1. Stosunki międzynarodowe – relacje kształtujące się ponad granicami państw. Dotyczą krajów (odgrywają one tu najważniejszą rolę) oraz innych podmiotów działających na arenie międzynarodowej.

2. Podmioty stosunków międzynarodowych.

BĘDĄCE PODMIOTAMI PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO	NIEBĘDĄCE PODMIOTAMI PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO
Państwa – jako jedyne są podmiotami pierwotnymi, pełnymi i suwerennymi. Aby państwo mogło korzystać z pełni swoich uprawnień na arenie międzynarodowej, musi cieszyć się międzynarodowym uznaniem pozostałych podmiotów, wyrażonym np.: poprzez przyjęcie w poczet członków ONZ.	Organizacje transnarodowe – zhierarchizowane i scentralizowane podmioty o międzynarodowym składzie, ukształtowane wokół jednego ośrodka decyzyjnego, który nimi zarządza. Mają charakter pozapaństwowy i niekomercyjny. Należą do nich fundacje transnarodowe i Kościoły transnarodowe.
Międzynarodowe organizacje rządowe (IGO) – struktury powołane przez minimum trzy państwa na mocy umów międzynarodowych, mające realizować określone cele. Pod względem prawnym są podmiotami wtórnymi, niepełnymi i niesuwerennymi.	Międzynarodowe organizacje pozarządowe (NGO) – działają na terytorium przynajmniej trzech państw, utworzone na podstawie przepisów prawa krajowego, a nie umowy międzynarodowej. Zrzeszają osoby prawne lub fizyczne, którym w danej organizacji przysługują takie same prawa i obowiązki. Ich cechą charakterystyczną jest pozafinansowy cel działania, dlatego często nazywa się je organizacjami non profit.
Narody – zgodnie z zapisami Karty Narodów Zjednoczonych mają prawo do samostanowienia, czyli decydowania o swoich losie, co nadaje im podmiotowość. W praktyce stają się uczestnikami stosunków międzynarodowych w momencie rozpoczęcia procesów państwotwórczych, a przestają nimi być p[o ich zakończeniu, kiedy rolę tę przejmują państwa. Aby narodów mógł być traktowany jako uczestnik stosunków międzynarodowych, powinien zostać właściwie zorganizowany – przede wszystkim muszą istnieć instytucje reprezentujące jego interesy.	Korporacje międzynarodowe – firmy założone zgodnie z zasadami prawa krajowego, ale działające w wielu państwach. Zwykle mają one ogromny potencjał finansowy, przekraczający budżet niejednego kraju, oraz rozproszoną strukturę właścicielską. Są w stanie wywierać wpływ na jednostki, państwa, a nawet społeczność międzynarodową.
Powstańcy i strony walczące – podmiotami prawa międzynarodowego stają się określonych sytuacjach. Aby grupa ludzi mogła zostać uznana za stronę walczącą, musi kontrolować określone terytorium, mieć instytucje zdolne do utrzymywania stosunków dyplomatycznych oraz przestrzegać konwencji i praw wojennych.	Ruchy międzynarodowe – formy działalności zbiorowej grup społecznych albo organizacji z różnych państw, dążących do przeprowadzenia określonych zmian społecznych. Zwykle nie mają one struktur zarządzających, a jedność utrzymują dzięki wymianie informacji, uzgadnianiu celów i programów działania oraz organizowaniu spotkań.

1. Specyficzne podmioty prawa międzynarodowego.

1. Stolica Apostolska – naczelna władza Kościoła katolickiego stanowi suwerenny podmiot, który sprawuje zwierzchnictwo nad Państwem Watykańskim. Ich podmiotowość nie została wyraźnie rozdzielona – umowy międzynarodowe zarówno Stolica Apostolska, jak i Watykan. Uzgodnienia te są wiążące dla obu podmiotów,

2. Zakon maltański – zakon nie ma własnego terytorium, a jedynie nieruchomości: dwie we Włoszech oraz jedną na Malcie, wyłączone spod jurysdykcji tych państw. Mimo to jest podmiotem suwerennym i utrzymuje stosunki dyplomatyczne z większością państw,

3. Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża – formalnie nie utrzymuje stosunków dyplomatycznych z państwami, jednak prowadzi mediacje z rządami dotyczące wymiany jeńców. Jest również stroną umów międzynarodowych i ma status obserwatora w ONZ,

4. Unia Europejska – uzyskała podmiotowość na mocy traktatu lizbońskiego z 2007 roku. Obecnie toczy się spór o jej charakter. Według niektórych opinii nadal jest organizacją międzynarodową, według innych – konfederacją, zarządzaną po części na sposób federacyjny, lub nawet państwem federalnym, co sytuowałoby ją w grupie podmiotów suwerennych.

1. Wśród ogólnych reguł prawa międzynarodowego szczególną rolę odgrywają:

1. zasada Pacta sunt servanda – wszystkie państwa muszą realizować swoje zobowiązania przyjęte w umowach,

2. zasada suwerennej równości państw – kraje są równe wobec prawa oraz między sobą i nie powinny podlegać żadnej władzy zewnętrznej,

3. zasada wzajemności – we wzajemnych relacjach państwa powinny przyznawać sobie lub swoim obywatelom takie same prawa; reguła ta najczęściej dotyczy przepisów celnych, wizowych oraz sytuacji prawnej mniejszości narodowych.

