Bazylika kolegiacka Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i św. Marii Magdaleny w Poznaniu przy ul. Gołębiej.

(Poznańska fara)

1.1. Historia budowy poznańskiej fary

Poznańską kolegiatę powszechnie określa się mianem "fary" - terminem oznaczającym najstarszy kościół parafialny w danym mieście, co jednak kłóci się z jej nowożytną formą architektoniczną jak również z faktem, iż w okolicy istnieją świątynie o formach gotyckich. Tytuł ten wiąże się ściśle z niezwykle skomplikowaną historią tej budowli, która funkcję kościoła farnego pełni niespełna od dwustu lat. Obecna świątynia jest dawnym kościołem kolegium jezuickiego, wybudowanego w XVII wieku, któremu patronował św. Stanisław biskup i męczennik. Natomiast pierwszy gotycki kościół farny p.w. św. Marii Magdaleny, powstały prawdopodobnie pod koniec XIV wieku i znajdował się na placu zwanym dziś Kolegiackim. Swoją jurysdykcją obejmowała cały właściwy teren miejski, otoczony murami obronnymi (przedmieścia oraz inne jednostki aglomeracji posiadały własne jednostki duszpasterskie). W 1471 roku dawnej farze nadano tytuł kolegiaty. Swoja funkcję pełniła, aż do końca XVIII wieku, kiedy to zniszczona pożarami i niewłaściwymi pracami remontowo - rekonstrukcyjnymi nie została dopuszczona przez władze Pruskie do odbudowy i uległa rozbiórce. Zadecydowano wówczas, że parafia przeniesiona zostanie do znajdującego się w pobliżu kościoła p.w. św. Stanisława (wolnego po kasacie zakonu jezuickiego w 1773 roku). Parafia farna zachowała dawny patronat (p.w. św. Marii Magdaleny), a w XX wieku dodano do niego patronat Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Kościół parafialny nosi natomiast patronat św. Stanisława biskupa i męczennika oraz św. Stanisława Kostki.

