Program wykładu (48 godz.)
I. Geneza i sens pojęcia "metafizyka".
  1. Potoczne intuicje co do sensu terminu "metafizyka".
  2. Historyczna geneza terminu.
  3. Kontrowersje co do źródłowego, tj. arystotelesowskiego, rozumienia wiedzy nazywanej później metafizyką: metafizyka ogólna (ontologia) czy metafizyka szczegółowa (filozofia pierwsza)?
  4. Etymologiczne,dydaktyczne i merytoryczne objaśnienia terminu "metafizyka" w tekstach Tomasza z Akwinu (transphysica - philosophia ultima in addiscendo, prima in dignitate - scientia divina).
II. Hipotezy dotyczące przedmiotu metafizyki, wyprowadzone z dzieła Arystotelesa.
  1. Hipoteza ontologiczna - przedmiotem metafizyki jest byt jako byt, rozpatrywany ogólnie i całościowo.
  2. Hipoteza protologiczna (w trzech wariantach) - przedmiotem metafizyki jest to, co w bycie "pierwsze":
    a) wariant aitiologiczny - przedmiotem metafizyki są pierwsze przyczyny i najwyższe zasady bytu;
    b) wariant uzjologiczny - przedmiotem metafizyki jest pierwsza kategoria bytu, czyli substancja (rozpatrywana ogólnie);
    c) wariant teologiczny - przedmiotem metafizyki jest substancja pierwsza: wieczna, nieruchoma, oderwana od materii (to, co boskie).
III. Różne rozumienia i oceny metafizyki w filozofii nowożytnej i współczesnej.
  1. Kontestacja i kontynuacja tradycyjnej metafizyki w filozofii R. Descartes'a.
  2. Metafizyka jako "Boża matematyka" w ujęciu G.W.Leibniza. Fundamentalne pytanie metafizyki i zasada racji dostatecznej.
  3. Kryzys klasycznej metafizyki w ujęciu I. Kanta. Metafizyka jako naturalna potrzeba człowieka. Pytanie o możliwość metafizyki jako nauki. Krytyka "czystego" (spekulatywnego) rozumu jako przygotowanie i wstęp do "wszelkiej przyszłej metafizyki".
  4. XIX-wieczne zakwestionowanie metafizyki:
    a) z punktu widzenia dialektyki i historycyzmu G.W.F. Hegla;
    b) z punktu widzenia radykalnej ideologii politycznej i materializmu K.Marksa i jego kontynuatorów;
    c) z punktu widzenia scjentyzmu i ideologii postępu A. Comte'a i pierwszych pozytywistów.
  5. Antymetafizyczny radykalizm XX-wiecznych neopozytywistów (Koło Wiedeńskie, w tym M. Schlick i R. Carnap; młody L. Wittgenstein). Metafizyka jako zbiór wypowiedzi poznawczo jałowych (z punktu widzenia fizykalistycznego modelu wiedzy) czy wręcz bezsensownych (na mocy rygorystycznych reguł neopozytywistycznej metodologii).
  6. Fenomenologia a metafizyka:
    a) postulaty i metody fenomenologii w idealistycznym ujęciu E. Husserla;
    b) R. Ingarden i realistyczna wersja fenomenologii; metafizyka jako uzupełnienie ontologii - dziedzina sądów egzystencjalnych, dotyczących faktycznego istnienia;
    c) psychologiczna i kulturowa konieczność metafizyki w ujęciu M. Schelera;
wzajemna autonomia i komplementarność metafizyki i religii ("system zgodności");
    d) pluralistyczna ontologia i "metafizyka problemów" wedle N. Hartmanna.
  7. Metafizyka w rozumieniu M. Heideggera. "Antymetafizyczny zwrot" - postulat przezwyciężenia dotychczasowej metafizyki bytu i odsłonięcia jej zapomnianego fundamentu : bycia bytu. Metafizyka jako ontologia fundamentalna, odwołująca się do rozumienia bycia. Metafizyka Dasein - jako sposób bycia ludzkiego jestestwa.
  8. Intuicjonistyczna i empatyczna metafizyka H. Bergsona.
  9. Dialogiczna metafizyka E. Levinasa. Metafizyka jako rozpoznanie i afirmacja inności w egzystencjalnej relacji spotkania ("filozofia sprawiedliwości"). Neotomistyczna afirmacja metafizyki - stanowisko J. Maritaina.
IV. Metafizyka a ontologia : objaśnienie pojęć, typowe charakterystyki, ustalenie wzajemnych relacji.
  1. Pojawienie się terminu "ontologia" i jego kariera w filozofii od czasów Ch. Wolffa (ontologia jako metaphysica generalis - nauka o tym,co możliwe, czyli logicznie niesprzeczne).