1. W odróżnieniu od zbiorowości zorganizowanej w państwo społeczność międzynarodową cechują:

1. niski stopień zorganizowania – nie powołuje ona do istnienia centralnych organów władzy podobnych do państwowych (np.: rządu czy parlamentu, którym byłaby bezwzględnie podporządkowana,

2. brak nadrzędności – jej funkcjonowanie opiera się na dobrowolności; żadne państwo nie może narzucić drugiemu jakichkolwiek zobowiązań, podmioty przyjmują na siebie wynikające z umów międzynarodowych obowiązki na podstawie własnej decyzji,

3. niewielka liczba norm prawnych obowiązujących bezwzględnie – w przeciwieństwie do prawa krajowego większość norm regulujących funkcjonowanie podmiotów międzynarodowych ma charakter obowiązujący względnie, niezobowiązujący do konkretnego zachowania; w określonej sprawie państwa mogą się umówić w sposób odmienny; do grupy norm obowiązujących bezwzględnie, z którymi pozostałe uregulowania nie mogą być sprzeczne, należy np.: zakaz użycia siły,

4. brak obowiązkowej jurysdykcji sądowej – międzynarodowe sądownictwo istnieje, ale nie jest powszechne; określony trybunał może rozstrzygnąć daną sprawę tylko wtedy, gdy strony dobrowolnie uznały jego jurysdykcję,

5. słabo zorganizowany aparat przymusu – społeczność międzynarodowa nie powołała swoich prokuratorów ani komorników, dlatego wykonanie orzeczeń międzynarodowych sądów uzależnia się od dobrej woli państw; funkcję taką pełni w pewnym stopniu Rada Bezpieczeństwa ONZ, która może nakładać na państwa określone prawnie sankcje, m.in. związane z użyciem siły.

1. Ład (porządek) międzynarodowy – ustalony układ sił pomiędzy państwami połączonymi wzajemnymi relacjami politycznymi i gospodarczymi, które mogą mieć charakter podporządkowania, równorzędności, rywalizacji lub współpracy.

2. Typu ładu międzynarodowego.

TYPY ŁADU
ŁAD IMPERIALNY
Polega na dążeniu do podporządkowania sobie przez jedno państwo określonego obszaru lub całego świata. Realizacji podjęli się np.: władcy Imperium Romanum oraz Napoleon.

1. Podział świata.

1. Pierwszy Świat (Zachód, wolny świat) – obejmuje on wysoko uprzemysłowione kraje kapitalistyczne Europy Zachodniej i Północnej, Stany Zjednoczone, Kanadę, Izrael, Japonię, Australię, Nową Zelandię oraz RPA,

2. Drugi Świat (Wschód, kraje demokracji ludowej) – tworzyły go państwa realnego socjalizmu: przede wszystkim ZSRR, państwa Europy Środkowo – Wschodniej (w tym Polska), Mongolia, Chiny, Korea Północna, Wietnam i Kuba,

3. Trzeci Świat – zaliczono do niego pozostałe państwa globu, zawieszone pomiędzy kapitalizmem a socjalizmem, nazwane „krajami słabo rozwiniętymi” lub „krajami rozwijającymi się”: prawie całą Afrykę i Amerykę Łacińską, Bliski Wschód i Azję Południową,

4. Czwarty Świat – wykształcić się on jako podgrupa krajów słabo rozwiniętych, na skutek ich wyraźnego zróżnicowania na obszary dysponujące i niedysponujące zasobami naturalnymi, finansowymi, ludzkimi i organizacyjnymi; obecnie tworzy go ok. 30 najuboższych państw, głównie z Afryki.

1. Globalną Północ tworzą państwa dotychczasowego Pierwszego Świata oraz części Drugiego Świata. Mają one:

1. system demokratyczny,

2. rozwinięte zaawansowane technologie,

3. wysoko rozwinięte gospodarki i poziom życia ludności,

4. niski przyrost naturalny (ich społeczeństwa się starzeją).

1. Produkt krajowy brutto (PKB) – uważa się go za najlepszy miernik bogactwa i stanu gospodarki kraju, a jego procentowy przyrost w czasie – za odzwierciedlenie wzrostu gospodarczego. PKB w przeliczeniu na jednego mieszkańca traktuje się jako miarę zamożności obywateli.

2. Wskaźnik wolności gospodarczej (IEF) – jest przejawem neoliberalnego podejścia do rozwoju, utożsamianego z wolnością gospodarczą. Publikują go co roku dziennik „The Wall Street Journal” i Heritage Foundation, które analizują dziesięć kategorii związanych z wolnością rynku.

3. Wskaźnik rozwoju społecznego (HDI) – jest obecnie najczęściej przywoływanym miernikiem rozwoju społeczno – ekonomicznego krajów. Oblicza się go na podstawie danych dotyczących długości życia, średniego czasu trwania edukacji oraz wskaźnika PKB per capita. Na podstawie HDI państwa dzieli się na cztery grupy.

4. Wskaźnik wolności na świecie – nagłaśniany w rocznych raportach organizacji Freedom House, dotyczy poziomu przestrzegania prawa człowieka przez poszczególne państwa.

5. Indeks percepcji korupcji (CPI) – pokazuje, w jaki sposób biznesmani, naukowcy oraz ekonomiści postrzegają zjawisko korupcji i jego skalę w poszczególnych krajach.