W 1570 roku biskup Adam Konarski wraz z władzami miasta sprowadzili do Poznania zakon jezuitów, który stanowił ich czwarty ośrodek w Rzeczpospolitej: obok Braniewa, Pułtuska i Wilna. We wczesnej fazie swojej działalności zakon koncentrował się głównie na pracy apostolskiej i misyjnej, walce ideologicznej z reformacją oraz organizacji edukacji publicznej na wszystkich szczeblach. Słowo Boże głoszono nie tylko we własnych świątyniach lecz również w innych kościołach parafialnych czy też na ulicach i placach, przez co pierwsze ich kościoły były niewielkich rozmiarów. W Poznaniu postanowili osiąść w XV - wiecznym kościele p.w. św. Stanisława wybudowanego przez biskupa Jana Lubrańskiego, usytuowanego w pobliżu murów miejskich i dawnego kościoła farnego p.w. św. Marii Magdaleny. Z czasem gdy Jezuici rozszerzyli swoją działalność postanowiono wybudować własną, odpowiednią świątynie. Przygotowania do tej inwestycji rozpoczęli od wykupienia w 1625 roku gdy wykupiono południowy odcinek ulicy obecnie zwanej Świętosławską. Plany przysłano przypuszczalnie z Rzymu - zadecydowano o budowie kościoła trójnawowego, bazylikowego z prezbiterium ujętym zakrystiami oraz dwuwieżową fasadą. Kamień węgielny położono w 1651 roku. Początkowymi pracami kierował Tomasz Poncino (wcześniej pracujący dla biskupa krakowskiego Jakuba Zadzika, urzędującego później w Łowiczu). W 1652 roku kiedy zauważono pęknięcia fundamentów (związane z podmokłym terenem) zwolniono Poncino, a prace budowalne zostały przerwane na długi czas. Powrót do budowy nastąpił w 1675 roku gdy kierownictwo objął Bartłomiej Nataniel Wąsowski - rektor Kolegium Jezuickiego w Poznaniu i teoretyk architektury. Zachowując założenia rozmaiarów i fundamenty wyznaczone przez Poncino zaproponował zupełnie nową formę ukształtowania świątyni nawiązującą do ówczesnych standardów stosowanych w Europie. Według jego projektu kościół opierać się miał na układzie bazylikowym, z emporami nad nawami bocznymi, jednak pozbawiony był wież, z transeptem i wysoką kopułą na skrzyżowaniu, której filary miały wspierać masywne kolumny - projekt ten nie został zatwierdzony do realizacji. W 1678 roku Wąsowski zrezygnował z kierowania budową, a jego funkcję przejął budowniczy jezuicki - Piotr Abramowicz. Postulował on powrót do prostej formy zaproponowanej przez Poncino. Kontynuował budowę wież w fasadzie, doprowadził do zasklepienia naw bocznych (w miejscu, w którym Wąsowski przewidywał transept). W 1683 roku Wąsowski powrócił na stanowisko rektora kolegium, co wiązało się z odejściem Abramowicza. Zadecydowano o powrocie do poprzedniego projektu co wiązało się z naniesieniem licznych korekt. Zadecydowano o wprowadzeniu masywnych kolumn przy wszystkich filarach międzynawowych, co wiązało się z zasklepieniem nawy głównej. Wąsowski nie zdecydował się jednak na tak odważny krok - wprowadzono drewniane pseudosklepienie. Jednak dostawienie kolumn znacząco wpłynął na funkcję empor - przesłonięcie widoku na ołtarz główny przez filary spowodowało, że w dwóch większych pomieszczeniach zadecydowano się ulokować kaplice sodalicji maryjnej. W czasie tych prac ukształtowano fasadę (bezwieżową), jak również wykonano elementy dekoracji rzeźbiarskiej: ceramiczne głowice kolumn wewnętrznych i pilastrów na fasadzie, płaskorzeźbiarskie, sztukatorskie dekoracje belkowania więczącego kolumny wewnętrzne i znajdujące się na tym belkowaniu figury apostołów. W 1686 roku udostępniono wnętrze korpusu nawowego. Rok później śmierć Wąsowskiego spowodowała kolejne przerwanie prac. W 1690 roku do projektu budowy postanowił wrócić Abramowicz (za zgodą z Rzymu) jednak uniemożliwił to brak funduszy. W 1695 roku gdy uzyskano fundusze na dalszą realizację. Do projektu zatrudniono architekta spoza kręgu zakonnego - pochodzenia szwajcarskiego Jana Catenazziego, mieszkającego w Lesznie. Architekt ten przyjął koncepcję przybliżoną do założeń Wąsowskiego - zakładającą transept. Zamiast kopuły z tamburem (szpiczasta czasza na wysokim bębnie) postanowił wznieść spłaszczoną, owalną czaszę na skrzyżowaniu naw, ukrytą pod dachem. Do 1700 roku wybudowano południową (tylną) część kościoła z transeptem i prezbiterium ujętym dwoma kaplicami, z usytuowanymi powyżej emporami oraz kolosalną monumentalną fasadą południową. W 1705 kościół został konsekrowany przez biskupa Hieronima Wierzbowskiego, choć był jeszcze nieukończony. W latach 1727-1732 Pompeo Ferrari zbudował ołtarz główny i główny portal. Po kasacie zakonu w 1773 i zniszczeniu w 1780 dotychczasowej fary, kościół, na polecenie biskupa Ignacego Raczyńskiego, został przejęty w 1798 przez parafię farną. W drugiej połowie XIX wieku wybito osobne wejścia do naw bocznych, a w latach 1913-1915 przeprowadzono gruntowną renowację pod kierunkiem Mariana Andrzejewskiego. Polichromie odnowił Antoni Procajłowicz. Po wkroczeniu wojsk niemieckich w 1939 kościół został ograbiony, a wnętrze stało się magazynem. Odbudowany został w latach 1948-1950. Prace renowacyjne rozpoczęte w 1990 nadal trwają.

1.2. Opis elewacji

Bogato zdobioną różową fasadę z podwójnymi białymi pilastrami ograniczają z obu boków dwie niskie, nie wystające ponad korpus kościoła wieże, zwieńczone miedzianymi hełmami, między którymi znajduje się szczyt o charakterystycznych dla okresu baroku bocznych spływach. Fasada i wieże dzielone są na kondygnacje przez gzymsy. Nad bogatym barokowym portalem znajduje się wnęka z figurą św. Ignacego Loyoli - założyciela zakonu, trzymającego w ręce gorejące serce, zaś u jego stóp orła - symbol Chrystusa walczącego z wężem - symbolem szatana. Pod nim medalion z łacińską inskrypcją: Domus Domini porta coeli (dom Boga i brama do nieba). Po obu bokach mniejsze wnęki z wyobrażeniami św. Wojciecha i św. Stanisława Kostki po lewej oraz św. Stanisława biskupa i św. Alojzego Gonzagi. Powyżej znajdują się jeszcze dwie figury świętych: św. Franciszka Borgiasza i św. Franciszka Ksawerego.