  2. Różne rozumienia ontologii i metafizyki w klasyfikacji A. Stępnia (Ontologia - typy i status poznawczy, w: Studia metafilozoficzne t.1, Lublin 1993).
  3. Relacje między ontologią i metafizyką na gruncie różnych stanowisk filozoficznych - klasyfikacja J.Wojtysiaka (Ontologia czy metafizyka?-tamże).
  4. Byt jako kluczowa kategoria metafizyki - klasyfikacje A. Stępnia i J. Wojtysiaka.
  5. Przedmiot jako kluczowa kategoria ontologii - klasyfikacje jak wyżej.
V. Semantyczna analiza terminów "jest", "być", "byt".
  1. Potoczne intuicje dotyczące sensu terminu "jest" w różnych użyciach.
  2. Rozróżnienie sądów egzystencjalnych i predykatywnych :
    a) świadectwa Arystotelesa i Tomasza z Akwinu;
    b) prymat egzystencjalnego sensu terminu "jest" według M.A. Krąpca.
  3. Bardziej szczegółowa typologia sądów z użyciem terminu "jest" (za R. Ingardenem):
    a) sąd asertywny;
    b) sąd predykatywny - w znaczeniu ścisłego orzekania cechy i w znaczeniu subsumpcji;
    c) sąd identyfikacyjny;
    d) sąd egzystencjalny.
  4. Różne rozumienia terminu "byt" w ujęciu T. Czeżowskiego:
    a) rozumienie dystrybutywne;
    b) rozumienie kolektywne;
    c) rozumienie formalne albo transcendentalne.
  5. Analiza terminu "być" z uwzględnieniem aspektu czasowości lub pozaczasowości w ujęciu G.E. Moore'a.
  6. Klasyfikacja bytu przy jego rozumieniu dystrybutywnym:
    a) pierwszy podział: byty tylko pomyślane (entia rationis) -byty rzeczywiste
    b) podział w obrębie bytu rzeczywistego : byty aktualne - byty potencjalne
    c) podziały w obrębie bytu aktualnego : byty empiryczne - byty pozaempiryczne; byty fizyczne - byty psychiczne; rzeczy (substancje) - własności (przypadłości).
VI. Elementarne, przedmetafizyczne doświadczenie bytu i kontrowersje wokół jego interpretacji.
  1. Intuicja bytu : przedmiotowa czy egzystencjalna?
  2. Intuicja bytu : ekstrawertywna czy introwertywna?
  3. Intuicja bytu : racjonalna czy pozaracjonalna?
  4. Różne rodzaje intuicji bytu w ujęciu J. Maritaina i W. Stróżewskiego.
VII. Metody dojścia do metafizycznego ujęcia bytu
  1. Abstrakcja potoczna (spontaniczna).
  2. Abstrakcja totalna (zakresowa) jako metoda dojścia do formalnego (transcendentalnego) pojęcia bytu na gruncie logiki:
    a) "drzewko Porfiriusza" i jego interpretacje (S.Swieżawski, W.Stróżewski);
    b) ponadrodzajowość bytu - byt jako transcendentale (Arystoteles, Porfiriusz, Tomasz z Akwinu).
  3. Trzy poziomy abstrakcji formalnej:
    a) abstrakcja fizyczna i jej efekt - res extensa, ens mobile;
    b) abstrakcja matematyczna i jej efekt - ens ut quantum;
    c) abstrakcja metafizyczna i jej efekt - ens ut ens.
  4. Afirmacja i krytyka dochodzenia do metafizycznego ujęcia bytu metodą abstrakcji - J.Maritain, M.A.Krąpiec, S.Swieżawski, W.Stróżewski.
  5. Separacja jako metoda dojścia do metafizycznego ujęcia bytu rozumianego nie jako abstrakt, lecz jako ciąg konkretnych, zachowujących indywidualny charakter, analogicznych istnień (koncepcja M.A.Krąpca).
VIII. Byt jako przedmiot metafizyki - ujęcie historyczne.
  1. Parmenides - droga prawdy ("jest") i droga mniemania ("nie jest"). Ścisła odpowiedniość bytu i myślenia.
  2. Trzy negacje sofisty Gorgiasza. Zakwestionowanie odpowiedniości bytu i myślenia.
  3. Dialektyka bytu i niebytu w późnoplatońskim dialogu Sofista. Relatywne rozumienie niebytu. Ontologiczne kombinacje "najwyższych rodzajów" (byt- - niebyt, tożsamość - różnica, ruch - spoczynek).