6. Globalizacja – zespół samorzutnych zmian zachodzących w skali ogólnoświatowej na wszystkich płaszczyznach współczesnego życia. Jej istotą jest upowszechnianie się zjawisk, tendencji, zachowań i narastanie współzależności, co prowadzi do ujednolicania świata, jak również jego fragmentaryzacji.

7. Etapy globalizacji.

1. I etap globalizacji: od końca XV w. do XVIII w.

Przełomowe znaczenie dla recesu globalizacji miały wielkie odkrycia geograficzne, które zapoczątkowały kolonizację innych kontynentów. Upowszechnienie się druku spowodowało rewolucję komunikacyjną i umożliwiło przenikanie się kultur. W XVI w. zaczął się kształtować kapitalizm, w którym to systemie kwestie ekonomiczne zaczął regulować rynek. Rosnąca specjalizacja różnych krajów w produkcji towarów eksportowych spowodowała szybki rozwój

handlu międzynarodowego.

1. II etap globalizacji: wiek XIX i XX

Na przyspieszenie procesów globalizacyjnych miała wpływ rewolucja przemysłowa. Wraz z rozwojem kapitalizmu umocniła się potęga ekonomiczna europejskich mocarstw oraz rozpoczęła się intensywna kolonizacja Afryki i Azji. Proces globalizacji uległ zahamowaniu po II wojnie światowej, w związku z dekolonizacją i wybuchem zimowej wojny. W tym okresie podpisano jednak pierwsze międzynarodowe porozumienia o redukcji ceł i barier handlowych. Zwiększył się również międzynarodowy przepływ kapitału.

1. III etap globalizacji: od końca XX w.

Gdy w państwach postkomunistycznych oraz w wielu krajach rozwijających się doszło do przemian w przepływie kapitału, siły roboczej, informacji i towarów. Procesy globalizacyjne przyspieszyły także na skutek rozwoju internetu i nowoczesnych technologii oraz wzrostu znaczenia organizacji międzynarodowych, do których doszło w tym okresie. Wywołało to rewolucję w komunikacji, powstanie społeczeństwa informacyjnego i gospodarki postindustrialnej.

1. Wymiary globalizacji.

1. wymiar gospodarczy – np.: rewolucja technologiczna, zaostrzanie konkurencji, umiędzynarodowienie działalności gospodarczej, regionalizacja polityczno – gospodarcza,

2. wymiar polityczny – np.: upowszechnianie się liberalnej demokracji, ograniczanie kompetencji państw narodowych, rozwój organizacji i prawa międzynarodowego,

3. wymiar komunikacyjny – np.: upowszechnianie internetu i telefonii komórkowej, szybki przepływ informacji, ułatwienia w przemieszczeniu się, masowa turystyka,

4. wymiar kulturowy – np.: dominacja modelu społeczeństwa konsumpcyjnego i wielokulturowego, zacieranie się różnic kulturowych, kształtowanie się globalnej tożsamości,

5. wymiar ekologiczny – np.: wzmożony wpływ człowieka na środowisko naturalne, globalne zagrożenia ekologiczne, regulacje międzynarodowe w dziedzinie ochrony środowiska.

1. Przyczyny konfliktów w XXI wieku.

GŁÓD	Problem głodu składania społeczności do rozwiązań siłowych, obniża zaufanie społeczeństw do rządów, uzależnia państwa od dostaw żywności z zewnątrz i powoduje masowe migracje. Pomoc zagraniczna bywa nieskuteczna, utrudnia skorumpowanych funkcjonariuszy aparatu państwowego, którzy na tym zarabiają. Problem głodu był powodem destabilizacji wewnętrznej m.in. Sudanu, Liberii, Somalii, Iraku i Meksyku.
PROBLEMY Z INTEGRACJĄ DIASPOR I MNIEJSZOŚCI NARODOWYCH/RELIGIJNYCH	Diaspory zachowujące odrębność często wywołują tym niechęć u dominującej w kraju grupy narodowościowej, co pogłębia ich izolację. Jeśli grupa mniejszościowa jest dobrze zorganizowana i sytuowana, zwiększa się ryzyko agresywnej reakcji ze strony nacjonalistów, gdy jest ekonomicznie marginalizowana – jej członkowie sami mogą zachowywać się wrogo. Zagrożeniem związanym z występowaniem mniejszości i diaspor może być także lobbowanie ich członków na rzecz własnej ojczyzny, co wywołuje oskarżenia o brak lokalności wobec kraju zamieszkania.
MIGRACJE	Mogą prowadzić do wzrostu przestępczości. Problemem jest proceder przemytu imigrantów, z których wielu znajduje zatrudnienie tylko w tzw. szarej strefie. Utrzymanie uchodźców bywa dużym obciążeniem dla budżetu państw. Zjawisko migracji ma też niekorzystne skutki dla krajów, z których ludność wyjeżdża, co może prowadzić do wzrostu napięć między zaangażowanymi państwami.
DOSTĘP DO ROPY NAFTOWEJ I INNYCH SUROWCÓW ENERGETYCZNYCH	Państwa, które prowadzą eksport surowców, mogą dyktować ceny lub wstrzymywać dostawy i w ten sposób wywierać presję na importerów. Posiadanie dostępu do bogactw naturalnych może jednak sprowadzić na kraj agresję ze strony innych państw wywołaną chęcią przejęcia cennych złóż. Ropa naftowa i gaz ziemny są jednymi z przyczyn stałych napięć na Bliskim Wschodzie, w regionie Morza Południowochińskiego, Morza Kaspijskiego i Azji Centralnej, a także zaostrzającej się rywalizacji o obszar Arktyki, gdzie znajdują się bogate i nieeksploatowane dotąd złoża tych surowców.
DOSTĘP DO WODY	Według prognoz w XXI w. rywalizacja o kurczące się zasoby wody zastąpi współzawodnictwo o ropę naftową. Kryzysy spowodowane brakiem wody są podobne do tych wynikających z głodu.
DOSTĘP DO WIEDZY I INFORMACJI	Konflikty wywołuje powiększająca się przepaść między krajami najbogatszymi i najbiedniejszymi w dostępnie do wiedzy i nowych technologii. Rozwinięte państwa Północy – znajdujące się pod względem w lepszej sytuacji niż kraje Południa – mogą jednak częściej stać się atakiem cyberterrorystów.
DĄŻENIE DO SECESJI	Głównym motywem są tutaj kwestie cywilizacyjne, kulturowe czy narodowe. Przykładami takich dążeń są odłączenie się Słowenii od Jugosławii pod koniec XX w. i nasilone w XXI w. starania Katalonii o wydzielenie z Hiszpanii.