1.3. Wnętrze poznańskiej fary

Wnętrze trzynawowe bazylikowe z transeptem, który nie wystaje poza nawy boczne. Dekorację rzeźbiarską wykonał wybitny sztukator - Alberto Bianco. Oprócz nowej części kościoła pracował również nad uzupełnieniem dzieła Wąsowskiego. W prezbiterium wielki ołtarz proj. Pompeo Ferrariego z lat 1727-32, z obrazem Wskrzeszenie Piotrowina przez św Stanisława, dzieło Szymona Czechowicza z 1756 r. i rzeźbami św. Stanisława bpa i św. Stanisława Kostki po bokach. Na skraju prezbiterium ambona z 1964 r., a w transepcie rokokowa chrzcielnica z poł. XVIII w. Po bokach prezbiterium dwie kaplice z 1743 r.; z lewej św. Krzyża z późnogotyckim krucyfiksem z 1. poł. XVI w. i obrazem Chrystusa Boleściwego z pocz. XVII w., a z prawej kaplica Matki Boskiej Nieustającej Pomocy z łaskami słynącym obrazem patronki kaplicy (z 1952 r.), koronowanym w 1961 r. koronami papieskimi. Tuż obok kaplica Wieczystej Adoracji utworzona w 1937 r., a po stronie przeciwnej, przy przejściu do zakrystii późnogotycka kropielnica z XVI w.

W transepcie dwa okazałe ołtarze z 1735 r. W ołtarzu po lewej obrazy Św. Ignacy na zamku Loyola (poł. XVIII w.), a niżej Św. Walenty wśród chorych (XVII/XVIII w.) oraz Matka Boża z Dzieciątkiem (XIX w.). W ołtarzu po prawej obrazy Komunia św. Stanisława Kostki z 1756 r. (dzieło Sz. Czechowicza) i św. Barbara z 1748 r. (dzieło Wacława Graffa).

Nawy boczne sklepione krzyżowo podzielone są na kaplice z ołtarzami, które powstały w 1. poł. XVIII w. wg proj. Franciszka Koźmińskiego z dekoracją Jana Weydlicha. Na szczególną uwagę zasługuje późnogotycka rzeźba Chrystusa Boleściwego z ok. 1430 r. w Kaplicy Męczenników Japońskich w nawie wschodniej oraz obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem (XVII/XVIII w.) w srebrnej sukience i złoconej koronie w kaplicy św. Franciszka Borgiasza w nawie zachodniej. Nad nawami bocznymi kilka empor z bogatą dekoracją i wyposażeniem, zaś nawę główną zamyka okazały chór muzyczny z niezwykle cennymi organami wykonanymi w l. 1872-75 przez Fryderyka Ladegasta z Weissenfels w Saksonii. Pod chórem dwie tablice zasłużonych poznańskich jezuitów: ks. Józefa Rogalińskiego (1728-1802, matematyka, fizyka i astronoma) z 1902 r. i ks. Jakuba Wujka (1541-1597), autora pierwszego przekładu Biblii na język polski) z 1996 r.

Pod kościołem rozległe podziemia - krypty sklepione kolebkowo, w których niegdyś chowano zakonników i dobroczyńców kolegiaty, a w latach 1798-1810) także parafian. W trakcie prac badawczych w latach dziewięćdziesiątych XX w. odkryto w nich m.in. fragment muru wewnętrznego średniowiecznych fortyfikacji miejskich.

W prezbiterium wielki ołtarz proj. Pompeo Ferrariego z lat 1727-32, z obrazem Wskrzeszenie Piotrowina przez św Stanisława, dzieło Szymona Czechowicza z 1756 r. i rzeźbami św. Stanisława bpa i św. Stanisława Kostki po bokach. Na skraju prezbiterium ambona z 1964 r., a w transepcie rokokowa chrzcielnica z poł. XVIII w. Po bokach prezbiterium dwie kaplice z 1743 r.; z lewej św. Krzyża z późnogotyckim krucyfiksem z 1. poł. XVI w. i obrazem Chrystusa Boleściwego z pocz. XVII w., a z prawej kaplica Matki Boskiej Nieustającej Pomocy z łaskami słynącym obrazem patronki kaplicy (z 1952 r.), koronowanym w 1961 r. koronami papieskimi. Tuż obok kaplica Wieczystej Adoracji utworzona w 1937 r., a po stronie przeciwnej, przy przejściu do zakrystii późnogotycka kropielnica z XVI w.

W transepcie dwa okazałe ołtarze z 1735 r. W ołtarzu po lewej obrazy Św. Ignacy na zamku Loyola (poł. XVIII w.), a niżej Św. Walenty wśród chorych (XVII/XVIII w.) oraz Matka Boża z Dzieciątkiem (XIX w.). W ołtarzu po prawej obrazy Komunia św. Stanisława Kostki z 1756 r. (dzieło Sz. Czechowicza) i św. Barbara z 1748 r. (dzieło Wacława Graffa).