  4. Byt jako pojęcie pierwotne, niedefiniowalne, najprostsze, powszechnie znane, nieredukowalne do czegoś innego, wspólne wszystkim rzeczom:
    a) ujęcie Arystotelesa
    b) ujęcie Awicenny
    c) ujęcie Tomasza z Akwinu
  5. Kategorie, czyli sposoby orzekania bytu według Arystotelesa i Tomasza z Akwinu:
    a) niejednoznaczność orzekania bytu - dziesięć kategorii, ich charakterystyka i przykłady;
    b) nieprzypadkowość w orzekaniu bytu - prymat substancji jako kategorii nadrzędnej, zapośredniczającej inne orzeczenia bytu; substancja jako "wspólny mianownik" dla wszystkich kategorii;
    c) zapowiedź analogicznego rozumienia bytu.
  6. Inne (pozakategorialne) klasyfikacje bytu według Arystoteles:
    a) byty samoistne - byty przygodne
    b) byt jako prawda
    c) byty aktualne (w akcie) - byty potencjalne (w możności)
IX. Akt i możność.
  1. Historyczne tło Arystotelesowskiej koncepcji aktu i możności.
  2. Różne sensy terminu "możność" (dynamis) u Arystotelesa.
  3. Możność bierna (potentia ad esse, potentia ad formam) a możność czynna (potentia ad actum, ad agere).
  4. Korelatywność aktu i możności w bytach złożonych.
  5. Prymat aktu względem możności wedle Arystotelesa i Tomasza z Akwinu.
  6. Bóg jako czyste urzeczywistnienie (actus purus) w rozumieniu Tomasza z Akwinu.
X. Istota i istnienie.
  1. Historyczne ujęcie problemu istoty:
    a) pytania esencjalne w sokratejsko - platońskiej tradycji filozoficznej;
    b) właściwe sformułowanie problemu w filozofii Arystotelesa - sens terminu to ti en einai;
    c) istota ogólna, gatunkowa (quidditas) a istota jednostkowa (essentia) w empirycznych bytach złożonych w ujęciu Tomasza z Akwinu.
  2. Różne sposoby rozumienia relacji między istotą a istnieniem w bytach złożonych:
    a) relacja dysjunktywna;
    b) relacja akcydentalnej koincydencji;
    c) relacja realnie tożsamościowa, przy różnicy pojęciowej (in mente);
    d) relacja koniecznej koincydencji, przy różnicy realnej (in re).
  3. Uzasadnienie realnej różnicy między istotą a istnieniem w bytach złożonych.
  4. Istnienie jako akt i doskonałość istoty według Tomasza z Akwinu.
  5. Klasyfikacja bytów ze względu na relację między istotą a istnieniem:
    a) byt absolutnie niezłożony - tożsamość istoty i istnienia w Bogu;
    b) byty względnie proste (niezłożone z formy i materii, złożone z aktu i możności, w szczególności z istoty i przyjętego istnienia) - czyste inteligencje (substantiae separatae);
    c) byty podwójnie złożone (z formy i materii oraz istoty i istnienia) - byty empiryczne.
XI. Analogiczność bytu w ujęciu Tomasza z Akwinu.
  1. Argumentacja przeciw jednoznaczności i całkowitej wieloznaczności bytu.
  2. Analogia w sensie ścisłym - analogia proporcjonalności.
  3. Analogia proporcji albo atrybucji (przyporządkowanie do jednego):
    a) w horyzontalnym rozumieniu Arystotelesa;
    b) w zmodyfikowanym, wertykalnym, przyczynowym i partycypacyjnym rozumieniu Tomasza z Akwinu.
XII. Teoria transcendentaliów.
  1. Ogólna charakterystyka transcendentaliów - warunki transcendentalności pojęć.
  2. Kanoniczna lista transcendentaliów : ens, res, aliquid, unum,verum,bonum.
    a) redukcja transcendentaliów do bytu, jedności, prawdy i dobra;
    b) sporny status piękna jako transcendentale;
    c) wyprowadzenie z bytu innych transcendentaliów.
  3. Charakterystyka jedności jako transcendentale. Różne sensy terminu "różnica".
  4. Charakterystyka prawdy jako transcendentale. Niebyt jako fałsz.
  5. Charakterystyka dobra jako transcendentale. Problem zła.
XIII. Pierwsze zasady bytu.
  1. Zasada tożsamości.
  2. Zasada sprzeczności.
  3. Zasada wyłączonego środka.
  4. Zasada racji dostatecznej.
XIV. Przyczynowość.
  1. Przyczyna jako kategoria metafizyczna.
  2. Rodzaje przyczyn według Arystotelesa.
  3. Charakterystyka przyczyny sprawczej.
  4. Charakterystyka przyczyny celowej.