PODZIAŁ KONFLIKTÓW Konflikty dzielą się ze względu na:
REAKCJĘ STRON
Konflikty werbalne – prowadzone bez użycia siły, wyrażające się w protestach lub kierowaniu gróźb i ostrzeżeń. Przykładem jest postawa Korei Północnej wobec Stanów Zjednoczonych w ostatnich latach.
STATUS STRON
Konflikty międzynarodowe – co najmniej dwóch uczestników ma status podmiotu prawa międzynarodowego, np. wojna rosyjsko – gruzińska z 2008 r.
ZASIĘG TERYTORIALNY
Konflikty lokalne – o małym zasięgu terytorialnym, stanowiącym tylko niewielką część regionu geopolitycznego, np.: zajęcie przez Polskę Śląska Cieszyńskiego w 1938 r.
SKALĘ INTERESÓW I ZAANGAŻOWANIE WIELKICH MOCARSTW
Konflikty wewnątrzblokowe – toczone między państwami należącymi do jednego bloku politycznego, np.: konflikt graniczny pomiędzy ZSRR a Chinami.

1. Terroryzm – metoda sprawowania władzy lub dążenia do osiągnięcia określonych celów politycznych za pomocą strachu i agresji.

2. Rodzaje terroryzmu ze względu na motywację.

1. terroryzm polityczny,

2. terroryzm religijny,

3. terroryzm narodowowyzwoleńczy,

4. terroryzm nowych ruchów społecznych,

5. terroryzm kryminalny,

6. zaburzenia psychiczne osób dokonujących zamachów.

1. Wśród reakcji na terroryzm międzynarodowy wyróżnia się:

1. akcje militarne

• wojny z państwami sponsorującymi terroryzm (np.: wojna w Afganistanie z 2001 r.),

• działania prewencyjne (np.: wojna w Iraku w 2003 r.),

• działania odwetowe (np.: bombardowanie Libii w 1986 r.),

• operacje sił specjalnych/jednostek komandosów przeciwko konkretnym celom,

• akcje specjalne (np.: zabójstwa określonych osób),

1. akcje niemilitarne

• działania dyplomatyczne (np.: tajne negocjacje w sprawie amerykańskich zakładników przetrzymywanych w Iranie w 1979 r.),

• sankcje ekonomiczne wobec państw sponsorujących terroryzm,

• oferty porozumienia (np.: gwarancje amnestii).

1. Pacyfizm – ruch społeczno – polityczny, który ma na celu wyeliminowanie wojen i przemocy jako sposobów rozstrzygania konfliktów (bez względu na ich charakter i powód).

2. Metody pokojowego rozstrzygania sporów.

DYPLOMATYCZNE
Rokowania/negocjacje – dwustronne rozmowy bez udziały strony trzeciej, np.: amerykańsko – radzieckie pertraktacje rozbrojeniowe z lat 80. XX wieku.
Mediacje – aby do nich doszło, państwa muszą wyrazić zgodę na pośrednictwo w sporze strony trzeciej; w charakterze mediatora może występować przedstawiciel innego państwa, organizacji międzynarodowej lub osoba fizyczna; zadaniem mediatora jest prezentowanie konkretnych sposobów rozstrzygnięcia sporów.
Dobre usługi – są świadczone przez stronę trzecią, która ma doprowadzić do podjęcia rozmów między zainteresowanymi; od mediacji różnicą się tym, że strona trzecia nie wysuwa własnych propozycji rozwiązań; przykładem może być działanie Francji, za której pośrednictwem zostały podjęte tajne rozmowy między rządami USA i północnego Wietnamu, zakończone podpisanie układów paryskich w 1973 r.
Niezależne komisje śledcze/badawcze – powoływane przez strony w celu ustalenia stanu faktycznego w konkretnej sprawie; ten sposób rozwiązywania sytuacji konfliktowych jest dziś rzadko stosowany, chociaż czasem ma charakter pomocniczy względem innych procedur; przykładem są raporty powstające na zamówienie ONZ.
Pojednowastwo/koncyliacja – polega na powołaniu specjalnej komisji, która na prośbę stron bada sprawę oraz wysuwa niewiążące propozycje wyjścia z konfliktowej sytuacji; możliwe jest powołanie niezależnego zespołu, w którym zasiadają przedstawiciele stron trzecich, lub zaproszenie do jego składu reprezentantów obu zwaśnionych stron (np.: komisja koncyliacyjna ONZ w sprawie Cypru).
SĄDOWE
Arbitraż międzynarodowy – strony mają możliwość wyboru sędziów, podstaw prawnych orzekania oraz zasad proceduralnych; wyniki postępowania mają charakter wiążącego wyroku; przykładem jest rozwiązanie sporu dotyczącego połowu fok w Cieśninie Beringa w 1893 r.
Sądownictwo międzynarodowe – polega na rozpoznaniu sprawy przez trybunał wskazany przez obie strony, funkcjonujący w trybie stałym; państwa nie mają wpływu ani na skład trybunału, ani na procedurę postępowania; podstawą orzekania jest prawo międzynarodowe, a wyrok jest wiążący dla stron; przykładem jest rozstrzygnięcie przez Międzynarodowy trybunał Sprawiedliwości sporu między Wielką Brytanią, a Albanią dotyczącego wyspy Korfu.