Nawy boczne sklepione krzyżowo podzielone są na kaplice z ołtarzami, które powstały w 1. poł. XVIII w. wg proj. Franciszka Koźmińskiego z dekoracją Jana Weydlicha. Na szczególną uwagę zasługuje późnogotycka rzeźba Chrystusa Boleściwego z ok. 1430 r. w Kaplicy Męczenników Japońskich w nawie wschodniej oraz obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem (XVII/XVIII w.) w srebrnej sukience i złoconej koronie w kaplicy św. Franciszka Borgiasza w nawie zachodniej. Nad nawami bocznymi kilka empor z bogatą dekoracją i wyposażeniem, zaś nawę główną zamyka okazały chór muzyczny z niezwykle cennymi organami wykonanymi w l. 1872-75 przez Fryderyka Ladegasta z Weissenfels w Saksonii. Pod chórem dwie tablice zasłużonych poznańskich jezuitów: ks. Józefa Rogalińskiego (1728-1802, matematyka, fizyka i astronoma) z 1902 r. i ks. Jakuba Wujka (1541-1597), autora pierwszego przekładu Biblii na język polski) z 1996 r.

Pod kościołem rozległe podziemia - krypty sklepione kolebkowo, w których niegdyś chowano zakonników i dobroczyńców kolegiaty, a w latach 1798-1810) także parafian. W trakcie prac badawczych w latach dziewięćdziesiątych XX w. odkryto w nich m.in. fragment muru wewnętrznego średniowiecznych fortyfikacji miejskich.

Wewnątrz znajdują się również barokowe portrety i epitafia oraz ołtarze poświęcone św. Tadeuszowi Judzie i św. Piusowi X.

1.4. Organy

W pierwsze przęsło nawy głównej na trzech wysokich arkadach została wbudowana empora chórowa. Balustradę zdobią grupy muzykujących aniołków i tarcza z napisem Adorate Dominum in atrio sancto eius (Uwielbiajcie Pana w jego świętym przybytku). Organy są jednym z najcenniejszych elementów wyposażenia wnętrza. Posiadają trakturę mechaniczną wspomaganą dźwignią Barkera, zachowane do dziś w oryginalnym kształcie brzmieniowym. Wykonane zostały w 1876 roku przez jednego z najlepszych organmistrzów tamtych czasów, Friedricha Ladegasta z Weissenfels (przez całe swoje życie zbudował on ponad 200 instrumentów). Kosztowały prawie 24 000 marek, z czego połowę podarowała anonimowa poznanianka. Instrument ma 7 metrów wysokości i 8,5 metrów szerokości, 43 rejestry, trzy manuały (klawiatury ręczne) i pedał (klawiaturę nożną). Wśród 2 579 piszczałek największe są piszczałki prospektowe wykonane ze szlachetnej cyny angielskiej - mają 6 metrów długości. W czasie I wojny światowej zostały one zastąpione cynkowymi, a oryginalne posłużyły celom wojskowym. Dopiero podczas remontu w 2000 roku powrócono do oryginalnego stopu piszczałek prospektowych.

1.5. Budynek kolegium jezuickiego

Jest to trzypiętrowy gmach w kształcie podkowy otaczający wewnętrzny dziedziniec, który od strony północnej zamyka jednopiętrowe skrzydło z barokową wieżą bramą od ulicy Koziej. Różowa elewacja podzielona jest przez liczne białe pilastry oraz gzymsy (tzw. wielki porządek). Najstarszą część stanowią skrzydło południowe i zachodnie, następnie dobudowano skrzydło wschodnie a niskie skrzydło północne wraz wieżą powstało dopiero w 1737. Pierwotnie cały dziedziniec otaczał krużganek zamurowany w większości w XIX wieku, jego ocalałe fragmenty prowadzą do kościoła farnego. Najstarszym elementem całej budowli jest stojący przy bramie wjazdowej spiżowy słupek, będący w rzeczywistości sercem dzwonu, który spadł z dawnej, gotyckiej Kolegiaty św. Marii Magdaleny która zajmowała obecny Plac Kolegiacki.

elewacja północna, widok od ul. Świętosławskiej

wieża bramna, widok od ul. Klasztornej

organy Friedricha Ladegasta

ołtarz główny

iluzoryczna kopuła

BIBLIOGAFIA

A. Dubowski, Zabytkowe Kościoły Poznania, Poznań 1952.

A. Kusztelski, Dekoracja przęsła na skrzyżowaniu naw kościoła pojezuickiego (farnego) w Poznaniu - początki kwadratury w Polsce, [w]: Biuletyn Historii Sztuki, 62/1/2, Warszawa 2000, s. 175-188.

A. Kusztelski, Druga szkoła jezuicka w Poznaniu, [w]: Prace ofiarowane Jerzemu Paszendzie SJ z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin. Lubin 2002, s. 243-260.

Z. Kurzawa, A. Kusztelski, Historyczne Kościoły Poznania - Przewodnik, Poznań 2006.

P. Maluśkiewicz, Barokowe kościoły Wielkopolski, Poznań 2006.

P. Skórnicki, D. Kolbuszewska, Fara - Poznań, Poznań 2009.