocjonalnego między terapeutą a pacjentem, zaś takie cechy terapeuty jak: tolerancja, akceptacja pacjenta, empatia czy elastyczność w zachowa­niach komunikacyjnych, usprawniają proces terapii. W terapii metodą autoinstrukcji D. Meichenbauma stosowanej zarówno w leczeniu ludzi dorosłych, jak i w psychoterapii dzieci, rozwiązuje się problemy ludzi nadpobudliwych psychoruchowo. Metoda autoinstrukcji ma na celu modyfikację negatywnych i nieprzystoso­wawczych stwierdzeń i składa się z trzech faz. W pierwszej z nich terapeuta przy współdziałaniu pacjenta, ustala podstawowy problem, diagnozuje nieprzystosowawcze autostwierdzenia. Zazwyczaj pacjent sam nie potrafi zidentyfikować i nazwać patogennych stwierdzeń, dlatego też pomoc terapeuty na tym etapie jest nieodzowna. Przedstawienie planu leczenia i sprawdzenie trafności diagnozy przez pacjenta stanowią elementy fazy drugiej. Natomiast w fazie ostatniej autostwierdzenia o pato­gennym charakterze ulegają modyfikacji dzięki zmianie sposobu myślenia pacjenta. Ową zmianę, terapeuta stara się osiągnąć poprzez wskazanie pacjentowi błędów w rozumowaniu, oraz stosując techniki behawioralne w celu zmiany nawykowego reagowania w danej sytuacji. W koncepcji D. M. Clarka rozwiązuje się i bada zaburzenia lękowe w postaci napadów paniki. Podstawą teoretyczną tej koncepcji jest przekonanie autora, iż zespół paniki wynika z błędnej interpretacji doznań cielesnych. Zgodnie z przyjętą procedurą leczenia, pacjenci w poradni oddychają intensy­wnie do plastikowej torebki (doprowadzają do hiperwentylacji). Na początku prowadzi to do natychmiastowego ataku paniki z powodu trudności w złapaniu tchu. Później, pacjenta uczy się dostrzegania faktu, że doznania cielesne, które zazwyczaj wywołują u niego panikę, są wynikiem nadmiernie intensywnego oddychania. Gdy dochodzi do paniki poza poradnią, chory rozumie już, że cierpi z powodu hiperwentylacji wywo­łanej stresem. Uczy się wtedy nowej atrybucji swoich doznań, przypisując je teraz działaniu stresu, a nie zagrażającej mu katastrofie. Celem tej terapii jest nauczenie pacjenta prawidłowego rozumienia występu­jących objawów wegetatywnych, restrukturalizacja katastroficznych myśli dotyczą­cych przeżywanych dolegliwości, a także modyfikacja emocjonalnej, poznawczej i behawioralnej sfery działania jednostki.