1. ONZ.

CELE ONZ
utrzymywanie międzynarodowego bezpieczeństwa poprzez pokojowe rozwiązywanie sporów, łagodzenie sytuacji, które mogą prowadzić do konfliktów zbrojnych, a także skuteczną zbiorową reakcję na przejawy agresji i inne oznaki naruszenia pokoju, rozwijanie przyjaznych stosunków oraz umacnianie powszechnego pokoju z poszanowaniem prawa każdego narodu do samostanowienia i równouprawnienia, promowanie współpracy między narodowej na polu gospodarczym, społecznym i kulturalnym, a także przestrzeganie praw człowieka i podstawowych wolności niezależnie od rasy, płci, języka czy wyznania.
ZASADY DZIAŁANIA ONZ
zasada suwerennej równości członków – każdemu państwu członkowskiemu przysługuje jeden, równie ważny głos w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ (bez względu na potencjał polityczno – gospodarczy kraju), zasada nieinterwencji – sprawy, które należą do kompetencji wewnętrznej państw są pozostawione decyzjom organów krajowych, zasada wykonywania zobowiązań międzynarodowych – zakłada występowanie dobrej wiary w zakresie wypełniania postanowień Karty Narodów Zjednoczonych, zasada pokojowego rozwiązywania sporów – dotyczy pokojowego sposoby rozstrzygania konfliktów oraz poszanowania sprawiedliwości międzynarodowej, zasada wyrzeczenia się siły – oznacza powstrzymanie się od użycia siły, a także groźby jej użycia przeciwko integralności terytorialnej lub niezawisłości politycznej innego państwa, zasada bezpieczeństwa zbiorowego – rozumiana jako obowiązek opowiedzenia się zawsze po stronie ofiary napaści, a nie agresora.

1. Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci (UNICEF).

DATA POWSTANIA	1943 r.
SIEDZIBA	Nowy Jork
CZŁONKOWIE	190 państw
ZADANIA	Poprawa standardu życia dzieci i młodzieży. Zajmowanie się m.in. natychmiastową pomocą w sytuacjach klęsk humanitarnych, szczepieniami, budową szkół i promowaniem równouprawnienia dziewcząt oraz kobiet.
POLSKA, A UNICEF	Pomysłodawcą założenia w ramach ONZ instytucji zajmującej się dziećmi był Polak, Ludwik Rajchman. Polski Komitet Narodowy UNICEF ma siedzibę w Warszawie.

1. Organizacje Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO).

DATA POWSTANIA	1945 r.
SIEDZIBA	Paryż
CZŁONKOWIE	195 państw
ZADANIA	Nawiązywanie rozmów między przedstawicielami różnych cywilizacji, kultur i narodów. Ochrona dziedzictwa kulturowego i naturalnego, wspieranie różnorodności kulturowej, promowanie dostępu do edukacji, tworzenie społeczeństwa informacyjnego, współpraca w dziedzinie nauki i edukacji.

1. Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców (UNHCR).

DATA POWSTANIA	1950 r.
SIEDZIBA	Genewa
ZADANIA	Udzielanie wsparcia uchodźcom na całym świecie, przede wszystkim poprzez pomoc doraźną w sytuacjach kryzysowych i dla uchodźców, którzy powrócili do domów.

1. Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO).

DATA POWSTANIA	1945 r.
SIEDZIBA	Rzym
CZŁONKOWIE	194 państwa
ZADANIA	Zwiększenie wydajności produkcji i dystrybucji produktów rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa, walka z głodem, polepszenie warunków życia ludności wiejskiej oraz udzielanie państwom pomocy technicznej, zbieranie i rozpowszechnianie informacji na temat stanu rolnictwa w państwach członkowskich oraz prowadzeniem badań tematycznych.

1. Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO).

DATA POWSTANIA	1946 r.
SIEDZIBA	Genewa
CZŁONKOWIE	181 państw
ZADANIA	Poprawa warunków życia i pracy poprzez ustanawianie konwencji oraz praktycznych rozwiązań w postaci zaleceń, prowadzenie akcji służących poprawie stanu gospodarki światowej i przeprowadzanie różnych badań.

1. Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (IAEA).

DATA POWSTANIA	1957 r.
SIEDZIBA	Wiedeń
CZŁONKOWIE	159 państw
ZADANIA	Promowanie bezpiecznego i pokojowego użytkowania energii atomowej, kontrolowanie zabezpieczeń oraz upowszechnianie standardów bezpieczeństwa.

1. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO).

DATA POWSTANIA	1948 r.
SIEDZIBA	Genewa
CZŁONKOWIE	194 państwa
ZADANIA	Ustanawianie norm i standardów oraz zwalczanie epidemii groźnych chorób. Promowanie dobrych praktyk zdrowotnych.

1. Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Rozwoju Przemysłowego (UNIDO).

DATA POWSTANIA	1966 r.
SIEDZIBA	Wiedeń
CZŁONKOWIE	172 państwa
ZADANIA	Wspieranie modernizacji przemysłu w krajach rozwijających się oraz przechodzących transformację gospodarczą i ułatwianie im dostępu do nowoczesnych technologii. Rozwijanie nowych koncepcji ekonomicznych.

1. Unilateralne sposoby zapewniania bezpieczeństwa.

1. trwała neutralność – dobrowolne, zapisane w traktacie międzynarodowym zobowiązanie przedstawicieli danego kraju do tego, że nie będą oni brali udziału w wojnie między innymi państwami, nie przystąpią do bloków polityczno – wojskowych, nie udostępnią swojego terytorium do zakładania baz wojskowych oraz nie zaciągną innych zobowiązań militarnych (np.: Szwajcaria),

2. izolacjonizm – polega na realizowaniu polityki obrony interesów narodowych bez utrzymywania stałych związków i sojuszników militarnych. Stosunki z innymi państwami zostają ograniczone do minimum. Przedstawiciele kraju prowadzącego taką politykę nie interesują się sprawami innych państw, dopóki ich działania nie naruszą jego interesów (np.: starożytne Chiny),

3. neutralność tymczasowa – jest zachowaniem obojętności wobec toczącego się obecnie konkretnego konfliktu zbrojnego. Z tą strategią wiążą się określone prawa, w tym prawo do nietykalności terytorium, prawo do utrzymania pokojowych stosunków z innymi państwami neutralnymi i państwami wojującymi, oraz obowiązki (np.: nieuczestniczenie w działaniach wojennych) (np.: Portugalia podczas II wojny światowej),

4. hegemonizm – podejmowanie samodzielnych decyzji bez potrzeby uwzględniania stanowiska innych aktorów sceny międzynarodowej, w tym własnych sprzymierzeńców. Taką strategię mogą wybrać przedstawiciele państw sprawujących przywództwo polityczne lub ekonomiczne (np.: postulowana przez George’a Busha seniora koncepcja Pax Americana),

5. polityka neutralności – niemieszanie się w rywalizację pomiędzy państwami tworzącymi dominujące bloki polityczno – wojskowe. Polityka neutralności nie jest równoznaczna z zachowaniem całkowitej bierności na arenie międzynarodowej. Oznacza podjęcie starań o podtrzymanie relacji ze wszystkimi krajami i nieangażowanie się w konflikty (np.: Szwecja i Finlandia podczas zimnej wojny).

1. Interwencje pokojowe ONZ (podział ze względu na strategię).

1. budowanie pokoju,

2. zachowanie pokoju,

3. przywracanie pokoju,

4. wymuszanie pokoju.

1. Multilateralne sposoby zapewniania bezpieczeństwa.

1. przymierze – nieformalne porozumienie, do którego zawiązania wystarcza istnienie wspólnego celu. Przymierza są zawierane przed wystąpienie konfliktu zbrojnego, bez podpisania pranej umowy (np.: Trójprzymierze),

2. koalicja – nieformalny związek państw skupionych wokół wspólnej sprawy, jaką jest aktualnie toczący się konflikt zbrojny. Mimo występowania wspólnego celu między partnerami mogą pojawić się rozbieżności w innych kwestiach. Współpraca koalicjantów nie jest uregulowana umową i ma tymczasowy charakter. Skład koalicji ulega zmianom (np.: koalicja chętnych, która wsparła USA podczas interwencji w Iraku),

3. partnerstwo strategiczne – ma nieformalny charakter, co umożliwia podmiotom wycofanie się ze współpracy, jeśli z jakiegokolwiek powodu nie jest ona dłużej satysfakcjonująca. Strategiczna natura tej relacji polega na tym, że działania partnerów są zaplanowane na dłuższy czas (np.: obronne partnerstwo strategiczne USA i Gruzji),

4. sojusz – związek między państwami zawarty na podstawie umowy międzynarodowej. Przedstawiciele państw składają w niej deklaracje dotyczące współpracy wojskowej, politycznej i gospodarczej oraz udzielania sobie pomocy. Ważną częścią sojuszu są konkretne zobowiązania militarne skierowane na przeprowadzenie aktu lub odparcie wspólnego zagrożenia. Sojusze można podzielić na:

• klasyczne sojusze wojskowe – krótkotrwałe, a ich zakres jest wąski; polegają na koordynacji działań między najwyższymi rangą decydentami,

• sojusze w formie międzyrządowych organizacji – charakteryzuję się scentralizowaną strukturą dowodzenia, rozbudowaną biurokracją i regularnymi spotkaniami władz wojskowych każdego szczebla; decyzje zapadają na poziomie głów państw lub rządów (np.: Układ

Warszawski),

1. bezpieczeństwo w formie międzyrządowych organizacji – charakteryzują się scentralizowaną strukturą dowodzenia, rozbudowaną biurokracją i regularnymi spotkaniami władz wojskowych każdego szczebla; decyzje zapadają na poziomie głów państw lub rządów (np.: Układ Warszawski),

2. bezpieczeństwo zbiorowe – atak na któregokolwiek z sygnatariuszy jest uznawany za napad na wszystkich pozostałych i zobowiązuje do przyjścia ofierze z pomocą. W odróżnieniu od sojuszu w tej strategii nie ma określonego konkretnego zagrożenia – reakcja dotyczy każdego państwa, które wejdzie w rolę napastnika. W tej strategii zwykle powołuje się organizacje międzynarodowe i opracowuje mechanizmy sprzyjające współpracy międzynarodowej, w tym pokojowego rozstrzygają sporów i rozbrojenia,

3. bezpieczeństwo kooperatywne – odwołuje się do wspólnej odpowiedzialności państw, funkcjonowania organizacji powszechnej (ONZ) oraz potrzeby budowania nowego ładu i regionalnych struktur bezpieczeństwa. W tej strategii najważniejsze są działania ograniczające międzynarodowe zagrożenia, zapewniające trwały pokój,

4. wspólne bezpieczeństwo/wspólnota bezpieczeństwa – bezpieczny rozwój narodów zapewniają tylko współdziałania i kompromis, a budowanie własnego bezpieczeństwa nie może się odbywać kosztem bezpieczeństwa innych partnerów. W praktyce realizacja tej strategii polega na obniżaniu poziomu napięć przez rozwiniętą współpracę międzynarodową i redukcję zbrojeń.

1. Przyczyny powołania NATO.

1. chęć integracji politycznej będącej dopełnieniem powiązań gospodarczych,

2. ochrona Starego Kontynentu przed ponownym procesem militaryzacji, zwłaszcza w Niemczech.

1. Struktura NATO.

RADA PÓŁNOCNOATLANTYCKA (NAC)	Jest głównym organem decyzyjnym NATO, jedynym wymienionym w traktacie waszyngtońskim. Obraduje na szczeblu szefów państw i rządów, ministrów spraw zagranicznych, ministrów obrony oraz stałych przedstawicieli państw członkowskich. Członkowie Rady podejmują decyzje na zasadzie jednomyślności. Postanowienia mają charakter wiążący niezależnie od szczebla, na którym odbywa się posiedzenie NAC. Najczęściej przyjmują formę deklaracji lub komunikatów.
GRUPA PLANOWANIA NUKLEARNEGO (NPG)	Zbiera się na szczeblu ministrów obrony przeważnie dwa razy do roku. Przedstawiciele grupy zajmują się wszelkimi kwestiami związanymi z bronią jądrową: jej zastosowaniem, przechowywaniem, obroną przed nią, systemami informacyjnymi i komunikacyjnymi oraz kontrolą bieżących arsenałów jądrowych.
SEKRETARZ GENERALNY	To najważniejszy rangą przedstawiciel i rzecznik NATO. Sprawuje zwierzchnictwo na d Sekretariatem Międzynarodowym, pełni funkcję przewodniczącego organów politycznych NATO oraz współprzewodniczącego rady NATO-Rosja i Komisji NATO-Ukraina. Może występować w charakterze mediatora pomiędzy państwami członkowskimi.
SEKRETARIAT MIĘDZYNARODOWY	Dzieli się na pięć departamentów operacyjnych, Gabinet Sekretarza Generalnego, Biura Zarządzania i Biuro Kontroli Finansowej.
ZGROMADZENIE PARLAMENTARNE NATO	Skupia członków parlamentów wszystkim państw NATP, którzy spotykają się na sesjach dwa razy do roku. Zgromadzenie jest niezależne, służy jako ogniwo łączące instytucje NATO z parlamentami państw członkowskich.
KOMITET WOJSKOWY	Jest najważniejszym organem wojskowym. Zebrania Komitetu obywają się kilkakrotnie w ciągu roku na szczeblu szefów sztabów państw członkowskich. Podstawowym zadaniem Komitetu jest doradzania organom politycznym NATO w sprawach militarnych.
MIĘDZYNARODOWY SZTAB WOJSKOWY	Składa się z przedstawicieli wojsk krajów należących do NATO i personelu pomocniczego. Członkowie Sztabu wspierają prace Komitetu Wojskowego i czuwają nad realizacją jego decyzji.

1. Tzw. cztery koszyki wyróżnione w Akcie końcowym KBWE.

1. bezpieczeństwo w Europie,

2. współpraca w zakresie gospodarki, nauki, techniki oraz ochrony środowiska,

3. współdziałanie w kulturze, edukacji, wymianie informacji i kontaktach międzyludzkich,

4. kontynuowanie spotkań sygnatariuszy w celu zacieśniania współpracy oraz zwiększania bezpieczeństwa europejskiego.

1. Trzy wymiary koncepcji bezpieczeństwa OBWE.

1. wymiar polityczno–wojskowy – działania służące pokojowemu rozwiązywaniu sporów, kontroli zbrojeń, walce z terroryzmem, nadzorowaniu przebiegu wyborów i ochronie wolności mediów,

2. wymiar ekonomiczny i środowiskowy – wspieranie rozwoju gospodarczego i zrównoważonego wykorzystywania zasobów naturalnych, walka z korupcją i praniem brudnych pieniędzy, działania na rzecz ochrony środowiska,

3. wymiar ludzki – promowanie poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności, a także projekty edukacyjne.

1. Organy OBWE.

SPOTKANIA SZEFÓW PAŃSTW I RZĄDÓW (TZW. SZCZYTY)	Odbywają się co dwa lata, służą ustaleniu zasadniczych kierunków działania OBWE.
RADA MINISTERIALNA	Zbiera się przynajmniej raz do roku. W obradach biorą udział ministrowie spraw zagranicznych państw członkowskich. Rada jest głównym forum konsultacji politycznych OBWE. Stanowi też naczelny organ decyzyjny, a jej członkowie odpowiadają za przygotowywanie spotkań głów państw i rządów.
WYSOKA RADA	Obraduje przynajmniej dwa razy na szczeblu dyrektorów politycznych ministerstw spraw zagranicznych. Jej członkowie zajmują się określaniem kierunków działań politycznych OBWE i koordynują współpracę gospodarczą państw. Raz w roku Rada zbiera się jako Forum Gospodarcze.
STAŁA RADA	Tworzą ją przedstawiciele państw członkowskich OBWE. Koordynują oni prace organizacji między sesjami Wysokiej Rady i podejmują decyzje związane z bieżącą działalnością.
URZĘDUJĄCY PRZEWODNICZĄCY	Jest nim minister spraw zagranicznych państwa sprawującego roczną prezydencję w OBWE. Zarządza działaniami OBWE. Wraz ze swoim poprzednikiem i następcą tworzy tzw. trójkę.
SEKRETARZ GENERALNY	Najwyższy rangą urzędnik struktur OBWE. Jego obowiązki dotyczą głównie nadzorowania pracy innych organów. Sekretarz stoi na czele Sekretariatu, który realizuje zadania usługowo – techniczne. Jednym z departamentów Sekretariatu jest Centrum Zapobiegania Konfliktom.
BIURO INSTYTUCJI DEMOKRATYCZNYCH I PRAW CZŁOWIEKA	To instytucja odpowiedzialna za działania w zakresie tzw. wymiaru ludzkiego koncepcji bezpieczeństwa OBWE. Do zadań pracowników Bura należą: tworzenie bazy informacyjnej o sytuacjach kryzysowych, nadzorowanie wyborów, współpraca z przedstawicielami Rady Europy i organizacji pozarządowych. Siedziba Biura znajduje się w Warszawie.
FORUM DO SPRAW WSPÓŁPRACY W DZIEDZINIE BEZPIECZEŃSTWA	Ma status organu autonomicznego. Jego działacze podejmują się zadań związanych z rozbrojeniem, kontrolą zbrojeń i zapobieganiem konfliktu.
ZGROMADZENIE PARLAMENTARNE OBWE	Obraduje raz do roku na szczeblu delegacji parlamentarzystów państw członkowskich. Uczestnicy Zgromadzenia zajmują się omawianiem sposobu funkcjonowania i realizacji głównych celów OBWE.
URZĄD WYSOKIEGO KOMISARZA OBWE DO SPRAW MNIEJSZOŚCI NARODOWYCH	Jego biuro znajduje się w Hadze. Zadaniem komisarza jest ostrzeganie o pojawiających się w państwach członkowskich problemach narodowościowych, które są zagrożeniem dla bezpieczeństwa międzynarodowego.

1. Wybrane regionalne systemy bezpieczeństwa i współpracy na świecie.

NAZWA	DATA POWSTANIA	PAŃSTWA CZŁONKOWSKIE	GŁÓWNE CELE I ZASADY DZIAŁANIA
Wspólnota Niepodległych Państw (WNP)	1991 r.	Rosja, Białoruś, Ukraina, Armenia, Azerbejdżan, Kirgistan, Kazachstan, Mołdawia, Tadżykistan, Turkmenistan, Uzbekistan	Zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa w regionie, ograniczenie zbrojeń, likwidacja broni jądrowej i innych rodzajów broni masowego rażenia, pokojowe rozwiązanie sporów, współpraca w walce ze zorganizowaną przestępczością.
Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo – Wschodniej (ASEAN)	1967 r.	Indonezja, Filipiny, Malezja, Singapur, Tajlandia, Brunei, Wietnam, Laos, Birma, Kambodża	Wyrzeczenie się przemocy, dążenie do stworzenia silnej i autonomicznej organizacji regionalnej, nieingerowanie w sprawy wewnętrzne, rozstrzyganie sporów drogą pokojową, uczynienie Azji Południowo – Wschodniej strefą bezatomową, rozwój współpracy politycznej i gospodarczej z partnerami spoza organizacji.
Organizacja Państw Amerykańskich (OPA)	1948 r.	Obecnie 35 państw z Ameryki Północnej, Środkowej i Południowej	Nakaz pokojowego rozwiązywania sporów, zachowanie zasady solidarności kontynentalnej i zbiorowej samoobrony, promowanie demokracji, walka z globalnymi zagrożeniami.
Unia Afrykańska (UA)	2002 r.	54 kraje afrykańskie z wyjątkiem Maroka	Poszanowanie granic istniejących w momencie uzyskania niepodległości przez kraje afrykańskie, przyznanie UA prawa do interwencji w państwach członkowskich ze względu na tzw. poważne okoliczności, zrównoważony rozwój gospodarczy, ochrona życia ludzkiego, wyeliminowanie zabójstw politycznych, aktów terrorystycznych i działalności wywrotowej.